Əbu Musa Kufə əhalisinin fikrinin dəyişməsindən bərk qəzəbləndi və üzünü camaata tutub dedi:–Peyğəmbərdən eşitmişəm ki, tezliklə elə bir fitnə baş verəcək ki, o fitnədə oturan ayaq üstə olandan və hər ikisi süvaridən yaxşıdır. Allah-təala bizim mal-dövlətimizi və qanımızı bir-birimizə halal etməmişdir."

Əmmar ciddi bir görkəmlə dedi: "Bəli, Peyğəmbər səni nəzərdə tutmuşdur. Sənin oturmağın qiyam etməyindən yaxşıdır, başqalarının yox!"("Tarixi-Təbəri", 3-cü cild, səh.498 )

Qeyd edilən hədis barəsində bir qədər mülahizə etmək lazımdır: Peyğəmbərin belə bir hədisi buyurmasını fərz etsək belə, o həzrətin məqsədinin məhz Cəməl hadisəsi olması haradan məlumdur?! Görəsən hakimiyyəti ələ keçirmək üçün dörd yüz nəfərin başını qoyun başı kimi kəsən bir qrupun təcavüzünün qarşısını almaq necə fitnə ola bilər ki, bu fitnədə oturmaq durmaqdan yaxşı olsun?! Peyğəmbər (s)-in vəfatından sonra Səqifədən tutmuş Osmanın qətlinə qədər çoxlu hadisələr baş vermişdi. Nə üçün Peyğəmbər (s)-in buyurduğu hədis bu kimi hadisələrə şamil olmasın?! Tarixdə 11-35-ci illərin hadisələrini nəzərdən keçirdikdə o hadisələrdən bəzilərinin çox təəssüf doğuran olmasını görərik. Məgər Malik ibni Nüveyrənin başına gətirilən kədərli hadisə qarşısında sakit dayanmaq, üçüncü xəlifənin dövründəki hadisələri, o cümlədən saleh şəxslərin döyülüb təhqir olunmasını yaddan çıxarmaq olarmı?! Nə üçün bu hədis Müaviyənin, Əbdül Malikin, Mərvanın xilafət dövrlərinə şamil olmamalıdır?! Bundan da əlavə, islamın bəzi danılmaz və möhkəm qanunlarını, o cümlədən "ulul-əmr"ə itaət etmək məsələsini heç bir vəchlə nəzərdən qaçırmaq olmaz. Allah tərəfindən təyin olunan, yaxud mühacir və ənsar tərəfindən seçilən xəlifəyə itaət etmək islami bir vəzifə olub hamılıqla qəbul olunmuşdur. Əbu Musa da Imam (ə)-ı "vəliyyi əmr" kimi tanıyırdı, çünki o həzrətin fərmanını qəbul edib Kufənin valisi vəzifəsində qalmışdı, sonralar da hər bir işi Əli (ə)-ın təyin etdiyi vali ünvanı ilə yerinə yetirirdi. Bu halda aşkar Quran ayəsinin əvəzində sənədi və məzmunu məlum olmayan bir hədisi əsas tutaraq Quranın aşkar göstərişi ilə müxalifət etməməli idi.

Nümayəndələrin göndərilməsindən və göstərilən səylərin nəticəsiz qalmasından sonra Imam (ə) Əbu Musanı öz vəzifəsindən azad etmək məcburiyyətində qaldı. O həzrət əvvəllər də bir məktubda höccəti ona tamam etmiş (bəhanə yollarını kəsmiş) və yazmışdı: "Mən Hişam ibni Ütbəni göndərdim ki, müsəlmanların bizə kömək etməsinə şərait yaradasan. Buna görə də gərək onunla həmkarlıq edəsən. Biz səni bu vəzifəyə qoymuşuq ki, haqqın tərəfdarı olasan." Imam (ə) məktubları və tanınmış şəxsiyyətləri göndərməklə valinin rəyinin dəyişmədiyini görüb məyus olduqda Əbu Musaya bir məktub yazaraq onu rəsmi şəkildə hakimlik vəzifəsindən azad etdi, Qürzət ibni Kəbi də onun yerinə vali təyin etdi. Imam (ə)-ın məktubu belə idi: "Məsləhət görürəm ki, bu vəzifədən kənara çəkiləsən. Sənin bu vəzifədə qalmağın üçün Allah heç bir bəhanə yolu qoymamışdır. Allah məni sənin etdiyin zidd hərəkətlərin (pis) nəticəsindən saxlayar. Mən Həsən ibni Əlini və Əmmar Yasiri göndərdim ki, camaatı bizə kömək etmək üçün səfərbər etsin. Qürzət ibni Kəbi də şəhərin valisi seçdim. Məzəmmət olunmuş və qovulmuş bir adam olduğun halda bizim (təyin etdiyimiz) vəzifədən çıx." Məktubun məzmunu şəhərdə yayıldı, çox keçmədən Malik Əştər könüllü olaraq yenidən Kufəyə göndərildi və darül-imarəni Əbu Musadan təhvil alıb təzə hakimin ixtiyarına verdi. Əbu Musa bir gecə Kufədə qaldıqdan sonra oranı tərk etdi.

Əli (ə) Rəbəzədə olanda nakisinlərin çevrilişindən xəbərdar oldu, Ziqarda olanda isə qiyamçıları tənbeh etmək üçün qəti qərara gəldi. Həzrət Müctəba (ə) və Əmmar kimi şəxsiyyətlərin Kufəyə göndərilməsi əhali arasında dərin və həyəcanlı bir dəyişiklik yaratdı və nəticədə Imam (ə) Ziqarda ikən bir dəstə adam onun düşərgəsinə tələsdi. Bundan sonra Əli (ə) əvvəlkinə nisbətən daha artıq hərbi qüvvə ilə Ziqardan Bəsrəyə tərəf hərəkət etdi. Peyğəmbər (s) kimi, o həzrət də döyüş meydanında qarşılaşmazdan əvvəl həqiqətin onlar üçün aşkar olmasına baxmayaraq, müxaliflərə axırıncı dəfə olaraq nəsihət etmək və höccəti tamamlamaq istəyirdi. Buna görə də nakisinlərin başçılarının hər birinə (Ayişə, Təlhə və Zübeyrə) ayrılıqda bir məktub göndərdi, hər üç məktubda onların əməllərini ədalətsiz və nahaq bir iş hesab etdi; Bəsrədə darül-imarənin, beytül-malın keşikçilərinin öldürülməsinə şiddətlə etiraz etdi, Osman ibni Hənifə qarşı rəva görülən zülmə görə onları bərk məzəmmət etdi. Imam (ə) hər üç məktubu Səsəə ibni Suhanın vasitəsi ilə göndərdi. Səsəə deyirdi: "Əvvəlcə Təlhə ilə görüşdüm və Imam (ə)-ın məktubunu ona verdim. O, məktubu oxuyandan sonra soruşdu: "Müharibə Əliyə təzyiq göstərdiyinə görə hüsn-rəğbət göstərirmi?!" Sonra Zübeyrlə görüşdüm, o, Təlhəyə nisbətən çox mülayim idi. Sonra Ayişənin məktubunu özünə verdim, lakin o müharibə və fitnə törətmək üçün hamıdan həris idi. O dedi: "Mən Osmanın intiqamını almaq üçün qiyam etmişəm. Allaha and olsun, bu işi hökmən görəcəyəm!"

Imam (ə) Bəsrəyə daxil olmamış onun hüzuruna çatdım. O, məndən "arxada nə xəbər var?" - deyə soruşdu, mən dedim: Elə adamları gördüm ki, onların səninlə müharibə etməkdən savayı ayrı istəkləri yoxdur.(Əl-Cəməl", səh.168  )

Əli (ə) nakisin başçılarının qəti qərarını bildikdə, Ibni Abbası çağırıb dedi: "Bu üç nəfərlə görüşüb boyunlarında olan beyət haqqıma görə onlarla söhbət et."

O, Təlhə ilə görüşüb onun Imam (ə)-la beyət etməsini xatırladanda Təlhə dedi:–Mən başımın üstündə qılınc olan halda beyət etdim.

Ibni Abbas dedi:–Xeyr! Mən özüm gördüm ki, sən tam azad şəkildə beyət etdin və beyət vaxtı Əli sənə dedi: "Əgər istəyirsənsə mən səninlə beyət edim." Sən dedin ki, "yox, mən səninlə beyət edirəm."

Təlhə dedi:–Düzdür, Əli bu sözü dedi, lakin o vaxt bəzilərinin onunla beyət etdiyinə görə mənim müxalifət etməyə imkanım olmadı... (Sonra dedi:) Biz Osmanın intiqamını almaq istəyirik. Əgər sənin əmioğlun müsəlmanların qanının axıdılmamasını istəyirsə, Osmanın qatillərini təhvil versin, özü də xilafətdən geri çəkilsin ki, xilafət şuranın ixtiyarına keçsin. Şura hər kəsi istəsə seçsin. Əks halda bizim ona verəcəyimiz hədiyyə qılıncdır.

Ibni Abbas fürsətdən istifadə edib həqiqəti aşkar etdi və dedi:–Yadındadırmı, sən Osmanı on gün mühasirədə saxladın və evin içinə su aparılmasına mane oldun?! Əli sənə "icazə ver, Osmanın evinə su aparsınlar" deyə məsləhət verəndə, sən razı olmadın?! Misirlilər bu müqaviməti görəndə evə daxil olub onu öldürdülər. Elə o vaxt camaat parlaq keçmişə, aşkar fəzilətlərə, Peyğəmbərlə yaxın qohumluğa malik olan şəxslə beyət etdilər. Sən və Zübeyr də tam azad və könüllü olaraq beyət etdiniz, indi isə o beyəti pozdunuz. Əcəba! Sən əvvəlki üç xəlifənin dövründə sakit və təmkinli idin, amma növbə Əliyə çatanda özündən çıxdın! Allaha and olsun, Əli sizlərdən əsla geri qalmır. "Osmanın qatillərini təhvil verməlidir" - deyirsən, halbuki, sən özün onun qatillərini hamıdan yaxşı tanıyırsan və bunu da bilirsən ki, Əli qılıncdan qorxmur.

Bu vaxt Ibni Abbasın məntiqli sözlərindən batində xəcalət çəkən Təlhə müzakirəni qurtarıb dedi:–Ibni Abbas, bu mübahisələrdən əl çək!

Ibni Abbas deyir: "Mən dərhal Əli (ə)-ın yanına gəldim və müzakirənin nəticəsini ona dedim. O həzrət mənə buyurdu ki, Ayişə ilə də məsləhət edim və ona belə deyim: "Qoşun yeritmək qadınlara yaraşan iş deyil və sən heç vaxt bu işə məcbur edilməmisən. Lakin bu işə qoşularaq başqaları ilə birlikdə Bəsrəyə gəlmisən, müsəlmanları öldürüb dövlət işçilərini vəzifədən çıxarmısan, qapını zorla açıb müsəlmanların qanını halal saymısan. Özünə gəl və bil ki, sən Osmanın ən qatı düşmənlərindən idin." Ibni Abbas Imam (ə)-ın sözlərini Ayişəyə çatdırdı, o isə dedi:–Sənin əmioğlun belə fikirləşir ki, şəhərləri fəth etmişdir. Allaha and olsun, onun əlində bir şey vardırsa, bizim ixtiyarımızda olanlar ondan da çoxdur.

Ibni Abbas dedi:–Əli böyük fəzilətə və parlaq keçmişə malikdir, o din yolunda çoxlu əzab-əziyyətlər çəkmişdir.

Ayişə dedi:–Təlhə də Ühüd döyüşündə çox əzab-əziyyət çəkmişdir.

Ibni Abbas dedi:–Güman eləmirəm ki, Peyğəmbərin səhabələri arasında bir kəs Əlidən çox islam yolunda əzab-əziyyət çəkmiş olsun.

Bu vaxt Ayişə bir az insafa gəlib dedi:–Əlinin bundan başqa da məqamları vardır.

Ibni Abbas fürsətdən istifadə edib dedi:–Səni and verirəm Allaha, müsəlmanların qanını axıtmaqdan çəkin!

O dedi:–Müsəlmanların qanı Əli və onun dostları özlərini öldürən vaxta kimi axıdılacaq.

Ibni Abbas deyir: "Ümmül-mömininin məntiqsiz sözlərinə görə gülümsünüb dedim: Əli (ə)-la birlikdə olan və öz qanlarını bu yolda axıdanlar bəsirətli adamlardır. (Bunu deyib ondan ayrıldı.)

Ibni Abbas deyir: "Əli (ə) mənə tövsiyə etmişdi ki, Zübeyrlə də danışıq aparım, imkan daxilində onunla təklikdə görüşüm və oğlu Əbdüllah da orada olmasın. Mən onunla təklikdə görüşmək üçün yenidən qayıtdım, lakin onu tək tuta bilmədim. Üçüncü dəfə onu tək tapdım. O öz xidmətçisinə demişdi ki, heç kəsə daxil olmaq icazəsi verməsin. Mən sözlərimi tənzimlədim. O əvvəlcə qəzəbli idi, amma tədricən onu sakitləşdirdim. Xidmətçisi mənim sözlərimin ona təsir etdiyini görəndə dərhal onun oğluna xəbər verdi. Oğlu məclisə daxil olduqda mən sözümü kəsdim. Zübeyrin oğlu atasının haqlı olaraq qiyam etməsini sübut etmək üçün xəlifənin qanı və Ümmül-mömininin qiyama razılaşmasını ortaya atdı. Mən dedim: "Xəlifənin qanı sənin atanın boynundadır: ya onu öldürmüş, ya da heç olmazsa ona kömək etməmişdir. Ümmül-mömininin də razılığı onun tutduğu yolun düz olmasına bir əsas ola bilməz. Onu öz evindən çölə çıxartdınız, halbuki Rəsuli-Əkrəm ona demişdi: "Ayişə, məbada bir gün gəlib çata ki, Hovəb itləri sənin üstünə hürələr." Axırda Zübeyrə dedim: "Allaha and olsun, biz səni Bəni-Haşimdən hesab edirdik. Sən Əbu Talibin bacısı Səfiyyənin oğlu və Əlinin bibisi oğlusan. Elə ki, oğlun Əbdüllah böyüdü, bizimlə qohumluğu kəsdin."("Əl-Cəməl", səh.167-170 )

Lakin Əli (ə)-ın "Nəhcül-Bəlağə"də bəyan edilən sözlərindən aydın olur ki, o həzrət Təlhənin düz yola gələcəyindən çox məyus oldu, buna görə də Ibni Abbasa dedi ki, yalnız Zübeyrlə görüşüb məsləhətləşsin. Mümkündür ki, bu iş Ibni Abbasın ikinci dəfə getdiyi vaxt olmuşdur. Indi Imam (ə)-ın bu barədə buyurduğu gözəl sözü qeyd edirik: "Təlhə ilə görüşmə, çünki onunla görüşsən, onun buynuzları qulaqlarına dolaşmış bir inək kimi olduğunu görəcəksən. O, əhliləşməmiş bir ata minib, onun əhliləşmiş və ram olmuş bir at olduğunu deyir. Amma Zübeyrlə görüş, çünki o, daha mülayimdir. Ona de ki, sənin dayın oğlun deyir: "Məni Hicazda tanıdın və Iraqda inkar etdin. Sənin ilk dəfə tanımağına sonralar nə mane oldu?!"("Nəhcül-bəlağə", 31-ci xütbə )

Peyğəmbər (s)-in tanınmış səhabəsi olan Qəqa ibni Əmr Kufədə yaşayırdı. Onun öz qəbiləsi arasında xüsusi hörməti var idi. Imam (ə) ona əmr etdi ki, nakisinlərin başçıları ilə görüşsün. Onun nakisinlərin başçıları ilə apardığı müzakirəni Təbəri öz "Tarix"ində, Cəzəri isə "Kamil"də nəql etmişlər. O, xüsusi bir məntiqlə söhbət edərək nakisinləri ələ almış, onları Imam (ə)-la sülh bağlamağa razı sala bilmişdi. Sonra Əli (ə)-ın yanına qayıtdı və müzakirənin nəticələri barədə məlumat verdi. Bu vaxt Əli (ə) onların yumşalmasından təəccübləndi.(Kamil", (Ibni Əsir) 3-cü cild, səh.29 )

Bu vaxt Bəsrə camaatından bir dəstəsi Əli (ə)-ın və o həzrətə qoşulan öz kufəli qardaşlarının fikirlərini öyrənmək üçün Imam (ə)-ın düşərgəsinə gəldilər. Onlar Bəsrəyə qayıtdıqdan sonra Imam (ə)-ın əsgərləri ilə söhbət etdilər, sonra isə o məntəqəni tərk edib "Zaviyə" adlı bir yerdə düşərgə saldılar. Təlhə, Zübeyr və Ayişə də öz yerlərini dəyişib Əbdüllah ibni Ziyadın sonralar qəsr tikdirdiyi yerdə düşərgə salaraq Əli (ə)-ın ordusu ilə qarşı-qarşıya dayandılar. Hər iki orduda sakitlik idi. Əli (ə) öz adamlarını göndərirdi ki, məsələni sülh və məşvərət yolu ilə həll etsinlər. Hətta bir dəfə xəbər göndərdi ki, əgər Qəqaya verdikləri sözün üstündə dursalar, fikir mübadiləsinə başlasınlar. Lakin mövcud şahidlər göstərirdi ki, bu məsələ müzakirə yolu ilə həll olunmayacaqdır və hiylə ilə yoğrulmuş xəyanəti aradan qaldırmaq üçün mütləq silahdan istifadə edilməlidir.

Əhnəf ibni Malik öz qəbiləsinin rəisi olmaqdan əlavə, qonşu qəbilələr arasında da sözükeçən və nüfuzlu bir şəxs idi. Osmanın evi mühasirə ediləndə o, Mədinədə idi və həmin günlərdə Osmandan sonra kimə beyət etmək lazım olduğunu Təlhə və Zübeyrdən soruşmuşdu. Onların hər ikisi Imam (ə)-ı göstərmişdilər. Əhnəf Həcc səfərindən qayıdanda Osmanın artıq öldürülmüş olduğunu gördü və Imam (ə)-la beyət edib Bəsrəyə qayıtdı. Təlhə və Zübeyrin xəyanətindən xəbərdar olduqda heyrətləndi. Ayişə onu köməyə dəvət edən vaxt onun istəyini rədd edib dedi:–Mən o iki nəfərin təsdiq etdiyinə əsasən Əli ilə beyət etmişəm və heç vaxt Peyğəmbərin əmioğlusu ilə vuruşmağa razı olmaram. Lakin bitərəf mövqe seçirəm. Sonra Imam (ə)-ın hüzuruna gəlib dedi:–Mənim qəbiləmdə deyirlər ki, əgər Əli qələbə çalsa, kişiləri qırıb qadınları əsir tutacaq.

Imam (ə) buyurdu:–Mənim kimilərdən gərək qorxmayasan. Bu iş o kəslərə qarşı edilir ki, islama arxa çevirib kafir olsunlar, halbuki bu qrup müsəlmandır.

Əhnəf bu sözləri eşitdikdən sonra Imam (ə)-a dedi:–Mənim barəmdə iki işdən birini seç: ya sənin tərəfində vuruşum, ya da on min nəfər cəngavərin şərini səndən uzaqlaşdırım.

Imam (ə) buyurdu:–Yaxşı olar ki, bitərəflik barədə verdiyin vədinə əməl edəsən.

Əhnəf öz qəbiləsində və ətraf qəbilələrdəki nüfuzu sayəsində onların hamısını Əli (ə)-ın əleyhinə müharibədə iştirak etməkdən saxladı. Əli (ə) qələbə çalandan sonra hamılıqla beyət edib o həzrətə qoşuldular.

36-cı hicri ilinin cəmadiyüs-sani ayında Imam (ə) iki ordunun arasında nakisinlərin rəhbərləri ilə görüşdü. Tərəflər bir-birinə o qədər yaxınlaşmışdılar ki, atların qulaqları bir-birinə dəyirdi. Imam (ə) əvvəlcə Təlhə, sonra isə Zübeyrlə belə danışıq apararaq buyurdu: Indi ki, silahlanıb piyada və süvari qüvvələri hazırlamısınız, bu iş üçün bir dəlil və bəhanəniz vardırsa, söyləyin. Əks halda Allahla müxalifət etməkdən qorxun. Öz toxuduğu ipləri yenidən açıb pambığa döndərən arvad kimi olmayın (Zərbül-məsəl). Mən sizin qardaşınız deyildimmi?! Sizin qanınızı haram (toxunulmaz) hesab etmirdimmi, siz də mənim qanımı möhtərəm hesab etmirdinizmi? Indi hansı işə görə mənim qanımı halal hesab edirsiniz?!

Təlhə:–Sən camaatı Osmanı öldürmək üçün təhrik etmisən!

Imam (ə):–Əgər mən belə bir iş görmüşəmsə, (bilin ki,) Allah-təaala müəyyən olunmuş bir gündə hamını öz əməllərinin cəzasına çatdıracaq və o vaxt haqq hamıya aydın olacaqdır. Ey Təlhə, sən Osmanın intiqamını almaq istəyirsən?! Allah Osmanın qatillərinə lənət etsin! Sən Peyğəmbərin zövcəsini gətirmisən ki, onun sayəsində vuruşasan. Halbuki öz arvadını evində saxlamısan. Məgər mənimlə beyət etməmişdinmi?!

Təlhə:–Beyət etdim, amma başımın üstündə qılınc var idi.

Sonra Imam (ə) üzünü Zübeyrə tutub dedi:–Bu qanunsuz işlərin səbəbi nədir?

Zübeyr:–Mən bu iş üçün səni özümdən layiqli bilmirəm.

Imam (ə):–Məgər mən bu işə layiq deyiləm? (Zübeyr altı nəfərlik şurada Əlinin xeyrinə rəy vermişdi). Biz (əvvəllər) səni Əbdül Müttəlib övladlarından hesab edirdik. Elə ki, oğlun Əbdüllah böyüdü, bizim aramızda ayrılıq saldı. Yadındadırmı, Peyğəmbər (s) Bəni-Ğənəm qəbiləsindən keçəndə mənə baxıb güldü, mən də güldüm. Sən Peyğəmbərə dedin ki, Əli öz zarafatından əl çəkmir. Peyğəmbər sənə dedi: "Allaha and olsun, ey Zübeyr, sən onunla vuruşacaqsan və o zaman günahkar sənsən."

Zübeyr:–Düzdür. Əgər bu hadisə yadımda qalsaydı, heç vaxt bu yola düşməzdim. Allaha and olsun ki, səninlə vuruşmayacağam.

Zübeyr Əli (ə)-ın sözlərinin təsirlənərək Ayişənin yanına qayıtdı, hadisəni ona dedi. Əbdüllah hadisədən xəbərdar olduqda onu bu fikirdən daşındırmaq üçün danlayıb dedi:–Bu iki ordunu burada yığıb saxlamısan. Indi ki, tərəflərin biri gücləndi, o biri tərəfi buraxıb gedirsən?! Allaha and olsun, sən Əlinin qaldırdığı qılıncdan qorxursan. Çünki bilirsən ki, o qılıncları mərd kişilər gəzdirir.

Zübeyr dedi:–Axı mən and içmişəm ki, Əli ilə vuruşmayım? Indi nə edim?!

Əbdüllah dedi:–Onun əlacı kəffarə verməkdir. Yaxşı olar ki, bir qul azad edəsən.

Zübeyr öz qulamı Məkhulu azad etdi.

Bu hərəkət Zübeyrin hadisələrə çox səthi yanaşmasını göstərir. O bir tərəfdən Peyğəmbər (s)-dən bir hədis gətirməklə Əli (ə) ilə vuruşmamağa dair and içir, sonra isə öz oğlunun təhriki ilə Peyğəmbər (s)-in sözünü nəzərə almayaraq kəffarə verməklə öz andını ayaq altına salır.

Nakisinlər öz qüvvələrini gücləndirməyi qərara aldılar. Əhalisi qəbilə şəklində yaşayan məntəqələrdə rəhbərlik qəbilə rəisinin əlindədir və onun sözü qeydsiz-şərtsiz qəbul olunur. Bəsrənin ətraf qəbilələri arasında Əhnəf adlı bir şəxs var idi. Onun nakisinlərə qoşulması ilə böyük bir qüvvə onlara qoşulacaq və nakisinlərin bayrağı altına altı min nəfərdən çox adam gələrək onların sayını daha da artıracaqdı. Lakin Əhnəf dərk edirdi ki, onlarla həmkarlıq etmək nəfsani istəklərə tabe olmaqdan başqa bir şey deyildir. Osmanın intiqamını almaq da sadəcə olaraq bir bəhanədir, həqiqətdə isə onlar hörmət qazanıb Əli (ə)-ı xilafətdən kənarlaşdırmaq və xilafəti ələ keçirmək məqsədi güdürlər. Buna görə də o, Imam (ə)-ın göstərişi ilə kənara çəkildi, bununla da öz qəbiləsindən və ətraf qəbilələrdən altı min nəfərin nakisinlərə qoşulmasının qarşısını aldı. Onun geri çəkilməsi nakisinlər üçün çox baha başa gəldi. Bundan əlavə, onlar Bəsrənin qazisi Kəb ibni Sura da ümid bağlamışdılar. Lakin ona xəbər göndərəndə, o da nakisinlərə qoşulmaqdan imtina etdi. Bundan xəbər tutduqdan sonra onunla üzbəüz görüşüb bu işi həll etmək qərarına gəldilər. Lakin o görüşə razı olmadıqda çıxış yolunun yalnız Ayişənin özünün onunla görüşməsində olduğunu gördülər. Ayişə bir qatıra mindi, bəsrəlilərin bir qrupu da onun yanınca qazinin iqamətgahına getdi. Qazi Əzüd qəbiləsinin rəisi idi. O, Yəmən əhalisi arasında böyük nüfuza malik idi. Ayişə daxil olmaq üçün icazə istədi və ona icazə verdilər. Ayişə onun kənara çəkilməsinin səbəbini soruşdu. O dedi:–Mənim bu fitnəyə qarışmağıma heç bir ehtiyac yoxdur.

Ayişə dedi:–Oğlum! Qalx ayağa, mən elə şeylər görürəm ki, siz onları görmürsünüz. (Onun məqsədi "möminləri", yəni nakisinləri himayə etmək üçün gələn "mələklər" idi) Mən Allahdan qorxuram, çünki o, şiddətlə cəzalandırandır.

Beləliklə də o, nakisinlərə qoşulmaq üçün Bəsrənin qazisinin razılığını aldı.

Zübeyrin oğlu ordunu nizamlayandan sonra nitq söylədi. Onun sözləri Imam (ə)-ın qoşunu arasında yayıldı. Bu vaxt həzrət Müctəba (ə) bir xütbə söyləməklə onun sözlərinə cavab verdi. Sonra məharətli bir şair Imam (ə)-ın oğlunun mədhində bir şer qoşdu. Bu şer oradakıların idrak qüvvəsini oyatdı. Müctəba (ə)-ın sözləri və o şairin şeri nakisinlərin ordusunu təəssürləndirdi. Çünki Müctəba (ə) Təlhənin Osmana qarşı mənfi mövqeyini aydınlaşdırmışdı. Buna görə Təlhə sözə başladı və Əli (ə)-ın ətrafındakıları münafiq hesab etdi, bu sözlər onların Təlhənin qoşunundakı yaxın adamlarına ağır gəldi. Birdən bir kişi ayağa qalxıb dedi:–Təlhə! Sən Müzər, Rəbiə və Yəmən qəbilələrini söyürsənmi?! Allaha and olsun, biz onlardan, onlar da bizdəndir." Zübeyrin adamları onu tutmaq istədilər, lakin Bəni-Əsəd qəbiləsi mane oldu. Sonra Əsvəd ibni Ovf adlı bir nəfər qalxıb onun sözünü təkrar etdi. Bu hadisələrin hamısı Təlhənin cəngavər olsa da siyasətdən (özü də həssas bir şəraitdə) xəbərsiz olduğunu göstərirdi.

Imam (ə) bu cür həlledici anlarda belə bir xütbə buyurdu:–Təlhə və Zübeyr Bəsrəyə daxil olub oranın mənim beyətimdə və tabeçiliyimdə olan əhalisini mənə qarşı müxalifətçiliyə və itaətsizliyə çağırdılar. Kim onlara qarşı çıxdısa, onu dəvhal öldürdülər. Hamınız bilirsiniz ki, onlar Hükeym ibni Cəbəlləni və beytül-malın keşikçilərini öldürüblər, Osman ibni Hənifi təhqiramiz surətdə Bəsrədən qovublar. Indi də onlar iç üzlərini aşkar edib müharibəyə başlamışlar.

Imam (ə)-ın sözləri sona çatdıqda Hükeym ibni Mənaf o həzrətin mədhində bir şer oxumaqla orduya təzə bir ruhiyyə verdi. O şerin iki beyti belə idi:

"Ey Əbəl-Həsən! Yatanları oyatdın, haqqa dəvət olunanların hamısı qulaq asmır.

Sən elə bir kişisən ki, kamallardan hər birinin ən yaxşısı sənə verilmişdir.

Allah hər kəsə istəsə, bəxş edər, yaxud hər kəsdən istəsə, geri alar."

Imam (ə) nakisinlərə öz müxalifətçiliklərindən əl çəkib o həzrətə itaət etmələri üçün üç gün möhlət verdi. Amma onların yola gəlmədiyini görüb məyus olduqda öz dostlarının arasından bir xütbə buyurdu və nakisinlərin törətdikləri ağır faciələri şərh etdi. Imam (ə)-ın sözləri sona çatdıqda Şəddad Əbdi ayağa qalxıb özünün Peyğəmbər (s) Əhli-beyti barədə olan mərifətini qısa şəkildə belə şərh etdi:–Xətakarlar çoxalanda və inadkarlar müxalifətə qalxan vaxtda biz Peyğəmbər (s) Əhli-beytinə pənah apardıq. Ey camaat, siz gərək onların ətəklərindən yapışıb, sağa-sola yuvarlananları tərk edəsiniz. Qoyun onlar zəlalət girdabının dərinliklərinə qərq olsunlar.("Əl-Cəməl", səh.178-179 )

Otuz altıncı hicri ilinin cəmadiyül-əvvəl ayında, cümə axşamı Imam (ə) öz qoşununun qarşısında dayanıb buyurdu:–Tələsməyin, qoyun axırıncı dəfə olaraq bunlara öz inadkarlıqlarını izah edim.

Sonra Quranı Ibni Abbasın əlinə verdi və buyurdu:–Bu Quranla birlikdə nakisinlərin başçılarının yanına get və onları bu Qurana dəvət et, Təlhəyə və Zübeyrə de ki, məgər mənimlə beyət etməmişdilərmi?! Nə üçün onu pozdular?! Qoy Quran bizimlə sizin aranızda hakim olsun.

Ibni Abbas əvvəlcə Zübeyrin yanına gedib Imam (ə)-ın sözünü ona çatdırdı. O, Imam (ə)-ın sözünə belə cavab verdi:–Mənim beyətim könüllü olmayıb və Quranın da mühakiməsinə ehtiyacım yoxdur.

Ibni Abbas sonra Təlhənin yanına getdi və dedi:–Əmirəl-möminin soruşur ki, beyəti nə üçün pozdun?

Təlhə dedi:–Mən Osmanın intiqamını almaq istəyirəm!

Ibni Abbas dedi: Onun intiqamını almaq üçün oğlu Əban hamıdan irəlidədir.

Təlhə dedi:–O, bacarıqsız bir adamdır, biz ondan bacarıqlıyıq.

Nəhayət, Ibni Abbas Ayişənin yanına getdi və gördü ki, o, dəvənin üstündəki kəcavənin içindədir; dəvənin yüyənini Bəsrənin qazisi Kəb ibni Sur tutmuş, Əzd və Zəbbə qəbiləsindən olan bir neçə nəfər onu dövrəyə almışdır. Ayişə Ibni Abbası görəndə dedi:–Nə üçün gəlmisən?! Get və Əliyə de ki, bizimlə onun arasında qılıncdan başqa bir şey yoxdur!

Ibni Abbas Əli (ə)-ın yanına qayıtdı və gördüklərini və eşitdiklərini ona söylədi. Imam (ə) bir daha onların tərsliyini açıqlayıb, sonra aydın əsas üzündən qılınca əl atmaq istədi. Bu dəfə buyurdu: Sizlərdən kim bu Quranı onlara tərəf apara bilər? Əgər onları Qurana dəvət edərkən, onun bir qolunu qılıncla vursalar, o biri əlində tutsun və əgər hər iki qolunu vursalar, onu ağzında tutsun!

Bir cavan ayağa durub dedi:–Mən bu işə hazıram, ey Əmirəl-möminin!

Imam (ə) yenidən sualını təkrar elədi, həmin cavandan başqa heç kəs cavab vermədi. Sonra Quranı ona verib dedi:–Quranı onlara təqdim et və de ki, bu Kitab əvvəldən axıra kimi bizimlə sizin aranızda hakim olsun.

O, Imam (ə)-ın fərmanı ilə Quranı götürüb düşmən qoşununa tərəf yollandı. Onları haqqa dəvət etdikdə onun hər iki qolunu qılıncla vurub saldılar. O, Allahın Kitabını son nəfəsinə kimi dişində tutdu.("Tarixi-Təbəri", 3-cü cild, səh.250 )

Bu hadisə müharibəni qətiləşdirdi və nakisinlərin inadkarlığını aşkar etdi. Əli (ə) yenə də mərd-mərdanəlik və alicənablıq göstərərək hücumdan əvvəl buyurdu: Mən bilirəm ki, Təlhə və Zübeyr qan tökməyincə öz işlərindən əl çəkməyəcəklər. Amma müharibəni siz yox, qoyun onlar başlasın. Qaçanları təqib etməyin, yaralıları öldürməyin və öldürülənlərin paltarını soyundurmayın.("Kamil" (Ibni Əsir), 3-cü cild, səh.243 )

Dünyanın böyük sərkərdələri arasında bir nəfər belə görünməyib ki, düşmənə Əli (ə) qədər möhlət versin, hörmətli adamları göndərib onları Quranın hökmünə dəvət etsin, döyüşü başlamaqda bu qədər səbir etsin. Imam sədaqətli dostlarının şikayət səsləri ucalan vaxta qədər gözlədi, sonra öz ordusunu nizama salaraq sərkərdələri aşağıdakı kimi təyin etdi: Ibni Abbas ön cəbhənin, Əmmar süvarilərin, Məhəmməd ibni Əbu-Bəkr piyadaların sərkərdəsi oldu. Bundan sonra Müzhəc, Həmdan, Kində, Qüzaə, Xüzaə, Əzd, Bəkr, Əbdül Qeys və s. qəbilələrinin süvari və piyada bölmələrinə bayraqdarlar təyin etdi. Həmin gün Əli (ə)-ın bayrağı altında döyüşə hazır olan piyada-süvarilərin sayı on altı min nəfərə çatırdı. ("Əl-Cəməl", səh.172 )

Imam (ə) öz ordusuna hərbi əmrlər verdiyi halda düşmən tərəfindən ox yağdırılmağa başlandı və o həzrətin köməkçilərindən bir neçəsi, o cümlədən Əbdüllah ibni Bədilin oğlu öldürüldü. Əbdüllah oğlunun cənazəsini Imam (ə)-ın yanına gətirib dedi:–Hələ də səbir edək və düşmən bizi bir-bir öldürsün?! Allaha and olsun, əgər məqsəd höccəti tamam etməkdirsə, sən onlara höccəti tamam etmisən.(Şeyx Müfidin "Cəməl" kitabında Qeys ibni Übadənin adı çəkilir ki, ehtimal üzrə Qeys ibni Səd ibni Übadədir.)

Əbdüllahın bu sözlərindən sonra Imam (ə) döyüşə hazırlaşdı. O, Rəsuli-Əkrəm (s)-in zirehli paltarını geydi, onun qatırına mindi (onu özü ilə gətirmişdi) və öz köməkçilərinin qarşısında dayandı. Qeys ibni Səd ibni Ibadət Imam (ə)-ın ən səmimi dostlarından biri idi. O, Həzrətin özü və qaldırdığı bayraq barəsində bir şer qoşdu ki, onun iki beyti belədir:

"Ətrafına yığışdığımız bayraq həmin bayraqdır ki, Peyğəmbər zamanında onun ətrafına yığışırdıq, o gündə Cəbrail bizim köməkçimiz idi.

Ənsar bir kəsin sirdaşı olsa, başqalarının ona kömək etməməsinin zərəri yoxdur."

Imam (ə)-ın əzəmətli və nizamlı ordusu nakisinləri pərən-pərənə saldı. Ayişəni dəvəsinin üstündəki kecavə ilə birlikdə döyüş meydanına gətirib yüyənini Bəsrənin qazisi Kəb ibni Sura verdilər. O, boynuna bir Quran asdı. Əzd və Bəni-Zəbbəh qəbilələrindən olan şəxslər dəvəni dövrəyə almışdılar. Əbdüllah ibni Zübeyr Ayişənin dəvəsinin qabaq tərəfində, Mərvan ibni Həkəm isə sol tərəfində idi. Qoşunu Zübeyr idarə edirdi, Təlhə süvarilərin, onun oğlu Məhəmməd isə piyadaların sərkərdəsi idi. Imam (ə) Cəməl günündə bayrağı öz oğlu Məhəmməd ibni Hənəfiyyənin əlinə verdi və ən yüksək hərbi şüar olan cümlələrlə ona xitab edib buyurdu:

"Dağlar öz yerindən qopsa da, sən öz yerində möhkəm ol, dişlərini bir-birinə sıx. Başını Allaha tapşır, ayaqlarını yerə mıxla. Gözün həmişə qoşunun arxasına dikilmiş olsun (ora qədər irəlilə) və gözlərini yum. Bil ki, qələbə Sübhan olan Allah tərəfindəndir."("Nəhcül-bəlağə", 11-ci xütbə)

Camaat Məhəmməd Hənifədən "Imam (ə) nə üçün səni meydana göndərdi, lakin Həsən və Hüseyni göndərmədi?" - deyə soruşanda, o cavabında dedi:–"Mən atamın əliyəm, onlar isə gözləridir. O, əli ilə gözlərini müdafiə edir."("Nəhcül-bəlağə"nin şərhi, (Ibni Əbil-Hədid), -ci cild, səh.244 )

Ibni Əbil-Hədid hadisəni Mədaini və Vaqidi kimi tarixçilərdən belə nəql edir: Imam "Küteybətül-xəzra" adlanan bir dəstə ilə (onun üzvlərini mühacir və ənsar təşkil edirdi) düşmənə həmlə etmək istədi. Həsənlə Hüseyn də onun yanında idi. Bayrağı öz oğlu Məhəmməd Hənəfiyyəyə verib irəliləmək əmri verdi və dedi:–"O qədər irəli get ki, onu (bayrağı) Cəməlin gözünə sox!"

Imam (ə)-ın oğlu hücum etmək istədi, lakin yağış kimi yağdırılan oxlar mane oldu. O bir neçə anlığa dayandı, oxlar azaldı. Bu vaxt Imam yenidən ona irəliləmək əmri verdi. Amma onun gecikdiyini hiss edib, bayrağı ondan aldı. Qılıncı sağ əlinə, bayrağı isə sol əlinə alıb özü həmləni başladı və düşmən qoşununun içərilərinə qədər irəlilədi. Sonra qılıncı əyildi, onu düzəltmək üçün geri qayıtdı. Əmmar, Malik, Həsən və Hüseyn Imama dedilər: Biz hücum edərik, siz burada dayanın.

Imam onlara cavab vermədi, hətta onlara baxmadı da. Çünki qəzəbli şir kimi nərə çəkirdi, bütün diqqəti düşmən ordusuna yönəlmişdi. Ətrafında olanları sanki görmürdü. Bu vaxt bayrağı yenə də öz oğluna verdi, yeni bir həmləni başladı və qoşunun içərisinə doğru irəlilədi. Qarşısına çıxan hər kəsi qırıb tökdü. Düşmən qoşunu onun qabağından qaçıb ətraf yerlərə sağınırdı. Bu həmlədə Imam o qədər adam öldürdü ki, yer qan ilə qızardı. Sonra qayıtdı, qılıncı da əyilmişdi. Qılıncı dizində sıxıb düzəltdi. Bu vaxt o həzrətin dostları onun ətrafına yığışdılar və Allaha and verdilər ki, təklikdə həmlə etməsin, çünki onun öldürülməsi islamın məhv olmasına səbəb ola bilər.

Imam buyurdu: Mən Allah xatirinə vuruşuram və Onun razılığını əldə etmək istəyirəm.

Sonra öz oğlu Məhəmməd Hənəfiyyəyə buyurdu: Bax gör necə həmlə edərlər!

Məhəmməd dedi:–Kim sənin işini yerinə yetirə bilər, ey Əmirəl-möminin?!

Bu vaxt Imam Əştərə xəbər göndərdi ki, düşmən qoşununun sağ cinahına həmlə et. Sol cinahın sərkərdəsi Hilal bu həmlədə öldürüldü. Dəvənin yüyənini əlinə alan Bəsrə qazisi Kəb ibni Sur, həmçinin Cəməl ordusunun qəhrəmanı sayılan və uzun müddət Osman tərəfindən Bəsrənin məhkəmə işlərini öhdəsinə alan Əmr ibni Yəsribi də öldürdülər. Bəsrə qoşunu Ayişənin dəvəsinin həmişə ayaq üstə olmasına çalışırdı, çünki bu onlar üçün müqavimət rəmzi idi. Buna görə də Imamın dağ kimi qoşunu Ayişənin dəvəsinə tərəf həmlə etdi, onlar da şiddətlə müdafiəyə qalxdılar. Onun yüyənini saxlamaq yolunda yetmiş nəfər öz əlini itirdi.("Nəhcül-bəlağə"nin şərhi, (Ibni Əbil-Hədid), 1-ci cild, səh.265 )

Başlar bədəndən ayrılıb uçur, qollar bədənlərdən ayrılır, ürəklər və bağırsaqlar qarınlardan çölə tökülürdü. Bununla belə nakisinlər dəvənin ətrafında möhkəm durmuşdular. Bu vaxt Imam (ə) fəryad çəkib dedi:–"Ayişənin dəvəsini məhv edin! Çünki o, şeytandır. Nə qədər ki, bu dəvə var, qılınclar müntəzəm olaraq qalxıb enəcəkdir."(Yenə orada, səh.257-267 )