Qeyd olunduğu kimi, islamda dini təfəkkürün əsas mənbəyi olan Qurani-Kərim dinləyiciləri müqabilində öz sözlərinin zahiri mənalarına höcciyyət və etibar verir, həmin ayələrin zahiri Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) sözlərini Qurandan sonrakı silsilədə yerləşdirir və Quran kimi onu da dəlil və höccət sanır. Belə ki, buyurulur:

"...Və Zikri sənə nazil etdik ki, xalqa nazil edilənləri onlara bəyan edəsən...”(Nəhl” surəsi, ayə-44 )

Başqa bir yerdə buyurulur:

"O, həmin Allahdır ki, ümmilər (dərs oxumamış) arasında, onların özündən olan bir Rəsul göndərdi ki, o, (Allahın) ayələrini onlara tilavət edir, (ruhlarını aludəliklərdən və rəzil sifətlərdən) saflaşdırır, Kitabı və hikməti onlara öyrədir.”(Cümə” surəsi, ayə-2 )

Sonra buyurulur:

Aydındır ki, Peyğəmbərin (s) sözləri və əməlləri, hətta sükut və razılığı bizim üçün Quran qədər höccət olmasaydı, onda qeyd olunan ayələr də öz etibarını əldən verərdi. Deməli, Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) sözləri, onu o həzrətdən, yaxud başqa etimadlı şəxslərdən eşidən şəxslər üçün höccət sayılır və onlara itaət etmək vacibdir. O həzrətdən qəti təvatür əsasında nəql olunmuşdur ki, Əhli-beytin bəyanları onun öz kəlamları kimidir. Bu və Peyğəmbərin (s) sair qəti hədislərinə əsasən, Əhli-beytin (ə) sözləri Peyğəmbərin (s) sözlərinin davamıdır, onlar islamda elmi mərcəiyyət məqamına malik olmuş, islam elmlərinin və hökmlərinin bəyan olunmasında heç vaxt xətaya yol verməmişlər; onların bəyanları şifahi, yaxud nəql olunduğu şəkildə höccət və mötəbər sayılır.

Deməli, islami təfəkkürdə mənbə sayılan dini zahirlər iki cürdür: Kitab və sünnə. Kitab dedikdə Qurani-Kərimin ayələrinin zahiri mənaları, sünnə dedikdə isə, Peyğəmbər və onun Əhli-beytindən (ə) nəql olunan hədislər nəzərdə tutulur.

Səhabələrdən nəql olunan hədislərə gəldikdə isə, onlar Peyğəmbərin (s) söz və əməlini ehtiva etmişsə, eləcə də Əhli-beytdən (ə) nəql olunan hədislərlə müxalif deyilsə qəbul oluna bilər. Amma bu hədislər səhabələrin öz şəxsi rəy və nəzərlərindən ibarətdirsə, heç vaxt höccət ola bilməz. Səhabələr bu məsələdə sair müsəlmanlar kimidirlər; onların özləri də başqa səhabələrlə adi bir müsəlman kimi rəftar edirdilər.

Allahın kitabı (Quran) islami təfəkkürün əsas mənbəyidir, sair dini mənbələrə etibar və höcciyyət verən də məhz odur. Buna görə də o, hamı üçün dərk olunası bir səviyyədə olmalıdır.

Bundan əlavə, Qurani-Kərim özü özünü "hər bir şeyin nuru və aydınlaşdırıcısı” kimi təqdim edir. Mübariz istəyərkən camaatdan onun ayələri barəsində təfəkkür etməsini və nəticədə onda heç bir növ ixtilaf və təzad olmadığını müşahidə etmələrini istəyir. Quran buyurur ki, bacarırlarsa onun kimi bir kitab yazıb Quranla qarşılaşdırsınlar. Aydındır ki, Quranın hamı tərəfindən dərk olunması mümkün olmasaydı heç vaxt onlara belə xitab etməzdi.

Əlbəttə, belə təsəvvür etmək olmaz ki, bu mətləb (Quranın hamı tərəfindən dərk olunmasının mümkünlüyü) əvvəldə qeyd olunan mətləblə (Peyğəmbəri-Əkrəm (s) və onun Əhli-beytinin Qurani-kərimin məzmunlarından ibarət olan islami maarifdə elmi müraciət yeri olmaları ilə) təzadlı deyildir. Çünki Quran, şəriət qanunları və hökmlərindən ibarət olan islam maarifinin bir qisminin külliyyatını ehtiva edir, onların müfəssəl şəkildə bəyan olunması sünnəyə (Əhli-beyt hədislərinə) müraciət edilməklə mümkün ola bilər.

Əxlaqi və etiqadi maarifdən ibarət olan digər bir bölmə isə, məzmun və izahlarının hamı tərəfindən dərk olunmasına baxmayaraq, onların həqiqi mənalarını dərk etmək üçün adi qayda-qanunlardan, gündəlik ünsiyyətdə olduğumuz fərdi-ictimai nəzəriyyələrimizdən istifadə etməliyik; əksinə, Əhli-beytin (ə) getdiyi yolla getmək və hər bir Quran ayəsini sair bir Quran ayəsi ilə izah və təfsir etmək lazımdır.

Əmirəl-möminin Əli ibni Əbitalib (ə) buyurur: "Quranın bəzi ayələri digər ayələri ilə danışaraq öz mənasını anladır, onların bəzisi digərlərinə şahidlik edir.”("Nəhcül-bəlağə”, 231-ci xütbə, eləcə də "Quran dər islam” kitabının vərəqaltı haşiyəsində də mövcuddur. )

Peyğəmbəri-Əkrəm (s) buyurur: "Quranın bir hissəsi digər bir hissəsini təsdiq edir.”("Durrul Mənsur”, 2-ci cild, səh-6 )

Başqa bir hədisdə buyurulur: "Hər kəs Quranı öz şəxsi rəyi ilə təfsir etsə, özü üçün cəhənnəmdə bir yer hazırlayar.”("Təfsiri Safi”, 8-ci cild, "Biharul-ənvar”, 19-cu cild, səh-28 )

Quranın bəzi ayələrinin başqa ayələr tərəfindən təfsir olunmasına sadə misallar vururuq: Allah-taala Lut qövmünə əzab verilməsi ilə əlaqədar bir yerdə buyurur:

"Onlar üçün çox bir pis yağış yağdırdıq.”("Şüəra” surəsi, ayə-127 )

Başqa bir yerdə isə bu kəlməni başqa bir kəlmə ilə dəyişərək buyurur: "Onlar üçün daş yağdırdıq.”("Hicr” surəsi, ayə-74 )

İkinci ayəni birinci ayəyə əlavə etməklə, pis yağış dedikdə məqsədin asimani daşlardan ibarət olması məlum olur. Tədqiqatçı nəzəri ilə Əhli-beytin (ə) hədislərində, səhabə və tabeindən olan müfəssirlərin rəvayətlərində araşdırma aparsaq, Quranın Quranla təfsir olunmasının yalnız Əhli-beytə (ə) məxsus olan bir üslub olduğunu başa düşərik.

Məlum olduğu kimi, Qurani-Kərim öz sözləri ilə dini məfhumları aydınlaşdırır, etiqad və əməl barədə camaata müəyyən göstərişlər verir. Lakin Quranın məqsədləri bu mərhələ ilə bitmir; həmin sözlərin sayəsində və həmin məqsədlərin batinində mənəvi bir mərhələ, daha dərin, daha dolğun və geniş məqsədlər nəzərdə tutur ki, yalnız xüsusi insanlar özlərinin pak qəlbləri ilə onları başa düşə bilərlər.

İlahi Quran müəllimi olan Peyğəmbəri-Əkrəm (s) buyurur: "Quranın gözəl və xoşa gələn zahiri, dərin batini vardır.”("Təfsiri Safi”, səh-4 )

Başqa bir hədisdə buyurur: "Quranın batini vardır, batininin də batini vardır. Bu batinlər yetmişə qədər davam edir.”("Səfinətül-bihar”, "Təfsiri Safi”, səh-15 )

Əhli-beyt (ə) imamlarının kəlamlarında da Quranın batini mənası ilə əlaqədar çoxlu mətləblər qeyd olunmuşdur.("Biharul-ənvar”, 1-ci cild, səh-117) Bu rəvayətlərin əsil kökü "Rəd” surəsinin 17-ci ayəsində gətirilən məsəldir. Belə ki, Mütəal Allah bu ayədə səmavi feyz və bəxşişləri göydən yağan yağışa bənzədir ki, yerin və yer əhlinin həyat və yaşayışı ona bağlıdır. Yağışın yağması ilə çaylar aşıb-daşıb, vadilərin hər biri öz tutumları qədərində o sulardan götürür; sellər-sular axıb cərəyan edərkən onun üzəri köpüklə örtülür, lakin köpüyün altında camaat üçün onların həyatlarına faydalı olan su gizlənmişdir.

Bu misalda işarə olunduğu kimi, insanların batininə həyat bəxş edən bu səmavi nemət və maarifin öyrənilməsində camaatın idrak tutumları bir-biri ilə fərqlidir.

Bəziləri bu dünyanın ötəri həyatında maddə və maddi həyatdan başqa bir şeyə üstünlük vermirlər; maddi istəklərindən başqa bir şeyə ürək bağlamır, maddi məhrumiyyətlərdən başqa heç nədən qorxmurlar. Bunlar malik olduqları müxtəlif dərəcələrlə belə, asimani maarifdən qəbul edəcəkləri ən çox şey – icmali etiqadlara inanmaq, islamın əməli göstərişlərini donuq halda icra etmək və nəhayət axirət savabına nail olmaq, yaxud ilahi əzabdan qorxmaq üçün yeganə Allaha sitayiş etməkdir.

Bəziləri də fitrətlərinin paklığı və öz səadətləri sayəsində bu dünyanın bir neçə günlük ötəri həyatına və ötəri ləzzətlərinə ürək bağlamırlar; bu dünyanın qazanc və ziyanı, şirin və acılığı onlar üçün aldadıcı və gözqamaşdırıcı şeylərdən başqa heç nə hesab olunmur; dünən varlıq karvanında ləzzət alanlar, bu gün isə əfsanə hesab olunan keçmiş insanların həyatı onlar üçün həmişə ibrət dərsidir.

Bu kimi insanlar təbii olaraq özlərinin pak qəlbləri ilə əbədiyyət dünyasına rəğbət bəsləyirlər; müvəqqəti dünyanın müxtəlif varlıqlarına ilahi nişanələr gözü ilə baxır, onların heç bir əsalət və müstəqilliyə malik olmasına inanmırlar.

Məhz belə bir baxış və mənəvi idrakla Allahın asimanda və yerdə olan ayələrinin pəncərəsindən ilahi əzəmətin sonunsuz nurunu müşahidə edirlər; onların pak qəlbləri yaradılış sirlərinin dərk olunması ilə məftun olur və şəxsi mənafelərin darısqal daxmasında məhbus olmaq əvəzinə, əbədiyyət aləminin sonsuz fəzasında pərvaz edərək yüksəlirlər.

Onlar asimani vəhy yolu ilə mütəal Allahın bütlərə sitayişi qadağan etdiyini eşitdikdə və zahirdə bütlərin qarşısında baş əyməkdən ibarət olan bu qadağanı əzəmətlə yad etdiklərinə görə başa düşürlər ki, Allahdan başqa heç bir şeyə itaət etmək olmaz. Çünki itaətin həqiqəti bəndəçilik və baş əyməkdən ibarətdir; başa düşürlər ki, Allahdan başqa bir kimsədən qorxmaq və ya ona ümid bəsləmək, bundan da qorxulu olan nəfsani istəklər qarşısında təslim olmaq olmaz. Həm də başa düşürlər ki, Allahdan başqasına heç vaxt diqqət yetirməməli, etina etməməlidirlər.

Quranın dilindən onun namaza əmr etdiyini eşitdikdə – onun zahiri də xüsusi göstərişdir – onları yerinə yetirib batin əsasında başa düşürlər ki, bütün varlıqları ilə Allaha ibadət etməlidirlər. Onlar başa düşürlər ki, haqqın qarşısında təvazökar olmalı, özlərini tamamilə unutmalı, yalnız Allahı yadda saxlamalıdırlar. Bu iki misalda qeyd olunan batini mənalar adı çəkilən əmr və qadağanların zahirdə dəlalət etdiyi şeylər deyildir; onların dərk olunması daha geniş təfəkkürlə məşğul olaraq xudbinlik xəstəliyindən xilas olanlar üçün labüd bir məsələdir.

Qeyd olunanlardan Quranın batini və zahiri mənaları, həmçinin onun batininin öz zahirini batil edərək qüvvədən salmaması, əksinə, öz cisminə həyat verən bir ruh kimi olması aydın oldu. Ümumbəşəri və əbədi bir din kimi ilk növbədə insanların təlim-tərbiyəsinə əhəmiyyət verən islam dini cəmiyyətin ümumi mənafeyinə xidmət edən zahiri qanunlardan, qeyd olunan qanunların keşikçisi olan sadə əqidələrdən heç vaxt əl çəkmir.

Hər hansı bir cəmiyyət təkcə "insanın qəlbi pak olsun” deyib rəftar, davranış və əmələ dəyər verməsə, hərc-mərclik və ədalətsizliklərdən yaxa qurtara bilərmi?! Belə bir cəmiyyətin səadət və xoşbəxtliyə çatması necə mümkün ola bilər? Yaramaz əməl və sözlərin pak bir qəlb yetirməsi, yaxud pak bir qəlbin nalayiq işlər törətməsi mümkündürmü? Mütəal Allah Öz kitabında buyurur: "Paklar pakların, napaklar da napkalarındır.”

Başqa yerdə buyurulur: "Yaxşı torpaq öz bitkilərini yaxşı cücərdir, pis torpaq da cüzi məhsuldan başqa bir şey vermir.”("Əraf” surəsi, ayə-58 ) Deməli, aydın olur ki, Qurani-Kərimin zahiri və batini, batininin də müxtəlif mərhələləri vardır. Qurani-kərimin məzmununu bəyan edən hədislər də həmin qaydada üzrədir.

İslamın əvvəllərində əksəriyyət təşkil edən sünnülərin arasında kifayət qədər dəlil mövcud olduğu halda, Qurani-Kərimin zahiri mənasından dönüb onun digər bir mənaya yozulması adi bir hal idi və adətən zahiri mənanın əksinə götürülən bu kimi yozumlar "təvil” adlandırılırdı. Qurani-Kərimdə təvil adlandırılan digər ifadələr də məhz bu mənanı çatdırır.

Sünnülərin mötəbər kitablarında, eləcə də müxtəlif məzhəblər arasında aparılan elmi mübahisələrdə din alimlərinin fikir birliyi ilə, yaxud başqa dəlil vasitəsilə sübuta yetən bir məsələ Quran ayələrinin zahiri mənası ilə müxalif olduğu təqdirdə təvil edilərək zahiri mənadan başqa bir mənaya götürülürdü. Bəzən müəyyən bir məsələ ətrafında mübahisə aparan iki nəfər bir-birinə zidd olan iki nəzəriyyəni sübuta yetirmək üçün bir ayəni höccət kimi gətirir, onun iki tərəfindən biri ni təvil edirdi.

Bu qayda müəyyən mənada şiələrə də sirayət etmişdir və belə hallara onların bəzi kəlami məktəblərində də rast gəlmək olur. Lakin Quran ayələrinə və Əhli-beyt (ə) hədislərinə lazımi diqqət yetirildikdə aydın olur ki, Qurani-Kərim misilsiz söz üslubundan faydalanaraq, heç vaxt müəmmalı və zəif qaydalardan istifadə etməmiş, öz məna və məfhumlarını xalq arasında mövcud olan ifadə tərzi ilə çatdırmışdır; Qurani-Kərimdə "təvil” adı ilə qeyd olunan sözlər dəlalət formasında deyil, ümumxalq idrakının fövqündə dayanan həqiqi və real gerçəkliklər şəklində gətirilmişdir; Quranın əməli hökmləri və etiqadi maariflərinin mənşəyi də məhz onlardır.

Bəli, Quranın hər bir ayəsinin təvili vardır və onu sadə təfəkkür yolu ilə dərk etmək olmaz; bunları sözlə ifadə etmək də mümkün deyildir. Bu kimi yozumları yalnız bəşəriyyətin düçar olduğu aludəçiliklərdən uzaq olan peyğəmbərlər, pak imamlar və ilahi övliyalar batini müşahidə yolu ilə dərk edə bilərlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Quranın təvili qiyamət günü hamı üçün aşkar olacaqdır.

İzah: Məlum məsələdir ki, insanları danışmağa, hər hansı bir dil və nitqi yaratmağa və sözlərdən istifadə etməyə məcbur edən məsələ onun maddi-ictimai ehtiyacları olmuşdur. İnsanlar ictimai həyatda bir-birləri ilə ünsiyyət yaratmaq, ehtiyac duyduqları və zəruri sandıqları fikirlərini başqa insanlara çatdırmaq məcburiyyətində idilər. Onlar bu məqsədi həyata keçirmək üçün səsdən (tələffüzdən) və qulaqdan kömək alır, bəzi hallarda gözdən və işarədən də istifadə edirdilər. Deməli, bu halda lallarla korların arasında heç bir anlaşma mövcud olmamışdır. Çünki, kor insanın dildə dediyini kar insan eşitmir, kar insanın işarə ilə başa saldığını kor insan görmürdü. Buna görə də dillərin yaradılması və əşyalara ad qoyulmasında maddi məqsədlər nəzərdə tutulmuş, müəyyən şeylər, vəziyyətlər və hallar üçün ayrı-ayrı kəlmələr yaradılmışdır; bunların hamısı maddi mənaları daşıyan, hiss orqanları tərəfindən duyulan, yaxud hissiyyata yaxın ifadələr idi. Diqqət yetirsək görərik ki, duyğu üzvlərindən hər hansı birini itirən şəxslə həmin hiss tərəfindən idrak olunan şeylər barəsində danışmaq istədikdə bir növ təmsil və təşbihdən istifadə olunur. Məsələn, anadangəlmə kora işıq və rənglər, yaxud həddi-büluğa çatmayan uşağa cinsi ləzzətlər barədə danışmaq istəsək, öz məqsədimizi bir növ müqayisə, təşbih və münasib bir misal gətirməklə ifadə edə bilərik. Buna əsasən, dünya və varlıq aləmində maddiyyatdan tamamilə uzaq olan real gerçəkliklər haqda (axirət aləmi, mələk və s. ) söhbət açmaq istəsək, az bir hissə istisna olmaqla, insanlar onları dərk etməyəcək; həmin məsələlərin adi təfəkkür, söz və bəyan yolu ilə ifadə və dərk olunması mümkün olmadığından, onları təmsil və təşbihdən başqa bir yolla çatdırmaq olmaz.

Allah-taala Öz kitabında buyurur:

"Biz bu kitabı ərəb dilində və oxunaqlı halda olan ləfz qərar verdik ki, bəlkə siz onun barəsində düşünüb başa düşə biləsiniz.

Həqiqətən bu kitab Bizim yanımızda asimani kitabın əsli olan Lövhi-məhfuzdadır, bu çox uca məqamlı və möhkəm bir əsasdır (adi idrakların onu dərk etməsi mümkün deyil və ona nüfuz edə bilməzlər).”("Zuxruf” surəsi, ayə-3-4 )

Başqa bir yerdə buyurulur:

"Ona yalnız pak olanlar toxunar.”("Vaqiə” surəsi, ayə-79 )

Həmçinin Peyğəmbəri-Əkrəm (s) və onun Əhli-beyti (ə) barəsində buyurur:

"Mütəal Allah siz Əhli-beytdən hər növ çirkinlikləri aparmaq, sizi pak-pakizə qərar vermək istəyir.”("Əhzab” surəsi, ayə-33 )

Bu ayələrə əsasən, Qurani-Kərim elə bir mənbədən qaynaqlanır ki, adi insanların düşüncə qüvvəsi onun dərk etməkdə və oraya nüfüz etməkdə acizdir; Allahın pak-pakizə qərar verdiyi bəndələrdən, Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beytindən (ə) başqa bir kimsə bu barədə azacıq idraka malik deyildir.

Başqa yerdə isə buyurulur:

"Qurana iman gətirməyən bu şəxslər o şeyi təkzib etdilər ki, onun elminə əhatə tapmamışdılar və onun təvili onlar üçün müşahidə olunmamışdır (yəni əşyaların həqiqətinin əyani olaraq göründüyü qiyamət gününü təkzib etdilər).”

Digər bir yerdə isə belə buyurulur:

"Quranın təvilinin (bütün Quranın) müşahidə olunduğu bir gündə onu unudan şəxslər nübüvvət dəvətinin doğru olmasını etiraf edəcəklər.”(Əraf” surəsi, ayə-53 )

Qurani-Kərimin təsdiq etdiyi hədisin əsli barəsində şiələrlə sair müsəlmanlar arsında heç bir münaqişə yoxdur. Lakin islamın əvvəllərində hakimiyyətdə olan rəhbərlərin hədisin qorunub saxlanmasında yol verdikləri səhlənkarlıqlar, eləcə də səhabə və tabeinlər tərəfindən hədislərin yayılmasında göstərilən ifrat səylər hədisləri acınacaqlı vəziyyətə düçar etdi.

Bir tərəfdən dövri xəlifələr hədis yazılmasını qadağan edir, əllərinə düşən bütün hədisləri yandırır, bəzən də hədis nəql olunmasını qadağan edirdilər. Buna görə də hədislərin əksəriyyəti təhrif olundu, dəyişdirildi, unuduldu və nəticədə hal-hazırda mövcud olan aruolunmaz vəziyyət yarandı.

Digər tərəfdən də Peyğəmbərin (s) hüzurunda olub o həzrətdən hədis eşitmək iftixarına nail olan, eləcə də dövri xəlifələr və müsəlmanlar tərəfindən ehtirama layiq görülən səhabələr hədis yaymağa başladılar; iş o yerə çatdı ki, hədis Quran ayələrindən üstün sayıldı, hətta bəzi ayələrin hökmü hədis vasitəsilə qüvvədən salındı.(Hədis vasitəsilə Quran ayəsinin fəsx edilə bilməsi üsul elminin araşdırdığı məsələlərdən biridir. Sünnü alimlərindən bəziləri ona inanır. Fədək hadisəsindən məlum olur ki, birinci xəlifə də ona inanırmış. ) Bir çox hallarda hədis nəql edənlər müəyyən bir hədisi eşitmək üçün uzun məsafələr qət edir və əzab-əziyyətli səfərlərə gedirdilər.

İslam pərdəsi altında gizlənən daxili və xarici düşmənlərdən bir qrupu hədis yazıb yaymağa və nəticədə mötəbər hədisləri də etibardan salmağa başladılar.(Bu mətləbə şahid olaraq bir çox mətləblər yazıl-mışdır ki, alimlər saxta hədislər bölməsində bu barədə danışmışlar. Həmçinin rical kitablarında ravilərdən bəziləri yalançı və hədis qondaran kimi təqdim edilmişdi.) )

Buna görə də islam alimləri düzgün hədisləri yanlış və qondarma hədislərdən ayırmaq üçün "rical və dirayə” adlı bir elmin təməlini qoydular.

Şiələr hədislərin sənədini araşdırmaqla yanaşı, onların məna və məfhumunun Quranla müvafiq olmasını da lazımi şərt bilirlər. Şiələrin vasitəsilə sənədləri qəti olan, Peyğəmbəri-Əkrəmdən (s) və Əhli-beyt (ə) imamlarından çatan çoxlu hədislər varid olmuşdur. Bu məktəb nöqteyi-nəzərindən Quranla müxalif olan hədislərin heç bir dəyəri yoxdur və yalnız onunla müvafiq olan hədislər mötəbər sayılır.("Biharul-ənvar”, 1-ci cild, səh-139 )

Bu rəvayətlərin varlığına görə şiələr Quranla müxalif olan hədislərə əməl etmirlər; Quranla müxalif, yoxsa müvafiq olması məlum olmayan hədislər barəsində də Əhli-beyt imamlarından çatan başqa bir göstərişə əsasən onu rədd, yaxud qəbul etmədən "məskutun ənh” (heç bir nəzər verilməyən-red.) saxlayırlar.(Üsul elmində vahid xəbərin höccət olub olmaması. ) Əlbəttə, bəzən şiə aləmində də sünnülər kimi əllərinə düşən hər bir hədisə əməl edən şəxslər tapılır.

Heç bir vasitə olmadan, şəxsən Peyğəmbərin (s) mübarək dilindən, yaxud Əhli-beyt (ə) imamlarından eşidilən hədislər Qurani-Kərimin ayələri hökmündədir. Lakin şiələrin nəzərində müəyyən vasitələrlə gəlib çatan hədislərə əməl edilməsi aşağıdakı şəkildədir:

Quranın aşkar buyuruqlarına əsasən, elm və yəqinlik lazım olduğu etiqadi məsələlərdə mütəvatir, yaxud səhih sənədlərlə isbat olunan hədislərə əməl olunur və bu iki qisimdən başqa, "vahid xəbər” adlanan hədisin etibarı yoxdur; lakin şəriət hökmlərinin istixrac və istinbatında gətirilən dəlillərə nəzər yetirməklə qəti və mütəvatir xəbərdən əlavə, adətən mötəbər sayılan vahid xəbərə də əməl olunur.

Deməli, şiələrin nəzərində mütəvatir və qəti xəbər mütləq şəkildə höccət sayılır və ona əməl etmək vacibdir. Qəti olmayan xəbər isə (vahid xəbər) şərti etimad olunanlardan olsa, yalnız şəri hökmlərdə höccət sayılır.

Elm öyrənmək islamda dini vəzifələrdən biridir. Peyğəmbəri-Əkrəm (s) buyurur: "Elm əldə etmək hər bir müsəlman üçün vacibdir.”("Biharul-ənvar”, 1-ci cild, səh-172 )Qəti sənədlərlə sübut olunan rəvayətlərə əsasən, elm dedikdə, islamın üçlük təşkil edən prinsipləri – tövhid, nübuvvət və məadla bilavasitə bağlı olan məsələlər nəzərdə tutulur. İslam qanunları və hökmlərinin geniş şəkildə öyrənilməsinə gəldikdə isə, hər bir şəxsə ehtiyac duyduğu məsələlri öyrənmək vacibdir.

Məlum olduğu kimi, üsulidin barəsində lazım olan məlumatları əldə etmək icmali dəlil əsasında olsa belə, hamı üçün müyəssərdir. Lakin dini qanun və hökmlərin müfəssəl şəkildə öyrənilməsi, kitab və sünnətin əsil mənbələrindən yüksək şəkildə istifadə etmək hamı üçün müyəssər deyildir və bu işə yalnız bəzi şəxslərin istedad və imkanı çatar.

İslam dinində insanın bacarıq və imkanı çatmayan işlərə hökm verilməmişdir. Buna görə də dəlil əsasında dini qanun və hökmləri əldə etmək vacibi-kifayi olaraq, bu işə bacarıq və səlahiyyəti çatan şəxslərə vacibdir; yerdə qalan şəxslərin vəzifəsi isə "savadsız və ya məlumatsız şəxslərin alimə müraciət etməsinin vacibliyi” əsasındadır. Yəni, ümumi qayda bundan ibarətdir ki, dini elmlər üzrə mütəxəssis olmayanlar qeyd olunan şəxslərə (müctehid və fəqihlərə) müraciət etməlidirlər. Əlbəttə, bu cür müraciət və təqlid Quranın aşkar şəkildə buyurduğu kimi, üsulidində təqlidin qadağan olunmasından tamamilə fərqlidir.("İsra” surəsi, ayə-36: Bu məsələ ilə əlaqədar üsul elminin ictihad və təqlid bəhslərinə müraciət edə bilərsiniz. )

Qeyd etmək lazımdır ki, şiələr ibtidai müraciətlə dünyadan getmiş müctehidə təqlid etməyi caiz bilmirlər. Yəni, məsələni ictihad yolu ilə əldə edə bilməyən və dini vəzifəsində müctehidə təqlid etməli olan bir şəxs dünyadan getmiş bir müctehidin nəzərinə əməl edə bilməz. Amma diri müctehidin icazəsi ilə dünyadan getmiş bir müctehidin fətvalarına əməl etmək olar.

Bu məsələ şiə fiqhinin həmişə inkişafda olmasının, onun canlı və təravətli qalmasının ən mühüm amillərindən biridir; belə ki, müəyyən şəxslər daim ictihad dərəcəsinə çatmaq üçün çalışmış və fiqhi məsələləri dəqiq şəkildə araşdırmışlar. Lakin əhli-sünnət alimləri hicri tarixi ilə beşinci əsrdə yaşamış dörd fəqihdən - Əbu Hənifə, Malik, Şafei və Əhməd ibni Hənbəl kimi fəqihlərdən birinin məzhəbinə tabe olmağın vacibliyi barədə fikir birliyinə gəldikləri üçün azad ictihadı, həmçinin bu dörd fəqihdən başqasına təqlid etməyi caiz bilməmişlər. Ona görə də bu məzhəbdə nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf olmamışdır və onların fiqhləri təqribən 1200 il bundan qabaqkı səviyyədə qalmışlar. Son zamanlar onlardan da bəzilərinin qeyd olunan icmadan imtina edərək azad ictihada başladığı söylənilir.

İslam alimlərinin ağır zəhmətləri nəticəsində formalaşaraq bu günə qədər qorunub saxlanmış islami elmlər əqli və nəqli (humanitar və dəqiq) olaraq iki hissəyə bölünürlər. Nəqli elmlər o elmlərdir ki, onların mövzu və məsələləri nitq, danışıq və nəqlə əsaslanır; məsələn lüğət, hədis, tarix və s. Əqli elmlər isə fəlsəfə və riyaziyyat kimi dəqiq elmlərə deyilir.

Şübhəsiz, islamda nəqli elmlərin yaranmasının əsas amili Qurani-Kərimdir; tarix, ənsab və əruz elmi kimi bir neçə fənn istisna olmaqla, yerdə qalan elmlərin hamısı ümumiyyətlə bu asimani kitabdan qaynaqlanır.

Müsəlmanlar dini tədqiqat və araşdırmaların vacib olması göstərişinə əsaslanaraq bu elmləri yaradaraq inkişaf etdirmişlər. Onların ən ümdəsi ərəb ədəbiyyatı, nəhv, sərf, məani, bəyan, bədi və lüğətdən ibarətdir. Dini zahirlərlə əlaqədar olan fənlərdən isə qiraət, təfsir, hədis, rical, dirayə, üsul və fiqh kimi elmləri misal göstərmək olar.

Şiələr də öz növbəsində bu elmlərin təsis olunub genişləndirilməsində çox böyük rol oynamışlar; hətta onların bir çoxunun bani və ixtiraçısı da məhz şiələrdir. Belə ki, ərəb dili qrammatikasının əsas bölmələrindən biri olan nəhv elmi (sintaksis) Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) və Əli (ə)-ın səhabələrindən olan Əbul Əsvəd Duəli tərəfindən yaradılmışdır; o ilk dəfə olaraq, Əli (ə)-ın göstərişi ilə nəhv elminin əsas qaydalarını hazırlayaraq kitab şəklinə salmışdır. Fəsahət və bəlağət (məani, bəyan və lüğət) elminin banilərindən biri olan Sahib ibni Ubbad da şiə olmuşdur; o, Ali-bəveyh sülaləsindən və dövri hakimin vəzirlərindən biri idi.("Vəfəyatu ibni Xəlkan”, səh-78 )

İlk lüğət kitabı olan "Kitabul-eyn”i məşhur şiə alimi Xəlil ibni Əhməd Bəsri yazmışdır.("Vəfəyat”, səh-190 ) O, əruz elmini ixtira etmiş və nəhv elmində ustad Sibəveyhin müəllimi olmuşdur.

Asimin qiraəti bir vasitə ilə Əli (ə)-a çatır. Təfsir elmi ilə ilk dəfə məşğul olan səhabə də Əbdullah ibni Abbas olmuşdur ki, o da Əli (ə)-ın şagirdi sayılır. Əhli-beyt (ə) və onların şiələrinin hədis və fiqhdə göstərdikləri səylər, dörd əhli-sünnət imamlarının və ondan başqalarının beşinci və altıncı imamın şagirdləri olmaları tarixdə məşhurdur. Vəhid Behbəhaninin dövründə (H.Q.1205) üsuli-fiqh elmində qəribə bir irəliləyiş baş verdi; xüsusilə Şeyx Mürtəza Ənsarinin vasitəsilə (H.Q.1281) başlanan inkişaf prosesi şiə fiqhini təsəvvürolunmaz mərhələyə çatdırdı; hal-hazırda əhli-sünnət fiqhi onunla müqayisə olunası deyildir.