Məmun vəliəhdlik məqamını İmam Riza əleyhissəlama güclə qəbul etdirdikdən sonra Xorasanda geniş miqyaslı elmi müzakirələr məclisi təşkil etməyə başlayaraq dövrün böyük alimlərini istər müsəlman olsun istərsə də qeyri-müsəlman, həmin məclislərə dəvət edirdi. Bu işdən məqsəd zahiri baxımdan İmam Riza əleyhissəlamın müxtəlif elm sahələrində məharətinin nümayiş etdirilməsi haqda heç kəsin şübhəsi yoxdur. Ancaq bu zahiri cəhətin görünməyən tərəfində hansı məqsədlərin gizləndiyi haqda təhqiqçilər müxtəlif versiyalar irəli sürmüşlər:

1. Bu məsələyə mənfi nəzərlə baxanlar (əlbəttə onların bu məsələyə pis münasibət bəsləməyə haqları vardır. Çünki zalımların siyasi hərəkətlərinin təhlilində məsələyə pis münasibət bəsləmək əsas yer tutur.) deyirlər: "Məmunun bu işdən yeganə məqsədi bu olmuşdur ki İmam Riza əleyhissəlamın məqamını camaatın xüsusən də, Əhli-beyt (əleyhimussəlam) tərəfdarı olan iranlıların gözündə aşağı salsın. Çünki o elə bilirdi ki İmam Riza (əleyhissəlam) təkcə Quran və hədisin sadə məsələlərini bilir və digər elmlərdən xəbərsizdir. Bu fikri söyləyənlər öz iddialarını sübut etmək üçün İslami rəvayətlərdə gəlmiş Məmunun öz sözünə istinad edirlər. İmam Riza əleyhissəlamın yaxın dostlarından olan Nofəli rəvayət edərək deyir: "Əqaid elminin məşhur alimlərindən olan Süleyman Mərvəzi Xorasanda olarkən Məmunun yanına gəlir. Məmun ona çox hörmətlə yanaşıb hədiyyələr verir. Sonra isə ona deyir: "Əmim oğlu Əli ibn Musa (İmam Riza (əleyhissəlam)) Hicazdan mənim yanıma gəlmişdir. O əqaid elmini və bu elmin alimlərini çox sevir. Əcər istəyirsənsə, Tərviyə günü (zil-hiccə ayının səkkizinci günü) (ola bilsin bu günü alimlərin çoxunun yığılmasına görə təyin ediblərmiş) gəl onunla bəhs et!” Öz elmi ilə təkəbbür edib biliyinə arxalanan Süleyman dedi: "Ey Əmirəl-möminin! Mən sənin məclisində özü də Bəni-Haşim nümayəndələrinin hüzurunda onun kimi bir şəxsə sual verim? Qorxuram ki cavab tapa bilməyə bunun nəticəsində də, elmi məqamı aşağı enə. Mən onun kimilərlə çox danışa bilmərəm.” Məmun dedi: "Mənim də məqsədim elə budur ki sən onu çıxılmaz vəziyyətə salasan. Mən bilirəm ki sən elm və bəhsdə mahirsən.” Süleyman dedi: "İndi ki, belədir eybi yoxdur. Sən bir məclis təşkil et həm məni həm də onu həmin məclisə dəvət et. Belə olduqda mənim heç bir qorxum olmaz.(Uyuni-əxbarir-Riza, c.1, səh.179.)” (Bu məclis təyin olunmuş gündə təşkil olunur və İmam Riza (əleyhissəlam) həmin məclisdə Süleymanı yaman çıxılmaz vəziyyətə salıb bütün cavab yollarını onun üzünə bağlayaraq onun zəif və bacarıqsız olduğunu sübut edir.)

Bir tərəfdən baxanda Məmunun Həzrət Əli (əleyhissəlam) və onun məktəbini son dərəcə müdafiə etməyə haqqı var idi. Çünki bir tərəfdən Abbasilərin ilk şüarı "Ali-Məhəmməd razılığı naminə” olmuş və məhz bu şüarın sayəsində onlar hakimiyyətə gələ bilmiş digər tərəfdən də, onun ordusunun əsas hissəsini Əhli-beyt (əleyhimussəlam) aşiqi olan iranlılar təşkil edirdi. Məmunun isə onları özündən qaçırmamaq üçün bundan başqa yolu yox idi.

Bir sözlə, İmam Riza əleyhissəlamın bir az bundan qabaq qeyd etdiyimiz hədisdəki ifadəsindən başa düşürük ki Məmunun elmi müzakirələr təşkil etməkdə məqsədi heç də İmam əleyhissəlamın xeyrinə və sədaqətlə olmamışdır. İmam Riza əleyhissəlamın xadimi Əbus-silət bu barədə deyir: "İmam Riza (əleyhissəlam) öz mənəvi dəyər və xüsusiyyətləri sayəsində camaat arasında günü-gündən nüfuz qazandığına görə Məmun belə qərara gəlir ki xilafət ərazisinin bütün yerlərindən əqaid elminin alimlərini çağırtdırıb o Həzrətlə bəhsə vadar etsin və onlar da İmam əleyhissəlamı öz sualları qarşısında aciz qoyub onun elmi məqamını aşağı salsınlar. Nəticədə, camaat da, onun zəif olduğunu bilsin. Ancaq İmam Riza (əleyhissəlam) yəhudi məsihi zərdüşti brəhmən sabii və Allahı inkar edən düşmənlərini bəhsdə məhkum edərək onları aciz qoyur...”(Uyuni-əxbarir-Riza, c.2, səh.239.)

Maraqlı burasıdır ki Məmunun daima bu cür məclislər təşkil olunan sarayında İmam Riza əleyhissəlamın şəhadətindən sonra bir daha bu cür elmi məclis təşkil olunmur.

Məmunun məqsədindən xəbərdar olan İmam Riza (əleyhissəlam) özü buyurardı: "Mən Tövrat əhli ilə öz Tövratının İncil əhli ilə öz İncilinin Zəbur əhli ilə öz Zəburunun ulduza pərəstiş edənlərlə özlərinin İbrani dilində zərdüştilərlə özlərinin fars dilində romalılarla öz dillərində bəhs və müzakirə əhli ilə də öz dillərində bəhs edib özümün haqq olduğumu onlara sübut etdikdən sonra Məmun öz səhvini başa düşüb yəqin ki peşiman olacaq...”(Biharül-ənvar, c.49, səh.175.)

Beləliklə, Məmunun bu hərəkətinə pis gözlə baxanlar bu barədə tamamilə haqlıdırlar.

2. Əgər birinci ehtimalı kənara qoysaq diqqəti cəlb edən digər bir məsələ budur ki Məmun İmam Riza əleyhissəlamın yüksək məqamını təkcə elm sahəsinə aid etməklə onu siyasi məsələlərdən yavaş-yavaş uzaqlaşdırmaq istəyirdi. O İmam Riza əleyhissəlamı bir elm adamı kimi göstərməklə, onun İslam ümməti üçün yalnız elmi dayağ olub daha siyasətə qarışmadığını bildirmək beləliklə də, dinin siyasətdən ayrı olduğu şüarını həyata keçirmək istəyirdi.

3. Diqqəti cəlb edən başqa bir ehtimal budur ki hiyləgər və köhnə siyasətçilər daima çalışırlar ki müxtəlif sahələr üzrə camaatın başını bir şeyə qatıb onları cəmiyyətin əsas problemlərindən və öz hökumətinin zəif cəhətlərindən xəbərsiz qoysunlar. O istəyirdi ki İmam Riza əleyhissəlamın öz dövrünün alimləri ilə müzakirələri məclislərdə dildən-dilə gəzsin və Əhli-beyt (əleyhimussəlam) tərəfdarlarının hamısı o Həzrətin məharətindən danışıb onun qələbələrindən söhbət etsinlər. Məmun isə bu tərəfdə öz siyasi işlərini rahat xəyalla yerinə yetirib hökumətinin zəif cəhətlərinin üstünü örtsün.

4. Diqqəti cəlb edən dördüncü ehtimal da budur ki Məmun özü heç də fəzilətsiz bir şəxs olmamış həmişə İslam cəmiyyəti arasında alim bir xəlifə kimi tanınmaq istəmişdir. O elm və biliyə olan əlaqəsini Xorasan kimi bir yerdə xüsusən də, o dövrün İslam mühitində hamıya bəlli etməyə bunu öz hökuməti üçün bir üstünlük hesab etməyə və bu yolla bəzilərini özünə tərəf cəlb etməyə çalışırdı. Bu elmi müzakirə məclislərinin siyasi xarakter daşımasını və siyasi məsələlərin də bir səbəblə inhisarlanmamasını qəti şəkildə nəzərə alsaq deyə bilərik ki bu dörd ehtimalın dördü də, Məmunun əsas məqsədi olmuşdur. Bir sözlə, Məmun bu məqsədləri əsasında elmi müzakirə məclisləri təşkil edir lakin bir azdan qeyd edəcəyimiz kimi o bu elmi müzakirələrdən nakam və məğlub olmuş halda kənara çıxaraq nə təkcə öz məqsədinə çatmır əksinə istədiyinin əksinə nail olurdu. İndi bu müqəddimələri nəzərə alaraq həmin elmi bəhs və müzakirələrin bir qisminə diqqət yetirək. Düzdür son dərəcə təəssüflə qeyd etməliyik ki bəzi hallar olmuşdur ki İmam Riza əleyhissəlamın bəzi bəhs və müzakirələrinin xırdalıqları tarix səhifələrinə yazılmamış yazılmışsa da, çox qısa şəkildə yazılmışdır. Kaş indi həmin xırdalıqların hamısı bizim ixtiyarımızda olaydı biz də o Həzrətin buyurduqlarını dərindən anlayıb elm çeşməsinin zülalından içib sirab olaydıq. (Bu cür səhlənkarlıqlar hədis rəvayətçiləri və tarixçilər arasında az deyil və bu gün bunların yalnız təəssüfü bizlər üçün qalmışdır.) Lakin xoşbəxtlikdən bu müzakirələrin bir qismi çox geniş şəkildə qeyd edilmiş və elə bunlar da düşmənin qarşısına çıxmağa kifayət etmişdir.

İmam Riza əleyhissəlamın elmi müzakirələri həddən artıq çoxdur lakin onların yeddisi daha çox əhəmiyyət kəsb edir. İndi həmin yeddi müzakirənin mündəricatını oxucuların nəzərinə çatdırırıq. Bu müzakirələri mərhum Şeyx Səduq "Uyuni-əxbarir-Riza” kitabında qeyd etmiş mərhum Əllamə Məclisi də "Biharül-ənvar” kitabının qırx doqquzuncu cildində mərhum Şeyx Səduqun kitabından rəvayət etmişdir. "Müsnədi-İmamir-Riza” kitabının ikinci cildində də, həmin müzakirələr qeyd olunmuşdur. Bu müzakirələr aşağıdakılardır:

1. Məsihi katolikosu ilə müzakirə;

3. Hürbüzi-əkbərlə müzakirə;(Hürbüzi əkbər zərdüştilərin böyük alimlərinin ləqəbi olmuşdur.)

4. İmrani-sabii ilə müzakirə.(Sabiilər özlərini Yəhya peyğəbmərin davamçıları bilirlər.)

Bu dörd müzakirə bir məclisdə Məmunun və bir sıra Xorasan alim və seçilmiş şəxslərinin iştirkı ilə olmuşdur.

5. Süleyman Mərvəzi ilə müzakirə. Bu müzakirə xüsusi şəkildə Məmun və ətrafındakıların iştirakı ilə olmuşdur. (Süleyman kəlam, əqaid elmində məşhur olmuşdur).

6. Əli ibn Məhəmməd ibn Cəhimlə müzakirə;(O, nasibi olub Əhli-beytin (əleyhimussəlam) düşmənlərindən idi.)

7. Bəsrə şəhərinin müxtəlif məzhəb başçıları ilə müzakirə.

Bu müzakirələrin hər biri dərin ehtivalı mənaya malik olub üstündən təxminən min iki yüz il keçməsinə baxmayaraq, indi də bir çox müşkülatı həll edərək bir çox məsələləri izah edib açıqlayır. Bu münazirələr hal-hazırda da, həm ehtiva baxımından həm də qarşılıqlı bəhs fənni ona qoşulmaq ondan çıxmaq baxımından çox faydalıdır. İndi isə nümunə olaraq Məmunun böyük məclislərindən birində təşkil edilmiş məsihi katolikosu ilə müzakirəni oxucuların nəzərinə çatdırırıq.

"Uyuni-əxbarir-Riza” kitabında bu barədə belə yazılmışdır: "İmam Riza (əleyhissəlam) Məmunun yanına (Mərv şəhərinə) gəldikdə Məmun xüsusi vəziri Fəzl ibn Səhlə əmr edir ki o Həzrətlə elmi bəhs və müzakirə etmək üçün böyük məsihi katolikosu yəhudilərin böyük alimi Rəsül-calut sabiilərin başçıları zərdüştilərin böyük alimi Hürbüzi-əkbər və böyük məsihi alimi romalı Nəstos kimi digər din nümayəndələrini və eləcə də, əqaid elminin bütün alimlərini saraya çağırsın. Fəzl ibn Səhl Məmunun göstərişini yerinə yetirir. Onlar gəlib toplaşdıqda Fəzl Məmunun yanına gəlib deyir ki onların hamısı gəlmişdir. Məmun deyir: "Onları çağır, gəlsinlər.” Onlar gəldikdən sonra Məmun hamısına xoş gəldin dedikdən sonra bildirdi: "Mən sizi xeyir bir iş üçün bura dəvət etmişəm. İstəyirəm ki Mədinə əhli olan və yenicə bura gəlmiş əmioğlumla münazirə edəsiniz. Sabah hamınız bir nəfər kimi mənim yanıma gəlin.” Hamısı bir ağızdan dedi: "Gözümüz üstə itaət edirik. Sabah tezdən hamımız sənin yanına gələcəyik.” Həsən ibn Səhl Nofəli deyir: "Biz İmam Riza əleyhissəlamla oturub söhbət edirdik. Birdən o Həzrətin xadimi Yasir içəri daxil olub dedi: "Məmun sizə salam çatdırıb dedi ki qardaşın sənə fəda olsun bütün din və məzhəblərdən nümayəndələr əqaid elminin alimləri yığışıb münazirəyə gəlmişlər. Əgər razısansa zəhməti qəbul edib sabah bizim yanımıza gəl və onların sözlərini dinlə əgər razı deyilsənsə mən israr etmirəm. İstəyirsən biz sizin hüzurunuza gələk bu bizim üçün çox asandır.” İmam Riza (əleyhissəlam) kiçik lakin mənalı bir cümlə ilə buyurur: "Mənim salamımı ona çatdırıb de ki nə istədiyini bilirəm Allah qoysa, səhər tezdən sizin hüzurunuza gələcəyəm.”(Uyuni-əxbarir-Riza, c.1, səh.155.) İmam Riza əleyhissəlamın dostlarından olan Nofəli deyir: "İmamın xadimi Yasir getcək o Həzrət mənə baxıb buyurdu: "Sən İraq əhlisən iraqlılar diqqətli və huşlu olurlar bu barədə nə fikirləşirsən? Məmunun nə planı var ki kafirləri və müxtəlif məzhəblərin alimlərini bir yerə toplayıb?” Mən dedim: "Yəqin sizi imtahana çəkib elmi səviyyənizin nə dərəcədə olduğunu bilmək istəyir. Ancaq tutduğu iş çox əsassızdır. And olsun Allaha ki o həddən artıq pis bir işdən yapışmışdır.” İmam (əleyhissəlam) buyurdu: "O, nə plan çəkib!” (Hələ İmam Riza əleyhissəlamın elmi məqamının böyük bir mərtəbədə olduğunu anlamayan və Məmunun bu hərəkətindən vəhşətə düşən) Nofəli deyir: "Əqaid elminin alimləri bidətçi və İslam alimlərinin düşmənləridirlər. Əsl alim həqiqəti danmaz bunlar isə həqiqəti də danıb inkar edirlər. Allahın birliyinə dair sübut gətirdikdə deyirlər ki biz bu sübutu qəbul etmirik. Deyəndə ki Məhəmməd (səlləllahu əleyhi və alih) Allahın Peyğəmbəridir deyirlər ki sübut et! Bir sözlə, (onlar təhlükəli adamlardır...) adamı çaşqınlığa salır və o qədər şübhəli sübutlar gətirirlər ki axır adam məcbur olub öz dediyindən əl çəkir. Qurbanın olum bunlardan özünü gözlə.” İmam Riza (əleyhissəlam) təbəssüm edərək buyurur: "Nofəli qorxursan ki birdən mənim sübutlarımı inkar edib məni çıxılmaz vəziyyətə salalar?” (Öz dediyindən peşiman olan) Nofəli dedi: "Yox Allaha and olsun ki mən heç vaxt sənin üçün qorxmamışam. Ümid edirəm ki Allah səni onların hamısına qalib edəcək.” İmam Riza (əleyhissəlam) buyurdu: "Nofəli Məmunun öz işindən nə vaxt peşman olacağını bilmək istəyirsən?” Nofəli "Bəli” deyə cavab verir. İmam Riza (əleyhissəlam) buyurur: "Məmun mənim Tövrat əhli üçün Tövratdan İncil əhli üçün İncildən Zəbur əhli üçün Zəburdan sabiilər üçün İbrani dilində zərdüştilər üçün fars dilində Roma imperiyasından gələnlər üçün öz dillərində və müxtəlif məzhəblərin nümayəndələri üçün də öz dillərində sübut gətirdikdən sonra bu işindən peşiman olacaq. Bəli hər dəstənin gətirdiyi sübutu ayrı-ayrılıqda batil (inkar) etdikdən sonra mənim dediklərimi qəbul etdikdə Məmun əyləşdiyi xəlifəlik kürsüsünə layiq olmadığını anlayacaq. Onda artıq Məmun peşiman olacaq. Əzəmətli Allahın köməyindən başqa heç bir qüvvə yoxdur.” Nofəli deyir: "Səhər olcaq Fəzl ibn Səhl İmam Riza əleyhissəlamın hüzuruna gəlib dedi ki əmin oğlu (Məmun) səni gözləyir camaat hamısı oradadır bu barədə fikrin nədir? İmam Riza (əleyhissəlam) buyurdu: "Sən məndən qabaq get mən də Allah qoysa gələcəyəm.” Sonra durub dəstəmaz aldı səviq(Səviq şərbəti xüsusi şərbət olub undan hazırlanırmış.) şərbəti içib bizə də verdi. Biz də ondan içdik. Sonra da birlikdə yola düşdük. Nəhayət, Məmunun sarayına gəlib çatdıq. Məclis tanınmış və görkəmli şəxslərlə dolu idi. Məhəmməd ibn Cəfər (İmam Sadiq əleyhissəlamın oğlu və İmam Riza (əleyhissəlamın əmisi) də Bəni-Haşimdən olan bir dəstə camaat və bəzi ordu başçıları ilə birlikdə orada əyləşmişdi. İmam Riza (əleyhissəlam) içəriyə daxil olanda Məmun ayağa qalxır. Onun ardınca Məhəmməd ibn Cəfər və bütün Bəni-Haşimdən olanlar da ayağa qalxdılar. O Həzrət Məmunla bir yerdə oturdu ancaq qalanlar Məmun oturmaq icazəsi verənə qədər ayaq üstə qaldılar. Məmun bir qədər o Həzrətlə şirin-şirin söhbət etdikdən sonra üzünü məsihi katolikosuna tutub deyir: "Ey katolikos! Bu mənim əmim oğlu Əli ibn Musadır (İmam Riza əleyhissəlamdır). O bizim Peyğəmbərimizin qızı Fatimə (səlamullahi əleyha) və Əli ibn Əbutalib əleyhissəlamın övladlarındandır. Mən çox istəyirəm ki onunla bir bəhs edəsən. Bəhsdə ədaləti də unutmayasan.” Katolikos deyir: "Ey Əmirəl-möminin! Mən onunla necə bəhs edim? (Axı biz müştərək bir fikrə gəlməmişik.) O elə bir kitabdan sübut gətirəcək ki mən onu qəbul etmirəm və elə bir peyğəmbəri qəbul edir ki mən ona iman gətirməmişəm.”