Vəhhabiliyin siyasi tarixi - Vəhhabiliyin siyasi tarixi - Tarix - Etiqat, Tarix, Fəlsəfə, Dini yaradıcılıq

Osmanlı silsiləsinin zahir olması və onun Avropa-Asiya ölkələrindən çoxuna hökmranlıq etməsi ən mühüm tarixi hadisələrdən biri idi. Monqolların İslam ölkələrinə hücumundan, daha sonra isə həmin ölkələrdə mövqelərinin zəifləməsindən sonra Osmanlı imperiyası yarandı. Bu barədə Corc Zeydan belə yazır: "...Onlar (monqollar) İslam ölkələrinə müsəlmanların franklar, gürcülər və ermənilərin hücumları nəticəsində son dərəcə zəiflədikləri zaman hücum etmişdilər. Monqollar belə bir siyasi şəraitdə müsəlmanlara həmlə edərək Bağdadda Abbasi xilafətini məğlub etdilər, İslam ölkələrini ölümcül vəziyyətə saldılar. Bir müddət müsəlmanların arasından heç kəs qalxıb onların pərakəndəliyini nizama salmadı. Nəhayət bir tərəfdən Osmanlı sultanları, digər tərəfdən isə Səfəvi sultanları zahir olaraq yeni sünnü-şiə İslam hökumətlərini təşkil etdilər.”(Corc Zeydan, "Tarixi təməddüni İslam”, Əli Cəvahir Kəlamın tərcüməsi, "Əmir Kəbir” nəşriyyatı, Tehran, 8-ci çap, 1373, 861-ci, səh. ) Osmanlıların qüdrətə çatmaları hicri tarixi ilə VIII əsrə (miladi XIII) təsadüf edir. Bu imperatorluq, Bizans (şərqi Roma) imperiyasının dağıldığı bir dövrdə Anadoluda və Balkan yarımadasında quruldu. "Onlar iki əsrlik hakimiyyətləri dövründə təkcə əvvəlki imperatorluğun ölkələrinə deyil – yəni Bizansda, Avropanın cənubunda və Anadoluda yerləşən ölkələrin cənubunda – üstəlik Macarıstan və Ərəb dünyasına da hakim oldu.”(Stanford, "Tarixi imperatoriye Osmani və Türkiyeyi cədid” (Mahmud Ramazanzadənin tərcüməsi), İntişarati Astani Qüdsi Rəzəvi, 1-ci çap 1370, səh.19) Aydındır ki, Osmanlı imperatorluğu hökuməti bərqərar etdikdən və öz əsaslarını möhkəmləndirdikdən sonra (cənubi-şərqi Avropa və Anadoludan əlavə) şərq ərəb dövlətlərinə və əvvəlcə müsəlman olan şimali Afrikaya da hakim kəsildi.(Osmanlı imperatorluğu 1326-cı miladi ilində vəfat edən Birinci Osmanın adı ilə bağlıdır. Onun canişini olan osmanlılar ölkə sərhədlərini genişləndirdilər. Nəhayət XVI əsrdə öz qüdrətlərinin ən yüksək səviyyəsinə çatdılar. Bu xilafət Macarıstan, Krım, Qara dəniz sahilləri, Balkan, o cümlədən bu günkü Yuqoslaviyanın böyük bir hissəsi (Yuqoslaviyanın dağılmasından əvvəlki sərhədləri), Çexoslovakiya (Çex və Slovak), Albaniya, Rumıniya, Bolqarıstan, Yunanıstan, Kipir, Əlcəzair, Tunis, Tripoli, Misir və həmçinin 1900-cu ilə qədər əllərində saxladıqları orta şərqin böyük bir hissəsini əhatə edirdi. Hətta 1822-ci ildə Misrin İngilislər tərəfindən işğal edilməsindən sonra Türkiyə hələ də o dövrdə qalib bir ölkə sayılırdı. (Lisi Robert, "Sərzəmini səlatin”, 110-cu səhifəsinin vərəqaltı çıxarımından) )

Osmanlı dövləti qüdrətə çatdıqdan sonra öz sərhədlərini genişləndirməyə başladı. "Sultan Səlim 923-cü h.q (1517-ci miladi) ilində Misiri fəth etməyə müvəffəq oldu.”(Ordiz professor Çarşi Li. Ozon, İsmail Həqqi, "Tarixi Osmani”, İrəc Nobəxtin tərcüməsi, "Keyhan” nəşriyyatı, Tehran, payız, 1369, 1-ci çap, 2-ci cild, səh.459 ) Beləliklə Misirin ixtiyarında olan Hicaz və Nəcd də əməli olaraq Osmanlı imperiyasının nəzarəti altına keçdi. Lakin osmanlılar da əvvəlkilər kimi Ərəbistan yarımadasına (xüsusilə Hicazdan başqa məntəqələrə) çox diqqət yetirmirdilər. Bunun səbəbi bəlkə də Ərəbistanın daxili və xüsusi coğrafi vəziyyəti ola bilərdi. Ora kəskin kontinental (çox isti və yandırıcı) iqlimə malik idi. Əkinçilik üçün yararlı olmayan çoxlu səhraları, əraziləri vardı ki, orada hökumətin vəziyyətinin nə yerdə olması məlum deyildi. Çünki, oraya qəbilə icması hakim idi və hər bir nahiyədə yalnız qəbilənin rəisinin və ya hakiminin sözü qəbul olunurdu. Klevd Fuiyə böyük və kiçik dövlətlərin keçmiş dövrlərdən bəri Ərəbistan yarımadasına diqqət yetirməmələrinin səbəbi barəsində belə yazır: "... Peyğəmbərin (s) əsri istisna olmaqla, Ərəbistan yarımadası hazırkı əsrə qədər böyük hərəkatlardan kənarda qalır və Aşur, Misir, İran və Roma kimi böyük imperatorluqlar quraqlıq olan və əkinçilik üçün yararlı olmayan bu ölkəyə çox da diqqət yetirməmişlər. Ərəbistan yarımadasında yalnız Yəmənə diqqət yetirilmişdir. Hətta İslam xilafəti özünün ən yüksək qüdrətə çatdığı dövrdə xəlifələr öz paytaxtını Məkkeyi-Mükərrəmə və Mədinədə deyil, Dəməşqdə və Bağdadda yerləşdirirdilər ki, onlar iqtisadi və sterateji baxımdan nisbətən yaxşı mövqedə yerləşirdi. Axırıncı xilafət olan osmanlılar 896-cı hicri şəmsi (1517-ci miladi) ilində xilafət paytaxtını İstanbula köçürdülər. Ərəbistan Osmanlı dövlətinin idarə etdiyi bir hökumət şəklinə düşdü və bütün dünya müsəlmanlarının ziyarətgahı olan müqəddəs məkanlar istisna olunmaqla, Osmanlı imperatorluğu yalnız Ərəbistan yarımadasının sahildə yaşayan şeyxlərinin verdiyi müxtəsər vergi ilə kifayətlənirdi. Bunu da qeyd edək ki, daxili qəbilələrlə hökumət əleyhinə heç bir iş görməmək şərtilə işləri yox idi.”(Fuiyə Klevd, "Nizami Ali-Səud”, səh.18-19 )

Həqiqətdə Osmanlı imperatorluğunun Ərəbistan yarımadasına hakimiyyəti o nahiyələrdə yerləşən qəbilələrin zəif və ya qüdrətli olmasına, eləcə də Osmanlı sultanlarının qürətinə bağlı idi. Yəni hər vaxt bir qəbilə güclənsəydi (bu iqtidar və güclənmə ya bir qəbilənin başqa qəbilələrlə müqavilə bağlamasından yaranırdı, ya da başqa qəbilələrə qəfil hücumdan irəli gəlirdi) sair qəbilələrə, hətta osmanlıların hakimiyyəti altında olan digər nahiyələrin əleyhinə həmlə edir və mövcud şəraitdə heç olmazsa bir müddət iğtişaş yaradırdılar. Bunun əksinə olaraq, yarımadaya hakim olan qəbilələrin zəifliyi də Osmanlı dövlətinin onlara daha artıq hökmranlıq etməsinə səbəb olurdu.

Osmanlıların o nahiyəyə diqqətini artıran şey orada Məkkə və Mədinə kimi müqəddəs İslam məkanlarının varlığı idi. Robert Lisi Hicaz barəsində yazarkən belə qeyd edir: "Hicaz diyarı... ümumiyyətlə sərvətli deyildir... Zahirdə o qədər də cazibəli ola bilməzdi. Hicazın kifayət qədər heç bir dəyərli təbii ehtiyatı, yaxud xammalı yox idi. Şəhərin balıqçıları öz ehtiyaclarını çox əzab-əziyyətlə təmin edə bilirdilər. Oranın əkinçiləri ən sadə həyat şəraiti ilə qənaətlənirdilər. Şəhərdə heç bir yerli peşə və sənət yox idi, xüsusi mədəniyyətə malik deyildilər, heç bir xarici qrup orada daimi yaşamırdı... Hicaz hər bir meyardan məhrum olmuş və geridə qalmış bir ölkə idi. Lakin onun qarşıq vəziyyəti və fəqirliyi gözə görünməz ixracatı – yəni müqəddəsliyi müqabilində müqayisə olunurdu.”(Həmin mənbə, səh.124-125 )

Robet Lisinin Hicaz barəsindəki sözləri daha artıq araşdırılmalıdır.(Belə nəzərə çarpır ki, "Sərzəmini səlatin” kitabının müəllifi Hicaz barəsində dəqiq mə`lumata malik deyilmiş. Xüsusilə Hicazın mədəniyyətindən söhbət açdığı zaman bu daha çox mə`lum olur. Halbuki, bu diyar (yə`ni, Mədinə şəhəri) İslam Peyğəmbərinin (s) vətəni idi. İslam da məhz həmin diyardan zahir olub dünyanın bütün yerinə yayılmışdır. )Lakin aydın məsələdir ki, Hicaz məntəqəsi dini baxımdan Osmanlı sultanları üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Onlar (sünnü məzhəbli müsəlmanlar) xilafət iddiasında idilər. Şərif Məkkə və Mədinə şəhərlərini özlərinə seçir, Hicazın təhlükəzliyini və onların qət etdikləri yolların təhlükəsizliyini öz öhdələrinə götürürdülər.

Sair məntəqələrdə, o cümlədən, Nəcd diyarında vəziyyət nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqli idi. Əvvəldə də qeyd olunduğu kimi Nəcdə hakim olan idarə sistemi qəbilə icması və tayfa hakimiyyəti idi və onların qüdrət və iqtidarına əsaslanırdı. Nəcd diyarı xüsusi coğrafi mövqeyə malik olduğuna, əksər hissəsini səhralar və əkinçilik üçün münbit olmayan ərazilər təşkil etdiyinə, eləcə də onda çoxlu qəbilələrin yaşadığına görə müstəqil hakimiyyətə malik deyildi. Bu məsələ də oranın idarə olunmasını Osmanlı dövləti üçün çətinləşdirirdi. Buna əsasən, əvvəlcə də bəyan edildiyi kimi, Osmanlı sultanının Nəcdə hakim kəsilməsi onun və qəbilələrin qüdrət və ya zəifliyinə bağlı idi.

Səudilər sülaləsi hətta vəhhabiliyin yaranmasından öncə belə, qəfildən hücum edərək başqa qəbilələri öz istilası altına alırdı. Qəbilələrin (xüsusilə Nəcdə hakim olan qəbilələrin) ən mühüm xüsusiyyətləri müharibə və qan axıtmaq idi. Onlar öz həyatını məhz bu yolla davam etdirirdilər. Amma vəhhabiliyin yaranmasından, Səudiyyə sülaləsinin onu qəbul etməsindən sonra Nəcdin vəziyyəti dəyişdi. Vəhhabi-Səudi dini-siyasi ittihadının yaranması da sair nahiyələrin işğal olunması və qəbilə həyatının aradan qaldırılması üçün münasib şərait yaratdı. Belə ki, xarici yazıçılardan biri bu məsələyə işarə edərək yazır: "...(Bu ittihadiyyə) pərakəndə vəziyyətdə olan qəbilə qruplarını müttəhid bir hərəkat formasına saldı və onlar Ərəbistanın böyük bir hissəsini (Ərəbistan yarımadasını) öz ixtiyarlarına keçirdilər...”(Lapirus İram, "Tarixi cəvamei İslami dər qüruni-nuzdəhom və bistom” (Möhsün Müdir Şanəçinin tərcüməsi), səh.28 )

Osmanlı imperatorluğunda bir sıra dəyişikliklərin yaranmasına və islahatların aparılmasına səbəb olan bir dinin (vəhhabiliyin) bu imperatorluğun müəyyən nöqtələrində yaranması osmanlıların Ərəbistan yarımadasına hakim kəsildiyi vəziyyətindən xəbər verirdi. Bir tərəfdən Nəcdə hakim olan qəbilə quruluşu, digər tərəfdən də Nəcddəki bədəvi ərəblərin adət-ənənələri (sonralar buna işarə ediləcəkdir) Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın və İbn Səudun ondan öz xeyrinə istifadə edərək işə başlamalarına səbəb oldu. Onlar Nəcdin bir çox yerlərinə hakim kəsilməkdən əlavə Osmanlı imperatorluğunun sair məntəqələrinə hücum etdilər. Osmanlı imperatorluğunun, vahhabilərin meydana gəldiyi və Vəhhabi-Səudi ittihadiyyəsinin yarandığı dövrdəki vəziyyətini nəzərə almadan bu kimi amillərin araşdırılması qeyri-mümkündür.

Şübhəsiz, ərazilərin genişliyi, cəmiyyətin günbəgün artması, iqtisadi iflaslar, Osmanlı nümayəndələrinin müxtəlif məntəqələrdəki ləyaqətsizlikləri və s. kimi amillər imperatorluğun bir çox yerlərində qiyam və iğtişaşların yaranmasına, Osmanlı sarayında münasib olamayan vəziyyət və s. kimi bütün amillər də Osmanlı imperatorluğunun zəifləməsinə səbəb oldu. Bu imperatorluğun XVII-XVIII əsrlərdəki münasib olmayan vəziyyəti ilə əlaqədar "Tarixi-cəvamei-İslami” kitabının müəllifi belə yazır: "XVII-XVIII miladi əsrində Osmanlı imperatorluğunda dərin dəyişikliklər yarandı, qüdrətin mərkəzdə təmərküzləşməsi yavaş-yavaş aradan qalxdı. Osmanlı imperatorluğunun genişlənməsinə son qoyulması ilə yanaşı, dövlət təşkilatları özünün idarə və hərbi imkanlarını əldən verdi. Xalq kütlələrinin qiyamı, iqtisadi tənəzzül və hərbi məğlubiyyətlər imperatorluğu aciz etmişdi. Yerli və tanınmış şəxsiyyətlər arasında vergi verən cəmiyyətlərin nəzarəti ilə əlaqədar keçmişdə baş verən örtülü mübarizələr artıq aşkar oldu və qüdrət mərkəzi hökumətdən yeniçərilərə, alimlərə və Osmanlı sülaləsinə keçdi ki, onlar da vilayətlərdə özlərinə yer tuta bildilər.”(Həmin mənbə, səh.442-443 )

Həqiqətdə osmanlılar Ərəbistan yarımadasına qalib gəldikdən sonra məntəqədə baş verən bəlkə də ən mühüm hadisə Avropa, xüsusilə İngilis tacirlərinin Fars körfəzi ölkələrinə və Hind okeanına daxil olması idi ki, bu da öz növbəsində ingilislərin Fars körfəzi ölkələrinə hakim olub onları Fransa və Çar Rusiyasının nüfuzu dairəsindən çıxarması ilə nəticələndi; sonralar Ərəbistan yarımadasının müqəddəratının həll edilməsində ümdə rol oynadı. Haşimi əyan-əşrafları Osmanlı xəlifələrinin naib təyin etməsi ilə Hicaza hakim olmalarına baxmayaraq, Ərəbistan yarımadasının müəyyən məntəqələrində bəziləri Osmanlı xəlifəsinin əmrlərindən imtina etdilər və istiqlaliyyət fikrinə düşdülər. Bu barədə "Böyük İslam Enskilopediyası”nda belə qeyd olunur: "...İsmaili məzhəbində olan Məkrəmi sülaləsi Yəmənin şimal sərhədlərinin yaxınlığında yerləşən Nəhiran dərəsində, imam Zeydi Yəmən bu məntəqənin yüksəkliklərində, xəvaric Əmmanda və Bəni-xalid qəbiləsi Qətərin qərb nahiyələrində və Fars körfəzinin sahillərində istiqlaliyyət fikrinə düşmüşdülər. Bu zaman Ənzət ərəblərinin Məsalix qəbiləsindən olan Səud ibn Məhəmməd ibn Miqrin ibn Mərcan ibn İbrahim (1137-ci h.q. 1724-cü miladi) tədricən Diriyyədə və ətrafdakı kiçik məntəqələrdə hökumət təşkil etdi. O vəfat etdikdən sonra onun oğlu Məhəmməd də Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab ilə (vəhhabilərin başçısı) müqvilə bağladı. Onun canişinləri də bu yolla tədricən qüdrətlənib Ərəbistan yarımadasının mühüm bölmələrinə hakim oldular.”(Böyük İslam Enskilopediyası”, 2-ci cild, səh.24-25 )

Həqiqətdə Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın başladığı hərəkat Osmanlı xilafətinin ziddinə olan bir hərəkat da sayılırdı. Çünki, bu hərəkat osmanlıların hakimiyyət dairələrində qüdrət kəsb etmək və müxtəlif məntəqələri bu imperatorluğun əlindən çıxarmaq üçün baş verirdi. Bu barədə Həmid İnayət qəti şəkildə deyir: "Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab bütün İslam məzhəbləri ilə (hənbəlilərdən başqa) mübarizə edirdi. Lakin onun dövründə osmanlılar ərəblərə hökmranlıq etdiklərindən onun hərəkatı osmanlıların ziddinə başlamışdı. Hənbəli məzhəbində olan Nəcdin Səudi əmirləri vəhhabi məzhəbini qəbul etdikdən sonra Ərəbistan yarımadasının böyük bir məntəqəsi və Şamın əraziləri onların hakimiyyəti altına keçdi. Bu zaman vəhhabilik Osmanlı qüdrəti üçün böyük bir təhlükəyə çevrildi...”(İnayət Həmid, "Seyridər əndişeyi siyasiye ərəb”, "Əmir kəbir” nəşriyyatı, Tehran, 1358, 2-ci çap, səh.7 )

Vəhhabilər tərəfindən Osmanlı padşahları üçün törədilən təhlükələr onların müqəddəs məkanlara hücum etdiyi, o nahiyələrdəki əhalini kütləvi şəkildə qırıb var-dövlətlərini qarət etdikdən sonra daha aydın sezilirdi. Bu da sultanın iqtidar və etibarına qarşı şəkk yaradırdı. "Osmanlı imperatorluğunun tarixi və yeni Türkiyə” kitabının müəllifi bu barədə yazır: "...Onlar özlərinin dağıdıcı hücumları ilə İraqa, Məkkə və Mədineyi-Münəvvərə kimi müqəddəs şəhərlərə hücum edərək sultanın Ərəbistan yarımadasının sair nahiyələrindəki etibar və iqtidarını təhlükə ilə üzləşdirdilər.”(Stanford, "Tarixi imperatoriye Osmani və Türkiyeyi cədid” (Mahmud Ramazanzadənin tərcüməsi), səh.439)

Qeyd olunanlara diqqət yetirməklə aydın olur ki, osmanlıların Hicaz və Nəcddə (xüsusilə Nəcd əyalətində) zəif hakimiyyəti (daha dəqiq desək, hakimiyyətin olmaması) vəhhabiliyin yaranıb sürətlə inkişaf etməsinin əsas amili oldu. Belə ki, Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Osmanlı imperatorluğunun daxilində olan müxtəlif şəhərlərə çoxlu səfərlər etməklə əldə etdiyi dini məlumatlardan əlavə, müxtəlif siyasi məsələlər barədə də agahlıq əldə etmiş və anlamışdı ki, Osmanlı imperatorluğunun özünün geniş səviyyəli ərazisinə hakimiyyəti çox çətin və zəif halda baş verir və buna görə də Nəcdin müxtəlif məntəqələrinə hakim olan qəbilə üsul-idarəsi, eləcə də bədəvi ərəblərin etiqad, adət-ənənə və həyat yaşayışı barəsindəki məlumatlarına istinad edərək bədəvilərin malik olduğu zəif və güclü cəhətlərdən istifadə etdi və mövcud vəziyyətin əleyhinə tədbir gördü. O, bədəvilərin ən mühüm xüsusiyyətlərindən (müharibə və qan axıdılması), eləcə də qəbilələrin ən ümdə xüsusiyyətlərindən (öz hakim və rəislərinə itaət etmək) istifadə edərək öz dinini aşkar etdi.

Osmanlı sultanı bu tədbiri icra etməklə Səudilərlə müttəhid olaraq hərbi və siyasi qüdrət kəsb edən Məhəmməd Əli Paşanı yeni yaranmış vəhhabi ayinini məğlub etməyə məmur etdi. Sultan bir neçə dəfə Misirin Paşasına fərman verdi. Çox ayıq, siyasətçi və daha artıq mənfəət kəsb etmək əzmində olan Məhəmməd Əli də sultandan imperatorluğun müəyyən hissələrinin hökumətinin ona verilməsi ilə əlaqədar vədə almaqla vəhhabilərlə qarşılaşmaq üçün şəraiti münasib gördü. Məhəmməd Əli Paşanın vəhhabilər əleyhinə olan tədbirləri qısa müddətə qədər vəziyyəti osmanlıların xeyrinə dəyişdirdi. Unutmaq olmaz ki, misirlilər Nəcddə hakim olmalarına baxmayaraq, heç vaxt orada müstəqil bir hakimiyyət yarada bilmədilər. Bu özü də Nəcdin təbii, coğrafi və insani şəraitinə bağlı idi. Misirlilər Nəcdə qələbə çaldıqdan və oradan xaric olduqdan sonra vəhhabilər sürətlə onların yerinə keçdilər.

Vəhhabilik dini Ərəbistan yarımadasında yaranıb genişləndi. Bu yarımada coğrafi mövqe baxımından "şimal yarım kürəsində, Asiyanın cənub qərbində yerləşir və yeddi dövlətdən – Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən respublikası, Əmman, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Qətər, Bəhreyn və Küveytdən təşkil olunmuşdur. Səudiyyə Ərəbistanının sahəsi 2149690 km2 olmaqla bu yarımadanın ən böyük ölkəsi sayılır. Bu ölkə ekvatordan şimalda, 16-32-ci coğrafi en dairəsində yerləşir. Şimaldan İordaniya və İraq, cənubdan isə Yəmən respuplikası və Əmmanla, şərqdən Küveyt, Bəhreyn, Qətər, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Fars körfəzi, qərb tərəfdən isə Qırmızı dənizlə hüdudlanır.”(Əzimi Ruqəyyətus-sadat, "Ərəbistani-Səudi”, Xarici işlər nazirliyinin çap və nəşriyat müəssisəsi, 1375, 2-ci çap, səh.1 )

Həqiqətdə Ərəbistanda zəngin neft yataqlarının kəşf olunub diqqət mərkəzində olmasından öncə bir tərəfdən İngiltərə, Fransa, Rusiya və s. kimi istismarçı və hegemon dövlətlərin rəqabətləri, digər tərəfdən isə Osmanlı imperatorluğuna zərbə vurmaq niyyəti həmin dövrlərdə Səudiyyə Ərəbistanının istismarçıların diqqət mərkəzində olmasına səbəb olmuşdu. Amma Nəcd ölkəsi vəhhabiliyin yaranıb inkişaf etməsilə əlaqədar xüsusi əhəmiyyət daşıdığına görə bu məntəqənin xüsusi coğrafi mövqeyi – istər təbii və iqlim baxımından, istərsə də tarixi, coğrafi və insani, eləcə də o diyarın əhalisinin (köçəri ərəblər) xüsusiyyəti baxımından araşdırılmalı məsələlərdəndir.

Aydındır ki, vəhhabilik dini Nəcddə kök atmış, elə buradan da başqa nahiyələrə yayılıb inkişaf etmişdir. Buna görə də Nəcdin xüsusi coğrafi mövqeyini araşdırmalıyıq. Məşhur tarixçi Qustav Le Bon Nəcd ölkəsi barəsində belə yazır: "... Bu, Ərəbistanın mərkəzində yerləşən dağlıq bir ölkədir. Çoxlu dağlar və qumlu səhralar onu hər tərəfdən əhatə edir. Vəhhabi dövlətinin yarandığı bu hissədə camaat təzəlikdə onun vəziyyətindən agah olmuşlar... Nəcd əhalisinin ən mühüm məşğuliyyəti əkinçilikdən ibarətdir.” Pletrov deyir: "Nəcd əyalətində yüksək kefiyyətli qarğıdalı, buğda və xurma hasil olduğundan, belə məlum olur ki, orada çox istedadlı və məharətli əkinçilər yaşayırlar...”(Qustav Le Bon, "İslam və ərəb sivilizasiyası”, Xisarətül ərəb, Seyid Haşim Hüseyninin tərcüməsi. İntişarati İslami, Tehran, 1364, 1-ci çap 34-35 )

Ərəbistan yarımadasının mərkəzi hissələrində yaşayan ərəblər "bədəvi ərəblər” adlandırılır ki, onları sair ərəblərdən ayıran xasiyyətlərə və xüsusi ruhiyyələrə malikdirlər. "İslam və qərb sivilizasiyası” kitabının müəllifi onların barəsində yazır: "...Bu bədəvi ərəblər... çox kobud xasiyyətli və mədəniyyətsiz bir irqdir ki, onlarda heç bir tarixi nişanələr mövcud deyildir. Din və məzhəb məsələlərindən başqa (bu da onların içində nüfuz etmişdir) min illərdən bəri indiyə qədər onlarda heç bir dəyişiklik baş verməmişdir... Bədəvi ərəblər kiçik qəbilələrdən təşkil olunurdular. Bu qəbilələrin hər biri də bir şeyxin, yaxud əmirin nəzarəti altında idi... Qəbilə rəisi müharibələrdə qəbilənin sərkərdəliyini öhdəsinə alır və müharibə qənimətlərini bölüşdürürdü... Yerli yığıncaqlarda məclisin başında otururdu. Bunlar həmişə iki işdən biri ilə məşğuldurlar: ya müharibə, yaxud da heyvan bəsləmək. Ərəb qəbilələri arasında ən kiçik bəhanələrlə şölənənən müharibə odunun axırı yox idi... Bədəvi ərəblər üç şey ilə iftixar edirdilər: qılınc, qonaqpərvərlik, danışıqda söz ustadı olmaq. Ərəbistan yarımadasında, Suriya və Afrikada yaşayan bədəvi ərəblərin xüsusiyyətləri budur ki, azadlıq və hürriyyətə həddindən artıq maraq göstərirlər... Əgər hansısa bir zamanda bir şəxs onlara hakim ola bilibsə bu, onların arasında təfriqə salmaqdan başqa bir iş görə bilməmişlər.”(Qustav Le Bon, "İslam və ərəb sivilizasiyası”, səh.61-62-64 )

Həmin bədəvi ərəblərdən hesab olunan Nəcdin ərəb sakinləri "çox inadkar, arıq cüssəli adamlar idilər ki, şərab, yaxşı yeməklər, tütün, zərif paltarlar, hətta məscidləri üçün minarə və səcdə etmək üçün canamazları da inkar edirdilər.”(Lisi Robert, "Sərzəmini səlatin”, səh.80 ) Cənab Məscid Cameinin yazdığı kimi: "Onların (bədəvilərin) ən böyük ləzzətlərindən biri təxribatçılıqdır... Şübhəsiz, əgər bu göstərişlər vəhhabi təlimlərində mövcud olmasaydı, ardıcılları arasında onun cazibədarlığı nəzərə çarpacaq dərəcədə azalardı.”(Məscid Camei Məhəmməd, "Vəhhabiyyət dər cəzirətül-Ərəb”, "Əbrar” qəzeti, 19 fərvərdin, 1365, 160-cı nömrə, səh.4 )

Nəcdin coğrafi vəziyyəti barəsində bir neçə məsələni qeyd etmək zəruridir. Birincisi budur ki, o, Ərəbistan yarımadasının mərkəzi məntəqələrindən biridir və özünün xüsusi coğrafi mövqeyinə görə keçmişdə başqa yerlərə nisbətən tərk olunmuş bir yer hesab olunurdu. Buna görə də xarici hücumlardan amanda qalmışdı. Amma o diyardakı daxili çarpışmalar və müharibələr həmişə iqtidarlı bir dövlətin yaranmasına mane olmuşdu. Bundan əlavə, Nəcdin xarici aləmdən ayrılması böyük ideoloji hadisələr və ticarətlərdən də kənarda qalmasını gərəkli edirdi; belə ki, Peyğəmbərin (s) dövründə İslamın qəbul edilməsi müqabilində ən çox müqavimət Nəcd əhalisindən müşahidə edilmişdir. O həzrətin (s) vəfatından sonra da Diriyyədə Müsəyləmi Kəzzab kimi məşhur peyğəmbərlik iddiaçıları da həmin ərazidən çıxmışdı. Həqiqətdə Nəcd əhalisi heç vaxt möhkəm əqidəyə malik olmamışlar. Onlar, İslam qoşunları başqa ölkələrdə müharibə aparmağa məşğul olduqları zaman bidətçiliyə, dinsiz məzhəbi etiqadlara meyl edirdilər. Bu hadisə Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın vəhhabit məsləkini icad etdiyi XII əsrə qədər davam etdi və bəlkə də onun vəhhabi kimi yalançı məsləki və yeni bir dini yaratmasında müvəffəq olmasının ən mühüm dəlili bu qeyd olunanlar idi. Belə ki, ustad Cəfər Sübhani İbn Teymiyyəni və Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabı (mövqe və şəraiti tanımaq baxımından) müqayisə etdikdə belə yazır: "... İbn Teymiyyə öz əqidə toxumlarını elə bir mühitdə səpmişdi ki, orada çoxlu İslam alimləri var idi. Hər biri də təklikdə onun təbliğini zərərsizləşdirə bilərdi. Misir və Şamın mühiti ən böyük İslam mərkəzi olan zaman orada yaşayan böyük mühəddislər, mühəqqiqlər və mütəkəllimlər çox asanlıqla onun dəvətini zərərsizləşdirə və İbn Teymiyyəni rüsvay edərək onun azğınçılıqlarını beşikdə boğa bilərdilər. Lakin Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Nəcddə, hər növ elm və bilikdən uzaqda olan, şirk və tövhid barəsində azacıq məlumatları olmayan, mütləq şəkildə Ali-Səudun qüdrəti sayəsində və şeyxin ixtiyarında olan çöl ərəblərinin arasında yaşayırdı. Aydındır ki, azdırıcı ideologiyalar məlumatı olmayan şəxslər arasında dərhal inkişaf edib yayılır.”(Sübhani Cə`fər, "Fərhəngi əqaid və məzahibi-İslami”, 3-cü cild, səh.66 )