İnsanın özünü tərbiyədə müvəffəqiyyətə çatması üçün əxlaq alimlərinin bir sıra tövsiyyələri vardır. Onlardan bəziləri ilə tanış olaq:

-İnsan hər şeydən əvvəl tövbə etməklə nəfsini çirkinliklərdən təmizləməlidir; tövbə məqsədi ilə qüsl edib, batini aləmin paklanmasında ilahi yardımdan faydalanmaq lazımdır.

-Allahı davamlı şəkildə xatırlamaq

-Günün sonunda yaxşı və pis əməllərin hesabı

-Zərurətdən artıq danışmamaq

-Az yemək

-Daim dəstəmazlı olmaq. İslam peyğəmbərindən nəql olunur ki, Allah-təala buyurmuşdur: "Dəstəmazı batil olandan sonra onu təzələməyən, dəstəmazını təzələdikdən sonra iki rəkət namaz qılmayan mənə cəfa etmişdir. Namaz qıldıqdan sonra dünya və axirəti üçün dua edənin duasını qəbul etməsəm, mən ona cəfa etmiş olaram. Mən isə cəfa edən deyiləm.”

-"Ya həyyu, ya qəyyum, ya mən la ilahə illa əntə” zikrini daim vird etmək

-Gündə bir dəfə uzun səcdə

-Hər gün bir qədər Quran oxuyub, mənaları düşünmək

-Gecə namazı qılmaq

Qeyd olunmuş tövsiyyələrə 40 gün ardıcıl əməl edən insan nəticəsini hiss edir, qəlbində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir.

Nəfsin tərbiyəsində ilkin maneə insanda tərbiyələnmə qabiliyyətinin zəifliyidir. Günahlar qəlbi elə qaralda bilər ki, qəlb şeytanın hakimiyyəti altına düşər. Belə bir insan xalis tövbə qılıb günahlardan uzaqlaşmasa, irəli addım ata bilməz.

Dünyaya, var-dövlətə, hətta ata-anaya, övlada, elmə ifrat, dəlicəsinə vurğunluq təkamül yolunda maneədir.

Növbəti maneə nəfsə itaətdir. "Sad” surəsinin 26-cı ayəsində buyurulur: "Nəfs istəklərinə uyma, o səni Allahın yolundan azdırar.”

Nəfsini tərbiyə etmək istəyən insan qarın qululuqdan çəkinməlidir. İslam peyğəmbəri (s) buyurur: "Çox yeməyin. Çox yemək qəlbinizin mərifət nurunu söndürər.”

Özünü tərbiyədə sükutun, az danışmağın böyük əhəmiyyəti vardır. Həzrət peyğəmbər (s) buyurur: "Çox danışmaq qəlbi daşlaşdırır.” Həzrət Əli (ə) isə buyurur: "Ağıl kamilləşəndə danışıq azalır.”

Təkamül yolunda maneələrdən biri insanın özünə məhəbbətidir. Özünü sevən insan nə qədər ki, bu sifətdən uzaqlaşmayıb, Allaha yaxın məqama ucala bilməz. O, özünü sevdiyi üçün cəhənnəm odundan qorxub, ibadət etməklə behiştə gedə bilər. Yüksək məqam isə yalnız özünü unudub, Allahı düşünən insanlara nəsib olur.

Bəlkə də, ən mühüm maneələrdən biri iradəsizlikdir. İradəsiz insan mühüm işlərdən qəti qərara gələ bilmir. Şeytani tərəddüdlər ilkin addım atmaqda böyük maneəyə çevrilir.

!

Ata-ana övladın yaranış və tərbiyə vasitəsidir. İslam dinində valideyn itaət və ehtiram təkidlə tapşırılmışdır. "İsra” surəsinin 22-ci ayəsində Allah-təala buyurur: "Ata-ananıza yaxşılıq edin.” Böyük günahlar sırasında şirkdən sonra valideynlə pis rəftar gəlir. Uyğun surənin 23-cü ayəsində oxuyuruq: "Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında qocalığın ən düşkün çağına yetərsə, onlara "uf” belə demə, qışqırıb acı danışma”

Valideynə yalnız o zaman itaət etməmək olmaz ki, onlar dinin ziddinə əmr etsinlər. Təcrübədə sübut olub ki, ata-ananı incidənlər heç dünya həyatında da xoşbəxt ola bilmirlər.

Ata-ana övlad üçün ağacın kökü mislindədir. Budaqlar nə qədər inkişaf etsə də, kökdən qidalanmaqdan yaşaya bilməz.

Övladın valideynə hörmətsizliyi qarşılıqlı etinasızlıqla müşayiət olunduğu üçün cəmiyyətdə biganəlik yaranır. Övladından ehtiram görmək istəyən insan öz atan-anasına diqqətli olmalıdır. Övlad və valideyn arasında mövcud olan hörmətsizlik nikah və doğumların sayına da təsir göstərir. İslam tərbiyədən uzaq düşmüş əsrimizdə övladdan imtina halları çoxalır. Təbii ki, meyvələri acı, özü kölgəsiz bi ağac əkməyə dəyməz.

Cəmiyyətdə islami dəyərlərə ehtiram göstərilərsə, valideyn-övlad münasibətlərindəki şirinlik Allahın gözəl nemətlərindəndir.

Bir şəxsin xeyirinə görüləsi vacib iş haqq adlanır. Haqqı yerinə yetirmək isə dini vəzifədir.

İnsan bu dünyada əbədi olmadığından bəşər nəslinin davamı üçün onun artımı zəruridir. Allah insanı artıma fitrətən maraqlı yaratmışdır. Ona görə də ata-ana öz övladını ciyərparəsi bilir, onun varlığını öz varlığı hesab edir.

Valideyinin övlad qarşısında vəzifələri vardır:

1.Övlad işarə və söz anladığı ilk gündən başlayaraq onun əxlaqına diqqətli olmaq, onu çirkin vərdişlərdən çəkindirmək lazımdır.

2.Təmizlik həddinə çatanadək körpənin paklığına xüsusi diqqət vermək lazımdır

3.Oxuyub öyrənmək istedadına çatmış övlad layiqli müəllimin ixtiyarına verilməlidir.

4.Övladın cəmiyyətə çıxma yaşı çatdıqda valideyn onu özü ilə tədricən cəmiyyətə çıxarıb, ədəb qaydaları ilə tanış etməlidir.

Övlada yaxşı ad qoyub, ona Quran təlim etmək, tərbiyəsi ilə məşğul olmaq valideynin şəri vəzifəsidir. Uşaq körpəlikdən böyüyə hörmət ruhunda tərbiyə olunmalıdır. Həzrət peyğəmbər (s) buyurur: "Yaşlılara ehtiram Allaha ehtiramdır.”

Doğulmuş uşağa zərər olmazsa, ona viladət qüslü vermək, sağ qulağına azan, sol qulağına iqamə demək, yeddinci gün başını qırxmaq müstəhəbdir. Uşaq oğlandırsa, onu sünnət etmək vacibdir.

Əxlaqını saflaşdırmaq, zinətləndirmək istəyən insan ilahi sifətlərə yiyələnməyə çalışmalıdır. Bu sifətlərdən bir ədalətdir.

Ədalət iki qismdir: fərdi ədalət və ictimai ədalət. Fərdi ədalət yalan, qeybət, böhtan kimi günahlardan çəkinməkdir. Böyük günahlardan çəkinib, kiçik günahları təkrarlamayan insanlar adil hesab olunur. Adil insanın elmi yetərli olarsa, o hakimlik, qəzavət edə bilər. müsəlmanlara təkidlə tapşırılmış cəmiyyət namazlarında pişnəmaz üçün ədalət vacib şərtdir. Ədalətsiz adama iqtida etmək olmaz.

Başqalarının hüququna riayət etmək isə ictimai ədalətdir. İnsan ilahi qanunlar qarşısında hamını bərabər bilməli, vəzifəsinin icrasında həddi aşmamalıdır. Qurani kərimin "Nəhl” surəsinin 90-cı ayəsində oxuyuruq: "Allah ədalətli olmağı əmr edir.”

Allah təala Qurani kərimdə yüz dəfədən çox zülmü xatırladır, onun çirkinliyini bəyan edir. Bütün insanlar zülmün pisliyini fitrətən anlayır və ətrafdakılardan ədalətli münasibət umacağından olur.

Tarix sübut edir ki, zülmlə ucalmış qəsr heç zaman davamlı olmur. "Ənam” surəsinin 144-cü ayəsində buyurulur: "Allah zülm edənləri heç zaman hidayət etməz.” Övliyaların məşhur buyuruğuAllah təala Qurani kərimdə yüz dəfədən çox zülmü xatırladır, onun çirkinliyini bəyan edir. Bütün insanlar zülmün pisliyini fitrətən anlayır və ətrafdakılardan ədalətli münasibət umacağından olur.

Tarix sübut edir ki, zülmlə ucalmış qəsr heç zaman davamlı olmur. "Ənam” surəsinin 144-cü ayəsində buyurulur: "Allah zülm edənləri heç zaman hidayət etməz.” Övliyaların məşhur buyuruğuna görə səltənət küfrlə yaşaya bilər, zülmlə yox! Fironların, nəmrudların ağrılı aqibətindən ibrət götürmək gərək!

Allahın ehtiyaclı olduğumuz sifətlərindən biri "rəhman”dır. Allah öz bəndələrinə mehribandır və bəndələri də öz aralarında mehribanlığa, xoş rəftara çağırır.

İnsan ictimai bir varlıq kimi başqaları ilə ünsiyyətdə olmağa məcburdur. İnsan bu müsibətlər vasitəsi ilə özünü hifz edir, maddi və mənəvi tərəqqisinə nail olur. Acıdil, qaşqabaqlı insan, təbii ki, pis qarşılanır və ətrafdakılar onunla ünsiyyətdən qaçırlar.

İslam dini öz ardıcıllarını mehribanlığa, xoş münasibətə dəvət edir. İslam peyğəmbəri (s) salam verməkdə hamını qabaqlayar, hətta uşaqlara birinci salam verərdi. Həzrət (s) ona verilən salamın cavabını daha böyük ehtiramla qaytarardı. "Nisa” surəsinin 86-ci ayəsində buyurulur: "Sizə salam verildiyi zaman onu daha gözəl qaytarın.”

Lakin cəmiyyətdə məhəbbətlə qarşılanmaq üçün təkcə salam vermək kifayət etmir. İnsan sadə, səmimi olmalı, öz zahiri ilə başqalarını aldatmamalıdır. " Furqan” surəsinin 63-cü ayəsində oxuyuruq: "Layiqli bəndələr o şəxslərdir ki, yer üzündə təvazökarlıqla gəzər, cahillər onlara söz atdıqda yumuşaq, gözəl cavab verərlər.”

Amma gülər üz, xoş münasibətin də şərtləri vardır. Ləyaqətsiz, zalım insanlara xoş münasibət göstərmək, günahkarlarla yaxın ünsiyyətdə olmaq İslam dinində pislənilir. Mömin öz dini şəxsiyyətini alçaltmamalıdır.