Əvvəlki fəsildə qeyd etdiyimiz kimi, imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) mühüm fəaliyyətlərindən biri vəkalət qurumunun gücləndirilməsi olmuşdur. Bu qurum öz fəaliyyətinə çox əvvəllər başlamışdır. Qurum imam Sadiqin (ə) öz dövründə təşkil olunmuş, digər imamların dövründə inkişaf yolu keçmişdir. Əlbəttə ki, onun fəaliyyətləri dövrün ictimai-siyasi vəziyyətindən asılı olmuşdur.

Bu qurumun ən güclü fəaliyyəti kiçik qeyb dövrünə təsadüf edir. Çünki həmin bu dövrdə şiələrlə mə’sum imam arasında yalnız uyğun qurum vasitəsi ilə əlaqə saxlanılmışdır. Ona görə də imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgəri (ə) şiə cəmiyyətində vəkillərin yerinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində ciddi sə’ylər göstərmişlər. Qurumun fəaliyyətləri ilə tanışlıq onun necə zəruri rola malik olduğunu aydınlaşdırır. Kiçik qeyb dövründə quruma həzrət Mehdinin (ə) dörd naibi rəhbərlik etmiş, müxtəlif məntəqələrdəki vəkillər şiələrə dini, ictimai-siyasi və iqtisadi sahələrdə istiqamət vermişlər. Qurumun fəaliyyətlərinin əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onun qeyb dövründəki tarixini müstəqil şəkildə nəzərdən keçirəcəyik.

«Vəkalət» dedikdə hər hansı bir işin yerinə yetirilməsində acizlik səbəbindən həmin işdə bir başqasına e’timad göstərilməsi nəzərdə tutulur. Fiqh mənbələrində vəkalət kələməsinə belə tə’rif verilir: «Vəkalət bir işin yerinə yetirilməsinin başqa birinə tapşırılması, həmin şəxsin uyğun işin icrasında naib seçilməsidir». Bir sözlə, vəkalət işin başqa şəxsə tapşırılmasıdır.

Vəkalət kələməsinin yuxarıdakı tə’riflərinə nəzər saldıqda görürük ki, vəkalətin əsasını bir işin görülməsindəki acizlik təşkil edir. Yə’ni müvəkkil (vəkil seçən) bir işi görməyə qadir olmadıqda özünə vəkil seçir. Amma insan vəkil seçməklə ona tapşırdığı işin məs’uliyyətindən azad olmur. Əgər şiə imamları özləri üçün vəkil tə’yin etmişlərsə, o, onların öz şiələri ilə əlaqə saxlamaq imkanından məhrum olduqlarını göstərir.

«Vəkalət» sözünün lüğət və işlənmə mə’naları ilə tanış olduqdan sonra vəkalət qurumu haqqında danışıb onun xüsusiyyətlərini araşdıra bilərik. Vəkalət qurumu termini şiə imamları abbasi xəlifələri tərəfindən nəzarət altına alındıqdan sonra işlədilməyə başladı. Bu söz kiçik qeyb dövrünün sonunadək işlədilirdi. Vəkillik məsələsi böyük qeyb dövründə fəqihlərin öhdəsində olsa da, vəkalət qurumu on bir imamın həyatı və on ikinci imamın kiçik qeyb dövrünə aid olan bir məfhumdur. Vəkalət qurumu bir-biri ilə uyuşmayan fərdi baxışlara əsaslanmamışdır. Məhz xüsusiyyətlər məcmusu səbəbindən qurum, təşkilat adının verilməsi zəruri olmuşdur. Hər hansı bir qurumun yaranması üçün onun üzvləri arasında oxşar cəhətlərin olması zəruridir. Konkret proqramın, təşkilata nəzarət edən rəhbərin, vəfalı və xalis üzvlərin mövcudluğu qurumun yaranmasının əsas səbəblərindəndir. Bundan əlavə, imamların dövrünə hakim olan şərait tələb edirdi ki, bu təşkilat məxfi olsun, təqiyyə yolu ilə işini davam etdirsin.

Bu qurum imam Sadiqin (ə) dövründə təşkil olunmuşdur. Həzrət imam şiələr arasındakı əlaqələrin möhkəmləndirilməsi üçün vəkillər tə’yin etmişdir. İmam Kazimin (ə) dövründə uyğun təşkilat daha da genişlənmişdir. İmam Rizanın (ə) dövrünün sonlarında, imam Cavad (ə) dövründə fəaliyyət genişlənmiş, qurum ardıcıl fəaliyyət göstərmişdir. İmam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə isə qurumun fəaliyyəti bir qədər də irəli gedərək, qeyb dövründə ən üstün həddinə çatmışdır. Çünki həmin dövrdə şiələrin öz imamları ilə əlaqə vasitəsi yalnız bu qurum olmuşdur.

Vəkalət qurumu beləcə öz fəaliyyətinə başladı və bu fəaliyyət kiçik qeyb dövrünün sonunadək davam etdi. İmamların vəkilləri bu qurumun üzvləri idilər. Vəkillik məqamına çatmaq üçün xüsusi şərtlər ödənilməli idi. Vəkalət məqamına seçildikdən sonra imam həmin vəkillərə müəyyən vəzifələri həvalə edirdi. Amma bu vəkillər arasında az da olsa, yolundan sapanlar tapıldı. Bə’ziləri isə yalandan vəkillik iddiasına düşdü. İmamlar çarəsiz qalaraq, belələri ilə mübarizə aparmalı olurdular. Vəkalət qurumu ilə yaxından tanış olmaq üçün uyğun məsələləri araşdırmalı olacağıq.

Bu mövzu ilə bağlı əsas məsələlərdən biri imamların vəkalət qurumunu təşkil etməsinin səbəbini aydınlaşdırmaqdır. Hansı amillər səbəbindən imamların bu məsələyə ciddi yanaşdığını, uyğun qurumu gücləndirdiyini aydınlaşdırmalıyıq.

Bu qurumun təşkil olunmasının əsas səbəblərindən biri mə’sum imamla onun ardıcılları arasında rabitənin zəruri olmasıdır. İstənilən bir dini, siyasi, ictimai quruluşda rəhbərlə üzvlər arasında əlaqə olması zəruridir. Buna görə də belə bir rabitəni tə’min edəcək nümayəndələrin tə’yin olunması zəruri olmuşdur. İslam dünyasının genişliyinə, dünya müsəlmanlarının İraq, Hicaz, İran, Yəmən, Misir və digər məntəqələrə yayılmasına nəzər saldıqda uyğun qurumun necə böyük rola malik olduğu aydınlaşır. Şübhəsiz ki, bütün şiələrin Mədinəyə və ya imamların yaşadığı mərkəzlərə səfər etmək imkanı olmamışdır. Ona görə də imamların e’tibarlı saydığı nümayəndələr dünyanın müxtəlif məntəqələrində imamla onun ardıcılları arasındakı əlaqəni tə’min etmişlər.

Qeyd etməliyik ki, düşmənlərin heç bir maneçiliyi olmadığı halda da imamla şiələr arasında rabitə yaratmaq çətin bir iş idi. Həmin dövrün rabitə və nəqliyyat vasitələri uzaq məntəqələrdə yaşayan insanların əlaqə saxlamasını çətinləşdirdi. Əgər azad bir şəraitdə belə bir rabitənin yaradılması mümkünsüz idisə, şübhəsiz ki, Abbasilərin təzyiqləri bu işi daha da çətinləşdirirdi. İmamları nəzarət altında saxlayan Abbasilər onların bütün hərəkətlərini izləyirdilər. Saysız-hesabsız casuslar ordusu şiələri bir an olsun belə gözdən kənar qoymurdular. Belə bir şəraitdə imamlarla şiələr arasındakı rabitəni qorumaq, ən əsası İslam məktəbini hifz etmək üçün vəkalət qurumunun müstəsna rolu vardı. Yarandığı gündən kiçik qeyb dövrünün sonunadək vəkalət qurumunun gizli fəaliyyət göstərdiyinə şahid oluruq. Çünki bu qurumun vəzifəsi təkcə şər’i ödəncləri, zəkatları toplamaqdan ibarət deyildi. Vəkalət qurumunun təşkil olunmasının əsas səbəbi Abbasilərin təzyiqləri olmasa da, bu təzyiqləri həmin qurumun fəaliyyətlərinin güclənməsi amili kimi qəbul etmək olar. Ona görə də imam Kazim (ə) və imam Hadinin (ə) dövrlərində uyğun fəaliyyətlərin güclənməsinə şahid oluruq.

Şübhəsiz ki, vəkalət qurumunun yaranmasının əsas səbəblərindən biri şiələrin qeyb dövrünə hazırlanması idi. Uyğun dövrdə şiələr yalnız vəkillər və səfirlər vasitəsi ilə öz imamları ilə əlaqə saxlaya bilirdilər. Qeyb dövrü yaxınlaşdıqca şiələrin öz imamları ilə rabitə saxlaması da problemə çevrilirdi. Bununla yanaşı, vəkalət qurumu da güclənirdi və imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə bir çox işlər bu qurumun üzərinə düşürdü. İmam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) dövrlərində bu qurumun güclənməsinin əsas səbəbi kimi şiələrin qeyb əsrinə hazırlanmasını göstərmək olar.

Kiçik qeyb dövründə imam tam şəkildə məxfi olduğundan vəkalət qurumuna daha böyük ehtiyac duyulurdu. Çünki şiələrin öz imamları ilə əlaqə saxlaması yalnız səfirlər və vəkillər vasitəsi ilə mümkün idi. Həmin dövrdə şiələr öz ictimai-siyasi, ideoloji, iqtisadi çətinliklərinin həllində yalnız səfirlərə müraciət edə bilərdilər. Eləcə də imamlar həbsdə və ya ciddi nəzarət altında olduğu vaxt şiələr öz vəzifələrini vəkillərdən öyrənə bilərdilər.

Deyildiyi kimi, vəkalət qurumu vahid rəhbərlik altında proqramlaşdırılmış, fəaliyyətlər məcmusu deməkdir. Vəkalət qurumu dedikdə cüz’i, fərdi və ya şəxsi vəkillik nəzərdə tutulmur. Vəkillik məsələsinin tarixi həzrət Peyğəmbərdən başlayır. Həzrət peyğəmbərin, imam Əlinin (ə) və digər imamların hələ imam Sadiqə (ə) qədər nümayəndələri vardır. Amma imam Sadiqədək (ə) mövcud olan şərait vəkalət qurumunun mövcudluğunu zəruri etmirdi.

Bu qurumun imam Sadiq (ə) və ya imam Kazimin (ə) dövründən fəaliyyətə başlaması haqqında alimlər arasında müxtəlif rə’ylər var. Bə’zilərinin nəzərincə, qurum geniş proqramlarla imam Kazimin (ə) dövründə fəaliyyətə başlamışdır. Hətta imam Sadiqin (ə) vəkillərinin olmasını inkar edənlər də var. Məsələn, Əbdürrəhman ibn Əlhəccac «Əl-ğeybət» kitabında bə’zilərinin imam Sadiqə (ə) aid etdiyi vəkillərin imam Kazimin (ə) vəkilləri olduğunu bildirir. Hətta imam Sadiqə (ə) vəkil olduğu üçün şəhadətə çatan Müəlla ibn Hünəysin imamın təkcə sadə məsələlərdə vəkili olduğu bildirilir.

Başqa bir qrup alimin fikrincə isə, vəkalət qurumunu ilkin tə’sis edən imam Sadiq (ə) olmuşdur. Onlar bunu da inkar etmirlər ki, bu qurum imam Kazimin (ə) dövründə xüsusi ilə güclənmişdir.

Bizim mənbələrdə imam Sadiqin (ə) vəkillərinin olduğu bildirildiyindən ikinci baxışı daha əsaslı hesab edə bilərik. Əbdürrəhman ibn Əlhəccac, Müəlla ibn Hunəys, Nəsr ibn Qabus Ləhmi və başqa vəkillərin fəaliyyəti göstərir ki, imam Sadiqin (ə) belə bir qurum yaratmağa şəraiti olmuşdur. Çünki imam Sadiqin (ə) dövrü heç də imam Kazimin (ə) dövründən sıxıntılı olmamışdır. Biz imam Kazimin (ə) dövründə uyğun qurumun daha geniş fəaliyyət göstərdiyini görürük. Amma bu, o demək deyildir ki, imam Sadiqin (ə) dövründə belə bir qurum olmamışdır. Bə’zi rəvayətlərdən mə’lum olur ki, imamla ən ucqar nöqtədə yaşayan şiələr arasında rabitə olmuşdur. Məsələn, abbasi Mənsurun şiə adı ilə Xorasana, imam Sadiqin (ə) yanına casus göndərməsi və bu yolla onun əlaqələrini öyrənmək istəməsi yuxarıda deyilənlərə sübut ola bilər. Demək, vəkalət qurumunun imam Sadiqin (ə) dövründə fəaliyyətə başladığını qəbul edə bilərik. Bu qurumun fəaliyyəti bə’zən güclənib, bə’zən zəifləsə də, heç zaman dayanmamışdır. Kiçik qeyb dövründə isə bu fəaliyyətlər xüsusi ilə güclənmişdir. Çünki həmin vaxt şiələrin yeganə ümid yeri imamın vəkilləri və naibləri olmuşdur. Bu fəaliyyət dördüncü səfir vəfat edən tarixədək (hicri 329-cu il) davam etmişdir. Həmin vaxtdan böyük qeyb dövrü başlamış və həzrətin vəkalət qurumu vasitəsi ilə əlaqələri başa çatmışdır. Böyük qeyb dövrünün başlaması ilə vəkillərin vəzifəsi cameüş-şərait fəqihlərin üzərinə düşmüşdür. Fəqihlər ümumi şəkildə imamın vəkilləri sayılsalar da, imamla birbaşa əlaqə saxlamadıqlarından onları vəkalət qurumuna aid etmək olmaz. Demək, vəkalət qurumu imam Sadiqin (ə) dövründən başlayaraq kiçik qeyb dövrünədək fəaliyyət göstərmişdir.

Bəs bu qurumun fəaliyyətinin coğrafi tə’sir dairəsi haqqında nə demək olar? E’tiraf etməliyik ki, bu qurumun fəaliyyəti dövründə şiələr dünyanın Xorasan, Sistan, Həmədan, Əhvaz, Bəsrə, Kufə, Bağdad, Samirra və başqa bu kimi uzaq məntəqələrinə yayılmışdılar. Görünür ki, uyğun qurumun fəaliyyəti bu məntəqələri əhatə etmişdir. Çünki uzaq nöqtələrdə yaşayan şiələr imamla əlaqə saxlamağa çətinlik çəkirdilər. Demək, vəkalət qurumu şiələrin yaşadığı ən uzaq məntəqələrdə də fəaliyyət göstərmişdir. İlkin tarixi mənbələrimizdə və rical kitablarında hər biri hansısa fəaliyyətlərlə məşğul olan vəkillərdən danışılır. Tarixi faktlara əsaslanaraq bə’zi fəal vəkillər haqqında danışacağıq.

Şiə imamlarının öncə sakin olduğu əsas şəhər Mədinə olduğundan və onlar yalnız məcbur olduqda bu şəhəri tərk etdiklərindən vəkalət qurumunun ilkin köklərini də orada axtarmaq lazımdır. Muəlla ibn Kunəys, Nəsr ibn Qabus imam Sadiqin (ə) Mədinə və onun ətrafındakı vəkilləri idilər. Muəlla ibn Kunəys məhz imam Sadiqin (ə) vəkili olduğu üçün abbasi hökumətinin rəislərindən olan Davud ibn Əli tərəfindən həbs edildi və şəhadətə çatdırıldı. İbn Tavusun bildirdiyinə görə, Muəlla imam Sadiqin (ə) ən məşhur vəkillərindən olmuşdur. Əksər şiələr öz şər’i ödənclərini ona təhvil verərmişlər. Şeyx Tusinin bildirdiyinə görə Nəsr ibn Qabus da iyirmi ilə qədər imam Sadiqin (ə) vəkili olmuşdur. Hansı ki onun bu vəkilliyi yalnız bir qrup adama mə’lum idi.

İmam Kazimin (ə) dövründə Yunis ibn Yə’qub, Müfəzzəl ibn Ömər Cö’fi həzrətin Mədinədəki vəkillərindən idilər. Müfəzzəl ibn Ömər vəkillər arasında böyük sayılırdı və həzrətin əmri ilə digər vəkillər ona müraciət edirdilər.

İmam Rizanın (ə) dövründə Hişam ibn İbrahim Abbasi Həmədani Raşidi həzrətin Mədinədəki baş vəkili idi. Kiçik qeyb dövründə Əbu-Əl-Məhəmməd ibn Əhməd ibn Həmmad Mürəvvizi Məhmudi vəkil olaraq Mədinədə fəaliyyət göstərirdi.

Məkkə də vəkalət qurumunun fəaliyyət dairəsinə daxil idi. İmam Hadinin (ə) məşhur vəkili Əli ibn Cə’fər Həmani Mütəvəkkilin həbsindən azad olduqdan sonra Məkkəyə üz tutdu və orada yaşamağa başladı. O öz vəkillik fəaliyyətini Məkkədə davam etdirirdi. Kiçik qeyb dövrünün başlanğıcında Misirdəki vəkillərdən də biri Məkkəyə gəldi. O, Məkkədəki vəkillərlə görüşüb Samirradakı vəziyyəti öyrənmək üçün oraya bir şəxs göndərdi. Həcc zamanı Məkkə müxtəlif məntəqələrdən gəlmiş vəkillərin görüş yeri olurdu.

Uyğun dövrün tarixini vərəqlədikdə mə’lum olur ki, Yəməndə də şiələr yaşayırmış və bu şəhər vəkalət qurumunun əhatə dairəsində imiş. Həsən ibn Fəzl Yəmaninin Yəməndə vəkil olduğu ehtimal edilir. Bundan başqa Yəmən əhalisi bə’zən vəkalət qurumunun rəhbərləri ilə görüşə gedər və şər’i ödənclərini onlara təhvil verərdilər. Nümunə olaraq, Yəmən əhalisindən olan bir qrupun imam Həsən Əsgəri (ə) ilə görüşünü xatırlaya bilərik. Bu görüşdə imam Həsən Əsgəri (ə) Osman ibn Səid Əmrini onlara tanıtdırdı və göstəriş verdi ki, həmin vaxtdan başlayaraq Osmanla əlaqə saxlasınlar.

Kufə mühüm şiə məntəqələrindən idi və bu şəhərdə imamların vəkilləri fəaliyyət göstərirdi. İmamların həyatı dövründə bu şəhərdə Əbdürrəhman ibn Əlhəccac, Əli ibn Yəqtin, Əli ibn Əbu Həmzə Bətaini, Həyyan Sərrac, Ziyad Qəndi, Əyyub ibn Nuh, Asimi imamın səfiri kimi fəaliyyət göstərirdilər.

Əbdürrəhman ibn Əlhəccac imam Cavadın (ə) dövrünədək Bağdad şəhərində fəaliyyət göstərmişdir. İmam Hadinin (ə) dövründə Əli ibn Əl Hüseyn ibn Əbdürrəbbə, ondan sonra Əbu Əli ibn Raşid imamın Bağdadda və Mədinədə vəkili olmuşlar.

İmam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə Ürvə ibn Yəhya («Dehqan») imamın vəkili ünvanı ilə Bağdadda fəaliyyət göstərmiş, amma sonradan xəyanətə yol vermişdir.

Bağdad bütün kiçik qeyb dövründə dörd naibin yaşadığı mərkəz olmuş və şiələr bu dörd naibə müraciət etmişlər. İlk səfir imamın əmri ilə öz fəaliyyət yerini Bağdada köçürmüşdür. Orada ona Məhəmməd Qəttan, Haciz ibn Yəzid, Əhməd ibn İshaq idarə işlərində yardım göstərmişdir. Birinci səfirdən sonra övladı Məhəmməd ibn Osman Bağdadı vəkalət mərkəzi qərar vermiş və bu şəxsin on nəfər köməkçisi olmuşdur. Hüseyn ibn Ruh imamın əmri ilə üçüncü naib seçilmişdir. O da Bağdadda məxfi fəaliyyət göstərmiş, şiələrlə imam arasında rabitəni tə’min etmişdir. Hüseyn ibn Ruhdan sonra dördüncü səfir də Bağdadda fəaliyyət göstərmişdir.

İmam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə Samirra vəkalət qurumu üçün mərkəz olmuş və hər iki imam tərəfindən nəzarətdə saxlanılmışdır. Sonradan xəyanət yolunu tutmuş Fars ibn Hatəm Qəzvini, eləcə də, Əli ibn Cə’fər Hamani imam Hadinin (ə) Samirrada vəkilləri olmuşlar. Həmədanadək bütün mərkəzi İran əhalisi öz şər’i ödənclərini Fars ibn Hatəmə təqdim etmişlər. Sonradan o imamın digər vəkili Əli ibn Cə’fər Həmani ilə düşmənçilik edərək yolunu azmış və imam tərəfindən rədd edilmişdir.

Samirra kiçik qeyb dövrünün əvvələrinədək imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) fəaliyyət məkanı kimi tanınmışdır. Amma müəyyən səbəblərdən dörd naibin fəaliyyət yeri Samirradan Bağdada köçürüldü. Kiçik qeyb dövrünün bir hissəsini Samirrada yaşayan imam (ə) dörd nümayəndəsini oradan idarə edirdi.

İmamların vəkillərinin sakin olduğu məntəqələrdən biri də Vasət idi. İmam Kazimin (ə) vəkili Həsən ibn Qiyamə, kiçik qeyb dövrü zamanı vəkil Həsən ibn Məhəmməd ibn Qəttah Sidlani bu məntəqədə fəaliyyət göstərirdilər.

Bəsrə Əhvazdakı vəkilin fəaliyyət dairəsinə daxil olsa da, bu şəhərə xüsusi nümayəndə göndərilməsi barədə mə’lumatlar var. Məsələn, Əbu-Əmr Həzzanın Bəsrədə vəkil olduğu bildirilir.

İranda şiə məntəqələrinin çoxluğu nəzərə alındığından əksər məntəqələrdə vəkalət qurumu fəaliyyət göstərirdi.

O dövrdə Xorasan məntəqəsinə əhalisi şiə olan Nişabur, Səbzevar, Buxara, Səmərqənd, Hərat və digər şəhərlər daxil idi. Amma tarixi mənbələrdə həmin dövrdə Xorasandakı vəkillər haqqında olduqca az mə’lumat verilmişdir. Mənbələrdə Fəzl ibn Sənanın həzrət Rizanın (ə) Nişaburda, İbrahim ibn Əbdənin imam Həsən Əsgərinin (ə) Nişaburda və sair şəhərlərdə vəkili olduğu bildirilir. Eləcə də, Əyyub ibn Nab həzrətin vəkili kimi Nişabura göndərilmişdir.

Kiçik qeyb dövründə Məhəmməd ibn Şazan ibn Nüim Şazani Nişaburda, Əli ibn Əl-Hüseyn ibn Əli Ət-Təbəri Səmərqənddə vəkil olmuşdur. Əbu-Əli Bağdadi adı ilə tanınan Hüseyn ibn Əli ibn Məhəmməd Qummi Buxarada vəkillik vəzifəsini yerinə yetirmişdir.

Qum şiə mərkəzi olduğu üçün vəkalət qurumunun burada fəaliyyəti daha güclü olmuşdur. Bu məntəqədə imamların vəkilləri öz işlərini layiqincə yerinə yetirmişlər. Mənbələrdə bildirildiyinə görə, bu məntəqələrdə Əbdül Əziz ibn əl Mühtədi imam Rizanın (ə) Qumda, Zəkəriyya ibn Adəm imam Cavadın həmin şəhərdə vəkilləri olmuşlar. İbn Şəhr Aşubun bildirdiyinə görə Yəhya ibn İmran Qumda vəkillik vəzifəsini icra etmişdir.

Məhəmməd ibn Əhməd ibn Cəfər Əl-Qummi Əl-Əttar bu məntəqədə imam Həsən Əsgərinin vəkili olmuşdur. İmam Həsən Əsgərinin başqa bir vəkili Əhməd ibn İshaq Qummi kiçik qeyb dövründə Qumda vəkillik vəzifələrini icra etmişdir. Əhməd ibn Həmzə ibn Əl-Yəs’ əl-Qummi kiçik qeyb dövründə bu məntəqədə həzrət Mehdinin (ə) nümayəndəsi kimi tanınmışdır.

Rey şəhərində şiələrin çox olmasına baxmayaraq kiçik qeybədək olan dövrdə bu şəhərdəki vəkillər haqqında mə’lumat verilmir. Kiçik qeyb dövründə isə Əbül-Hüseyn, Məhəmməd ibn Cə’fər Əsədi Reydə vəkil olmuşdur. Səduqun rəvayət etdiyinə görə Reydəki vəkillərdən biri də Bəssami olmuşdur. Bu şəxs həzrət Mehdinin (ə) çöhrəsini görməyə müvəffəq olmuşdur.

Əvvəldə qeyd etdik ki, Faris ibn Hatəm Qəzvini imam Hadinin (ə) vəkili idi. O, Samirradan əlavə, ehtimal ki, Qəzvində də fəaliyyət göstərirmiş. Tarixi mənbələrdə Əbu Cə’fər, Əbdüllah Əbu Ğani Qəzvini Qəzvində həzrət Mehdinin (ə) nümayəndəsi («Babul-Məhdi») kimi yad edilir.

Həmədan İranın əhalisi şiə olan mühüm məntəqələrindən idi. Təbii ki, imamların vəkilləri bu məntəqədə də fəaliyyət göstərmişlər. İbrahim ibn Məhəmməd Həmədaninin ailəsi imam Rizanın (ə) dövründən imam Əsrin (ə) dövrünədək bu məntəqədə tanınmış vəkillər olmuşdur. O özü imam Cavadın (ə) Həmədandakı mühüm vəkillərindən sayılır. Bu şəxs ətraf məntəqələrə də nəzarət edirmiş. Nəcaşinin nəql etdiyinə görə, Qasim ibn Məhəmməd ibn Əli ibn İbrahim ibn Məhəmməd Həmədanda vəkil olmuş, Əbu Əli, Əziz ibn Züheyr də bu məntəqədə vəkillik fəaliyyəti göstərmişlər. Onların üzərində Həsən ibn Harun rəhbərlik etmişdir. Həsən ibn Harundan qabaq onun atası Harun ibn İmran bu nahiyədə baş vəkil olmuşdur.

İmam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə və qeyb dövründə Məhəmməd ibn Saleh və onun atası bu məntəqədə vəkillik fəaliyyəti göstərmişlər.

Həzrət Mehdinin (ə) Azərbaycan məntəqəsində vəkili Qasim ibn Əl-Ə’la olmuşdur. Onun vasitəsi ilə şiələrə bir sıra yardımlar göstərilmişdir. O, İbn Ruhun vaxtınadək bu nahiyədə fəaliyyət göstərmişdir. Qasim dünyasını dəyişdikdən sonra onun işini oğlu davam etdirmişdir.

Mənbələrdə imamların Əhvaz məntəqəsindəki vəkillərinin də adı çəkilir: Əbdüllah ibn Cündəb imam Kazimin (ə) və imam Rizanın (ə) Əhvazdakı vəkili olmuşdur. Əli ibn Məhzyar Əhvazi üç imam tərəfindən bu məntəqədə vəkil tə’yin edilmişdir. Digər bir vəkil İbrahim ibn Məhzyar vəkillər arasında xüsusi hörmət sahibi olmuşdur. O imam Hadinin (ə) dövründən başlayaraq, kiçik qeyb dövrünədək vəkillik fəaliyyəti göstərmişdir. Onun ardınca övladı Məhəmməd ibn İbrahim kiçik qeyb dövründə atasının işini davam etdirmişdir.

Bə’zi mənbələrdə bildirilir ki, Misir də şiələrin sakin olduğu bir məntəqə kimi vəkalət qurumunun nəzarəti altında olmuşdur. Osman ibn İsa Rəvasinin Misirdə imam Kazimin (ə) vəkili olduğu bildirilir. Eləcə də, Şəfi Xadim bu məntəqədə imam Həsən Əsgərinin (ə) vəkili olmuşdur.

Vəkalət qurumunun fəaliyyət dairəsi haqqında ötəri söhbətimizdən aydın olur ki, bu təşkilat məxfi olmasına baxmayaraq, çox geniş əraziləri əhatə etmişdir. Bu qurum öz fəaliyyətləri ilə dünya şiələrinin Mədinə, Samirra və ya Bağdaddakı rəhbərliklə rabitələrini tə’min etmişdir.

Tarixi mənbələrdən belə mə’lum olur ki, vəkalət qurumunun fəaliyyət istiqamətləri rəngarəng olmuşdur. Bə’ziləri qurumun fəaliyyətinin yalnız zəkat və sair ödənclərin toplanmasından ibarət olduğunu iddia etsələr də, bu qurumun başqa fəaliyyətlər göstərməsi haqqında da mə’lumatlar vardır. Bəli, dini ödənclərin toplanması bu qurumun əsas işlərindən olmuşdur. Vəkalət qurumunun işinə dərindən nəzər saldıqda onun başqa fəaliyyətlərlə də məşğul olmasına şübhə qalmır.

Tarixi mə’lumatlardan bəlli olur ki, təşkilatın siyasi fəaliyyətləri də olmuşdur. Axı siyasi fəaliyyəti olmayan bir təşkilat hökumət tərəfindən nə üçün bir bu qədər tə’qib edilməli idi?! İmamların təşkilatı və onun fəaliyyətlərini gizli şəkildə saxlaması bir daha göstərir ki, onun fəaliyyətlərində siyasi yönümlər olmuşdur. Əslində şər’i ödənclərin, xüms və zəkatın toplanması da iman cəbhəsinin güclənməsinə xidmət edirdi. Vəkalət qurumunun dini, mə’nəvi, ictimai-siyasi fəaliyyətlərdən uzaq olmasını iddia etmək düzgün olmazdı. Hər halda bu təşkilatın fəaliyyətləri ilə tanış olmaq yaxşı olar.

Bu qurum tə’sis olunduğu gündən onun vəkilləri xüms, zəkat və bu kimi başqa şər’i ödəncləri toplamağa başladılar. Müəlla ibn Kunəysin imam Sadiq (ə) tərəfindən Mədinədə vəkil tə’yin olunması bildirilir. Onun şiələrdən xüms-zəkat toplaması Abbasiləri qəzəbləndirdi və onu şəhadətə yetirdilər. Xəlifə Mənsur Müəllanı ittiham edirdi ki, o uyğun büdcəni hakimiyyətə qarşı qiyam məqsədi ilə toplayır.

İmam Kazimin (ə) dövründə vəkillərin fəaliyyəti daha da genişlənmişdi və imam Sadiqin (ə) dövründəkindən daha artıq büdcə toplanırdı. Toplanmış ödənclərin böyük məbləğ təşkil etməsi imamın şəhadətindən sonra bə’zi vəkillərin xəyanətinə səbəb oldu. Onlar imam Rizanın (ə) imamətini inkar etmək dərəcəsində yollarını azdılar və ixtiyarlarında olan büdcəni öz məqsədlərinə sərf etdilər. Sonrakı dövrlərdə vəkalət qurumunun işi nizama salındı, şər’i ödənclər dəqiq şəkildə toplanmağa başladı. Vəkillərin şiələrdən topladığı ödənclər, adətən, zəkatdan, hədiyyələrdən, sədəqələrdən, nəzirlərdən, xümsdən ibarət olurdu. Şər’i haqları ödəməkdə süstlük göstərən şiələrə xəbərdarlıq edilirdi. Məsələn, imam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə Nişabur şiələrindən bə’ziləri xüms ödəməkdən boyun qaçırdıqda həzrət onlara bir məktubla müraciət etdi. O, şiələrə müraciətinin səbəbini belə izah edirdi: «Əgər onların axirət səadətləri bundan asılı olmasaydı, heç vaxt israr etməzdim».

Kiçik qeyb dövründə şər’i haqların şiələr tərəfindən daha kütləvi şəkildə ödəndiyinə şahid oluruq. «Vəsailüş-şiə» kitabında bunun səbəbi belə açıqlanır: «Həmin əsrdə xümsün daha çox ödənməsinin səbəbi şər’i haqların yığılmasına cavabdeh olan vəkillərin varlığı idi. Belə ki, çoxsaylı ehtiyaclılar vardı və onların ehtiyaclarının ödənməsi imama vacib idi.»

Yə’ni, Müqəddəs nahiyə tərəfindən, İslam dünyasının ən ucqar nöqtələrindən dörd naibdən əlavə çoxsaylı vəkillər olmuşdur. Şiələrin xüms-zəkat ödəmək üçün heç bir üzrü olmamışdır. Həzrətin vəkilləri fəaliyyət göstərdiyindən imama əl çatmadığı barədə bəhanələr qəbul edilməmişdir. Qeyb dövründə vəkillər tərəfindən şər’i haqların qəbul edilməsində bə’zən kəramətlər də görünmüşdür. Bu kəramətlərin, mö’cüzəli halların səbəbi vəkil və naiblərə inamın yaradılması olmuşdur. Məsələn, toplanmış həftəlik məbləğ Məhəmməd ibn İbrahim ibn Məhzyar tərəfindən imamın göndərdiyi şəxsə verilərkən göndərilmiş adam həmin mal və məbləğin gizli xüsusiyyətlərini sadalamışdır. Bu sayaq xüsusiyyətlər Əhməd ibn Məhəmməd Dinvəridə də müşahidə edilir.

Hüseyn ibn Ruh Növbəxti haqqında rəvayət olunmuşdur ki, bu vəkil iranlı qadından xüms-zəkat alarkən onunla səlis avəci ləhcəsində (qadının yerli ləhcəsində) danışmışdır.

Kiçik qeyb dövrünün müəyyən mərhələlərində dini ödənclər qəbul olunarkən qəbz verilməmişdir. Bunun səbəbi Abbasilərin nəzarətindən yayınmaq məqsədi ola bilər. Məhəmməd ibn Osman Əmri də öz səfirliyinin son dövrlərində siyasi vəziyyət ağır olduğundan qəbul etdiyi dini vergilər müqabilində heç bir qəbz verməmişdir. Hətta bə’zi insanlar xüms-zəkatı əvvəlcədən razılaşdırılmış bir yerdə qoymuş və sonradan nümayəndə gəlib onu götürmüşdür. İkinci səfirin dövründə onun köməkçilərindən olan Hüseyn ibn Ruh şər’i ödənci qəbul etdikdən sonra qəbz vermədiyi üçün məsələ səfirin hüzurunda müzakirə olunmuş və səfir ibn-Ruhun bu işini müdafiə edərək, şər’i ödənc verən şəxsə anlatmışdır ki, siyasi vəziyyət ağır olduğundan belə rəftar edilir.

Müsəlman xalqın imamlara təqdim etdiyi dini haqlar müxtəlif istiqamətlərdə xərclənilirdi. Dini büdcənin bir hissəsi rəhbərlik işinin idarəsinə, başqa bir hissəsi müsəlmanların ehtiyaclarına sərf olunurdu. Uyğun büdcə vasitəsi ilə şiələrin bir çox problemləri aradan qaldırılırdı.

Birinci və ikinci səfirin dövründə təhlükəsizlik məqsədi ilə dini haqlar çox məxfi şəkildə ünvanına çatdırılırdı. Osman ibn Səid əmri imam Həsən Əsgərinin (ə) dövründə yağ satmaqla məşğul olduğundan həmin pulları yağ qablarında yerləşdirərdi. İmama ünvanlanmış məktublar və dini ödənclər yağ qablarında gizlədilmiş şəkildə imama göndərilərdi. İkinci səfirin köməkçilərindən olan Məhəmməd ibn Əhməd ibn Cə’fər Qəttan parça satmaqla məşğul olduğundan imama çatası əmanətləri parça toplarının arasında gizlədərdi.

İran, İraq və sair məntəqələrdə yerləşən vəqf edilmiş mülk və torpaqlara vəkillər nəzarət edirdi. Qumdakı vəqf torpaqlara Məhəmməd ibn İshaq Qummi, Vasətdəki torpaqlara Həsən ibn Məhəmməd ibn Qəttah Sidlani nəzarət edirdi.

Vəkalət qurumunun əsas fəaliyyətlərindən biri şiələrin öz dini vəzifələri ilə tanış edilməsi idi. Şübhəsiz ki, imamlar tərəfindən müəyyən məntəqələr tə’yin olunmuş nümayəndələr mə’rifət və agahlıq baxımından başqalarından üstün olurdular. Şiələr, adətən, öz sualları ilə bu vəkillərə müraciət edirdilər. Bəlkə də, vaqifiyyə məzhəbinin yaranmasının da səbəbi elə bu olmuşdur. İmamın nümayəndəsi olduğu üçün xalq arasında hörmət qazanmış bə’zi vəkillər, o cümlədən, imam Kazimin (ə) bə’zi vəkilləri uyğun məzhəbin başçıları olmuşlar.

İmam Riza (ə) şəhadətə çatdıqdan sonra imamiyyə məzhəbinin səksənə yaxın başçısı Bağdadda İraqın baş vəkili Əbdür-Rəhman ibn Əlhəccacın evində toplaşdılar. Həzrət Cavad (ə) çox gənc olduğundan məclisdəkilər arasında onun imaməti haqqında tərəddüd edənlər vardı. Bir müddət sonra imam Cavad (ə) dünyasını dəyişdikdə şiə başçıları imamın nümayəndəsi Məhəmməd ibn əl-Fərəcin evində toplanıb imam Hadinin (ə) imaməti haqqında mübahisəyə başladılar.

Kiçik qeyb dövründə şiələr yeni bir şəraitlə üzləşdiklərindən və mə’sum imamla bir başa əlaqə saxlaya bilmədiklərindən daha çox heyrət və tərəddüd keçirirdilər. Belə bir məqamda da vəkalət qurumu müstəsna rol oynayır, insanları doğru yola yönəldirdi. Məsələn, həzrət höccətin (ə) birinci naibinin vəfatından sonra çaşqınlıq içində qalmış xalqı ikinci naib Əbu-Cə’fər Əmri doğru yola yönəltmişdi. Əbül-Abbasla bağlı əhvalat deyilənləri bir daha təsdiq edir.

Çoxsaylı dəlillərə əsasən, imamlar onlardan uzaq düşmüş şiələri vəkillər vasitəsi ilə doğru yola hidayət edirdilər. Məsələn, imam Hadi (ə) Əhməd ibn İshaq Qummiyə tapşırır ki, əlaqə saxlamaq mümkün olmadıqda Osman ibn Səid Əmriyə müraciət etsin.

Xüsusi ilə qeyb dövründə vəkillər və naiblər əqidə məsələlərini açıqlamağa vəzifəli idilər. Məsələn, şiələr həzrət Höccətin (ə) naibi Əmridən Müfəvvizə əqidəsi haqqında soruşduqda Əmri bildirir ki, ruzi məsələsi Müfəvvizə məzhəbindən olanların iddia etdiyi kimi imamlara yox, Allah-təalanın müqəddəs zatına aid olan işdir. Həmçinin, bir şiə Hüseyn ibn Ruh Növbəxtidən düşmənin həzrət Hüseyn (ə) üzərində qələbəsi haqqında soruşduqda Hüseyn ibn Ruh ətraflı və qənaətbəxş bir cavab verir. Rəvayətçi bu barədə deyir: «Mən onun bu cavabı özündən verməsi haqqında tərəddüddə idim. Amma bu barədə fikrimi açıqlamamış, o üzünü mənə tutub dedi ki, dediklərimi həzrət Höccətdən eşitmişəm».

Əlbəttə ki, müxaliflərlə mübahisə, haqqın üzə çıxarılması təkcə vəkillərin işi deyildi. Amma bu iş bə’zən vəkillərə tapşırılırdı. Məsələn, imam Sadiqin (ə) və sonrakı üç imamın vəkili olmuş Əbdür-Rəhman ibn əl-Həccac imam Sadiq (ə) tərəfindən Mədinə əhli ilə danışıqlara göndərilir.

İmamların vəkilləri bə’zən şübhə və tərəddüdləri aradan qaldırmaq üçün mö’təbər şiə mühəddislərinin köməyindən faydalanırdılar. Məsələn, Hüseyn ibn Ruh Növbəxti e’tibarlı olması şübhə doğuran bir kitabı Qum mühəddislərinə göndərir və bu kitab haqqında onların nəzərlərini bilmək istəyir. Onu da qeyd edək ki, imamların vəkillərinin vəzifəsi təkcə e’tiqadi problemləri aradan qaldırmaq deyildi. Şiələr onlara şəxsi məsələləri ilə də bağlı müraciət edirdilər.

Bu qurum zahirən xüms-zəkat və digər dini ödənclərin toplanması məqsədi ilə təşkil olunsa da, onun siyasi fəaliyyəti tarixi gerçəklikdir. Hətta bu siyasi fəaliyyətlər olmasaydı da, dini ödənclərin toplanması Abbasilərin nəzərincə siyasi fəaliyyət sayılırdı. Unutmamalıyıq ki, xəlifə Mənsur və Harun imam Sadiq və imam Kazimi məhz dini ödənclərin toplanmasına görə ittiham edirdilər. Onlar bu işin Abbasilər hökumətinin ziddinə yönəldiyini düşünürdülər. Mütəvəkkil də imam Hadini (ə) uyğun məsələyə görə ittiham etmişdir. O, imam Hadinin (ə) vəkillərinin fəaliyyətindən xəbərdar olduqdan sonra qurumu dağıtmaq və onun üzvlərini həbs etmək qərarına gəlmişdi. Hətta vəkillərin yaxın adamları həbs olunurdu. Vəkillərə uyğun işdə yardımçı olan Əbu Əli ibn Raşid, İsa ibn Asim, İbn Bənd şəhadətə yetirilmişdilər. Vəkalət qurumu üzvlərinin Abbasilər tərəfindən tə’qib olunması uyğun qurumun siyasi fəaliyyət göstərməsinin sübutudur. Əgər bu qurumun siyasi rolu yox idisə, nə üçün abbasi xəlifələri bir bu qədər narahat olurdular?! Uyğun siyasi fəaliyyətin digər bir dəlili qurumun təqiyyəyə əməl edərək, öz fəaliyyətini gizli şəkildə aparması idi. Əgər qurum hakimiyyət tərəfindən sıxıntılara mə’ruz qalmasaydı, daha böyük işlər görülərdi.