Qurani kərimdə yüzdən çox ayədə məaddan, yəni ölümdən sonrakı həyatdan danışılır. Yaranış nizamının məntiqi davamı olan məada etiqad İslamda beşinci əsas etiqaddır.

İnsan bir damla sudan yarandığını unudubmu?! Doğrudanmı, heçdən yaranmış bir məxluq qəbirdəki çürümüş sümüklərdən yenidən diriləcəyinə inanmaya bilər?!

"O, yaradılışı başlayan, sonra onu bir daha təkrar edən kəsdir. Bu iş onun üçün çox asandır.” ("Rum”, 27) "...Göyləri və yerləri yaradan, bu yaradılışda acizlik göstərməyən Allah ölüləri diriltməyə də qadirdir.” (Əhqaf,” 33)

Məadın inkarı ilahi ədalətin inkarıdır. Əgər dünya həyatı ölümlə sonuclansaydı, hansı ilahi ədalətdən danışmaq olardı?! Millətlərin qanını sovurub, uca imarətlərini al rəngə boyayan zalımlar cəzalanmayacaqsa, həqiqət yolunda fədakarlıq nəyə lazımmış?! Yox! Belə olası deyil! "Hər kəs zərrəcə pislik etsə, cəzasını alacaqdır.” ("Zilzal”, 7 – 8)

...Bütün insanlar öz ruhunu nə zamansa Əzrail mələyə təslim edəcək. Qəbr evində ilkin sorğudan keçən insan bərzəx aləmində müvəqqəti sığınacaq tapacaq. Vəd olunmuş gündə qiyamət bərpa olacaq və ən ağır sorğular başlanacaq. Və nəhayət, kimi olduğu əbədi behiştə, kimi inanmadığı əbədi cəhənnəmə qovuşacaq!

Qeyd etmişdik ki, İslam təlimi üç hissədən ibarətdir və onun ikinci hissəsi əxlaqdır. Əxlaq nəfsin tərbiyyəsi ilə məşğul olan olduqcu əhəmiyyətli bir elmdir. Dini mənbələrə istinadən mələklər yalnız əqlə, heyvanlar isə yalnız nəfsə malik olduğu tərbiyə edən insan mələkdən üstün, nəfsini öz başına buraxan insan isə heyvandan alcaqdır. Dinin əsaslarına inanıb, hökmlərinə əməl edən insan nəfsini tərbiyə edib, özünü gözəl əxlaqa çatdırmazsa, xoşa gəlməz aqibətlə üzləşər. Qurani-kərimin üç ayəsində tərbiyə sözü təlim sözündən əvvəl şilədilib (2: 151, 3: 164, 62 : 2)

İslam peyğəmbəri (s) buyurur: "Sizə əxlaqi dəyərləri tövsiyə edirəm.” İmam Sadiq (ə) buyurur: "Allah təala peyğəmbərləri insanların əxlaqının tərbiyəsi üçün göndərilmişdir.” Həzrət Əli (ə) buyurur: "Əxlaqi dəyərlər səadət yoludur.”

İmam Səccad (ə) belə dua edir: "Pərvardigara, daim pisliyə çağıran nəfsdən sənə şikayət edirəm.”

Bəli, insanın iki "mən”i var: Heyvan və insani. Heyvani "mən” itaət edən insanın istəyi yemək-içmək, şəhvət, geyim, ev-eşik, cah-cəlaldır. İnsani "mən” isə əqli düşünməyə, gördüklərindən nəticə çıxarıb, ilahi göstərişlərə itaət etməyə, əxlaqını zinətləndirməyə çağırır. "Nəcm” surəsinin 39-cu ayəsində buyurulur: "İnsana çalışqanlığından başqa bir şey qalmaz.”

İslam dinində təqdim olunmuş İlahi proqramda üç istiqamətdə vəzifələr müəyyənləşdirilmişdir:

1.Allah qarşısında vəzifələr.

2.Şəxsi vəzifələr

3.Cəmiyyət qarşısında vəzifələr.

Allahı tanıyıb Onun buyuruqlarına itaət etmək insanın ilkin vəzifəsidir. Səadət sorağında olan insan anlamalıdır ki, bu səadət Allah-təalanın ixtiyarındadır.

Predmeti tanımadan onun forma və məzmununu dəyişmək olmaz. Məsələn, tanımadığı iki metalı bir-birinə qaynaqlamaq istəyən insan müfəvvəq ola bilmir. Metala qaynağın hərarəti dəydikcə onu əridib mayeyə çevirir.

Allah öz yaratdığı insanı hamıdan tanıdığı üçün Onun göstərdiyi səadət yolu ən doğru yoldur. Amma ilahi yolda hərəkətə başlamalı olan insan özü də özünü tanımalıdır. Həzrət Əli (ə) buyurur: "Özünü tanıyan insan ən yüksək mərifət mərtəbəsinə çatıb”.

Axı öz istedadlarından xəbərdar insan necə ola bilər ki, heyvani həyat tərzində yaşasın?! Özündə əql qüvvəsini duyan insan tərəqqisiz dura bilərmi?! Özünü tanıyan insanın heyvan kimi uyub çılpaq və iffətsiz, yırtıcı və mərhəmətsiz həyat sürməsi qeyri-mümkündür. Öz insani şəxsiyyətini tanıyan insan özünə və özgələrə biganə qala bilmir, fərdi və ictimai vəzifələrinə məsuliyətlə yanaşır.

İslam dini orqanizm üçün zərərli şeylərə qadağan qoyub. Bəzi heyvanların əti, spirtli içkilər məhz bu məqsədlə haram buyurulur.

İnsan sağlamlığının əsas amillərindən biri təmizliyin qorunmasıdır. Həzrət peyğəmbər (s) buyurur: "Təmizlik imadandır” İmam Musa ibn Cəfər (ə) buyurur: "Gündə bir dəfə hamada yuyunmaq qüvvəni artırır.” Heç bir dində təmizliyə bu qədər əhəmiyyət verilməmişdir. Yeməkdən qabaq və sonra əlləri yumaq, ağız və burunun yaxalanması, saçın və saqqalın daranması dini gigiyenik göstərişlərdir.

İbadət zamanı bədənin, paltarın, namaz qılınan yerin təmizliyi, eləcə də, dəstəmaz və qüsl sağlamlığın qorunmasında böyük rol oynayır. Maraqlıdır ki, dəstəmaz və qüsldən qabaq bədəndə dərinin islanmasına mane olacaq heç bir ləkə olmamalıdır.

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: "İnsanlara əziyyət vermək qorxusu olmasaydı, onlara dişlərini yumaq vacib buyurardılar”

İnsan nəfs aldıqda havadakı tozların qarşısını burundakı tüklər alır. İslamda göstəriş verilir ki, hər gün dəstəmazdan qabaq buruna su çəkib buraxmaqla bu çirklər təmizlənməlidir. Burunun bu üsulla təmizlənməsi "istinşaq” adlanır.

Fiziki sağlamalıq mühümdür. Həzrət peyğəmbər (s) buyurur ki, duaların qəbul məqamında Allahdan sağlamlıq istəyin.

İnsan həyatı onun qəlbində və ruhundan aslıdır. İnsan cismini idarə edən, əzalara məqsədli hərəkət verən ruhdur. Demək insanın səadəti onun qəlbinin necəliyindən asılıdır. Cism xəstələndiyi kimi ruh da xəstələnə bilər. "Şuəra” surəsinin 89-cu ayəsində buyurulur: "Sağlam qəlblə Allahın hüzuruna gələndən savay (kimsə fayda görməz)”

Ruhun xəstəliklərinə əhəmiyyət verməmək olmaz. Əgər orqanizmin xəstəliyi yalnız dünya həyatında əziyyətlidirsə ruhun xəstəliyi əbədi axirət əzabı ilə nəticələnə bilər. Xəstə qəlb ətrafda Allahın nişanələrini görüb, Onun hüzurunda olduğunu hiss edə bilmir. Belə insan bütün ömrünü küfr, günah, çaşqınlıq içində keçirir. Zahir gözü kor olan insan Allahı görə bilərsə, qəlb gözü kor olan insan Allahdan qəflətdə qalır. Belə insan qiyamət səhnəsinə kor gətirilər. "Taha” surəsinin 125-ci ayəsində oxuyuruq: "Pərvərdigara, məni nə üçün kor məşhur etdin, axı mənim gözüm vardı?!

Ayə və hədislərdə təkrar-təkrar xəbərdarlıq olunur ki, qəlbi yalnız iman nuru ilə işıqlandırmaq olar. Xəbərdarlıq olunur ki, küfr, təfriqə, günah, öz başınalıq insan qəlbini zülmətə bürüyən amillərdir.

İmam Baqir (ə) buyurur: "Qəlb üç cür olur: heç bir xeyri dərk etməyən dağınıq kafir qəlbi, xeyrlə şərin mübarizə meydanına çevrilmiş qara nöqtəli qəlb, heç zaman sönməyəcək bir çıraqla işıqlandırılmış mömin qalbi.

Ruhun ən gözəl sifətlərindən biri elmdir. Alim günəş, nadan isə zülmətə bənzədilmişdir. Yaranış sirlərini öyrənmədən, kairatdakı nizamdan xəbərdar olmadan, millətlərin keçmişini və bu gününü araşdırmadan insan öz qəlbini işıqlandıra bilməz.

İslam peyğəmbəri özü şəxsən mədrəsələri gəzər, hətta imtahanlara nəzarət edərdi. Rəvayətdə nəql olunur ki, Şəfa adlı qadın peyğəmbərin evinə gəlib, onun ailə üzvlərinə elm öyrədərdi.

"Mücadilə” surəsinin 11-ci ayəsində buyurulur: "Allah iman gətirənlərin və elm bəxş edilmiş kimsələrin dərəcələrini ucaldır”. Rəvyətlərdə byurulur ki, alimin ölmü bir qəbilənin ölmündən daha zərərlidir. İmam Bəqir (ə) buyurur: "Elmindən istifadə olunan alim 70 min abiddən üstündür.”

İslam nəzərincə insanın şəxsiyyəti onun elmi ilə müəyyən olunur. İslam peyğəmbəri (s) buyurur ki, elmi çox olanın dəyəri də çoxdur.

Hər bir insanın mənəvi diriliyi müəllimdən çox aslıdır. Ona görə də İslamda Müəllimə ehtiram vacib buyurulur. Həzrət Əli (ə) buyurur: "Mənə bir şey öyrədən şəxs məni özünə qül etdi”. Şagird müəllimin ciddi rəftarına dözməli, ölümündən sonra ona dua etməlidir. Müəllim də öz növbəsində şagirdi müəyyən bir səviyyəyə çatdırmağa səy göstərməli, elmi qavrayışı aşağı olan şagirdləri həvəsdən salmamalıdır.