«ŞİƏ VƏ SÜNNI MƏZHƏBLƏRİNDƏ HƏDİS YAZILIŞININ QISA TARİXİ»
Şiə məzhəbində hədisin yazılması
Doğru mənbələrə və əhli sünnə məzhəbinin etimad etdikləri kitablarda olan hədislərin məzmununa əsasən qeyd olunmuşdur ki, Peyğəmbər (s)-in zamanında müsəlmanlar arasında nəinki hədis yazmaq adi bir hal və azad bir iş bəlkə, müsəlmanlar arasında bu işə (hədisləri yazmaq) çox ehtiyac duyulurdu. Hətta Peyğəmbər (s)-in özü bu işə xüsusi diqqət yetirmış və müxtəlif yollarla müsəlmanları hədis yazmağa həvəsləndirmiş və ruhlandırmışdir. Səhabələrin hər biri öz bacardıqları o həzrət (s)- dan eşitdikləri və öyrəndikləri hədisləri yazmışlar. O cümlədən belə səhabələrdən olan Əbu Bəkri (Təzkiatul hifaz c-5, s-1) və Əbdullah ibn Ömər ibn Ası nümunə göstərmək olar. Əbdullah ibn Ömər ibn As belə deyir: - «Mən, Peyğəmbər (s)-in dilindən bütün eşitdiklərimi yazmaqda səhlənkarlıq etmədən çalışırdım. Lakin, Qureyş qəbiləsindən bir qrup mənim bu işimlə müxalifət etdilər. Məni hədis yazmaqda şəkkə və tərdidə saldılar. Bu mövzunu Peyğəmbər (s)-in hüzürunda dedim və onun bu barədə nəzərini soruşdum. Həzrət (s) mənim sualımın cavabında, əlini mübarək ağzina işarə edərək belə buyurdu: «Yaz! And olsun Allaha ki bu ağızdan haqq kəlamdan başqa bir şey çıxmır». (أُكْتُبْ فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ مَايَخْرُجُ مِنْهُ اِلاّ حَقّ «Sunəni Davud c-2, Kitabul elm; bab-3, Mustədrəkul səhihəyn c-1, c-104-106» * Fəthul bari c-1. Bab- Kitabətul elm)
Lakin, İslam peyğəmbəri Muhəmməd (s)-in vəfatından sonra səhabələr arasında ixtilaflar meydana gəldi. Bir qrup bu əməlin (hədis yazmağın) qarşısını alaraq onu qeyri şəri və düzgün olmayan bir əməl kimi tanıtdırdılar. Bu işlərindən əl çəkməyərək öz səhv əqidələrində də möhkəm qaldılar. Onlardan – Əbu Bəkri, Ömər ibn Xəttabı, İbn Məsudu, Əbu Səid Xedrini və s. kimilərin adını çəkmək olar. Lakin onların qarşısında başqa bir qrup isə hədisin yazılmasına və yayılmasına həvəsləndirmiş və Peyğəmbər (s) zamanında da özləri arasında bu əməlin doğru və düzgün olmasını bildirirdilər. Bu doğru əqidədə olanlardan – Əbuzər Qəffari, Səlmani Farsi, ibn Əbbas, Əmmar Yasir, Əmirəl möminin Əli (ə) və onun başqa tərəfdarları, xüsusilə böyük övladı İmam Həsən Müctəba (ə) və Peyğəmbər (s)-in ürəyinin parçası və gözünün nuru adlandırdığı xanım Fatiməyi Zəhra (s) və başqa şəxsiyyətli və yüksək məqamlı insanların adlarını qeyd etmək istəyirik.
Bu kimi ixtilaflar müsəlmanlar arasında hədisin yazılıb yazılmaması mövzusunda iki dəstəyə bölünməsinə səbəb oldu. Bir qrup, hədisin yazılmasının tərəfdarı (Əli (ə) və onun tərəfdarları), ikinci bir qrup isə hədisin yazılmasının əleyhinə (Əbu Bəkr və davamçıları) idilər.
«İMAM ƏLİ (Ə)-IN VAXTINDA HƏDİSİN YAZILMASI»
Buxari öz səhih adlı kitabında Əmirəl möminin Əli (ə)-dan nəql edir ki, O, belə buyurdu: - Bizim yanımızda səhifədən başqa oxunulası bir kitab yoxdur. Sonra bir səhifəni çıxartdı. Onun içində «diyə hökümləri, dəvələrin zəkatda şərt olan yaşları və Mədinədən başqa ta Sura qədər olan yerlərin hərəm hökmündə olması yazılmışdır».
Həmçinin, Buxari nəql edir ki: - Əli (ə) mənbər üstündə bir səhifəni şəmşirin qınından çıxartdı və açdı. Sonra hökmü o səhvə üzündən oxudu.
Əli (ə)-ın səhifəsinin barəsində, Buxari və Müslüm öz «səhih» adlı kitablarında çox geniş başqa sənədlər əsasında hədislər nəql etmiş, o cümlədən Əli (ə)-ın səhifələrindən müxtəlif hökümlərin istifadə olunmasına işarə etmışlər. (Səhih Buxari c-1, Kitabul elm babı; və c-3 Kitabul həcc Hərəmul Mədinə babı; c-4 Zimmətul muslimin babı və İsmu mən ahədə summə qadər babı; və Fukkakul əsir babı ; c-8, Kitabul fəraiz «Ma yəkrahu minəttəəmmuqi vət tənaziyi fil elm» babı; c-9 «La yəqtulul muslimu bil kafir» babı.)
Bu səhifələrdən Buxari və Müslümün «səhih» adlı kitablarında olan nəqlə əsasən belə nəzərə gəlir ki, çox olmasına baxmayaraq (Yazıçının istifadə etdiyi hədislərin sayı təkrar olmamaq şərti ilə 13 hökmdür.) hədislərin mətnlərinə diqqət yetirdikdə diqqətimizi iki əsas və mühüm nöqtəyə sövq edir. Onlardan biri bu səhifələrin çoxluğuna, digəri isə onun yığcam və bütöv olmasını çatdırır. Bu səhifələrdə əhkam məsələlərinin bütün incəlikləri və xırdalıqları (məs: diyə, qisas və dəvələrin yaşlarının müəyyən olması və s. kimi hökümlər) vardır. Bu səhifələrdə Mədinə və onun ətrafında olan dağların sayı, məsafəsi də qeyd olunmuşdur. Bu da, səhifələrin yığcam olmasına dəlalət edir. Lakin, İbn Həcər deyir : - Bu hədisləri axtararkən bu nəticəyə gəlmək olar ki, səhifələr bir kitab olubdur. Bütün hökümlər bu səhifədədir lakin, nəql edənlər bacardıqları miqdarda əzbərləmış və nəql etmişlər. (Fəthul bari c-1, s-215)
«İMAM ƏLİ (Ə) VƏ ONUN TUMARI»
Nəcaşi Muhəmməd ibn Əzafir Seyrəfidən nəql edir ki:- Mən, Həkəm ibn Üyeynə (Həkəm sünni məzhəbinin böyük alimlərindən biridir.) ilə Əbu Cəfər imam Baqir (ə)-ın yanında idik. Həkəm İmam Baqir (ə)-dan sual soruşdu. İmam (ə) ona xüsusi ehtiram edirdi (Bəzi ərəb ibarətlərində bu ibarət «mukrimən və ya mukrihən» yazılmışdır.) Ta bir məsələdə ixtilaf etdilər. İmam Baqir (ə) övladına buyurdu: - Qalx, cəddim Əmirəl möminin Əli (ə)-ın kitabini gətir. İbn Əzafir deyir:- İmam Baqir (ə)-ın övladı kitabı gətirdi, çox böyük və bir-birinə bükülmüş idi. Bu vaxt İmam Baqir (ə)buyurdu: - Bu kitab Əli (ə)-ın öz xətti və Peyğəmbər (s)-in imlası ilə yazılmışdır. Sonra Həkəmə tərəf üz tutub buyurdu: - Əba Muhəmməd! Sən və Sələmə və Əbul Meqdam hara istəyirsinizsə gedə bilərsiniz. Lakin, and olsun Allaha elmi Cəbrayil (ə)-ın nazil etdiyi kəslərdən başqa heç yerdə tapa bilməzsiniz. (Ricale Nəcaşi- Əhməd ibn Əzafirin tərcüməsi)
«HƏDİS YAZANLARIN SAYİ VƏ RÜTBƏLƏRİ»
Nəcaşi (Hicrətin 450-ci ilində vəfat etmişdir) öz qiymətli kitabında əimmə (ə)-ın (Peyğəmbər (s)-in pak əhli beyti.) səhabələrindən və şiə məzhəbinin rical (Rical elmi- Hədisçilərin və ravilərin doğrusunu yalandan, etibarlısını etibarsızdan ayıran elmə deyilir. (Mutərcim)) şəxslərindən 1200 nəfərin adını çəkmiş və onların tərcümeyi halını gətirmişdir. Həmçinin, öz kitabının müqəddiməsində bu nöqtəni qeyd edərək bildirir ki: - Mən, bu kitabda şiə ravilərini və əimmə (ə)-ın səhabələrindən təkcə təlif edənlərin tərcümeyi halını yazmağa başlayiram. Fəqət, müəlliflərin həyat tərzini qeyd edirəm. (Nəcaşinin ricalında müqəddiməyə bax.) İmam Sadiq (ə)-ın dövrünə qədər rical elminin alimlərini, müəllif adı ilə şöhrət tapmış şiələrin məşhur müəlliflərini və hədis yazanlarla birgə üç qismə bölmüşəm. (Bu qismətdə Nəcaşının ricalına və Şeyx Tusinin mundəricatına, həmçinin Əyanuş-Şiə vəz-zəriə -yə müraciət etmək olar.) Lakin, bununla belə əimmə (ə)-ın səhabələrindən təlif sahiblərini və hədis yazıçılarının dəqiq sayı əlimizdə deyildir. Çünki, əimmə (ə)-ın səhabələri arasında onlarla söhbət olub, şagirdlik iftixarına nail olan şəxslər, həmçinin kitab və təlifi yadigar qalmayanlar çox azdır.
«İMAM SADİQ (Ə)-IN ZAMANINDA HƏDİSLƏRİN YAZILIŞI»
İmam Sadiq (ə)-ın dövründə (hicri-qəməri tarixi ilə 83-148-ci illər) ona verilən və ələ düşən fürsətdən istifadə edərək hədis söyləmək və yazmaq çox inkişaf etdi. O həzrətin (ə) müxtəlif sahələrdə 4000 – dən yuxarı tələbəsi olmuşdur. (Şeyx Mufidin «İrşad» kitabı, Təbriz çapı, səh-289) O elmlərdən fiqh, kəlam, təbiət, fizika, kimya və bialogiya kimi elmləri göstərmək olar. Təkcə Həsən ibn Əli Vəşai bir zaman Kufə məscidində 900 nəfər alimin olduğunu görmüşdür ki, onıların hamısı demişlər حَدَّثَنِي جَعْفَر بن مُحَمَّدْ – «Cəfər ibn Muhəmməd (ə) mənə belə söylədi». (Həsən ibn Əli ibn Ziyad Vəşai Kufə əhlindən və imam Rza (ə)-ın etimad etdiyi səhabələrindən biri idi. Şiə məzhəbi içində elm və təqvada məşhur bir şəxs kimi tanınmışdır.
Əhməd ibn Muhəmməd ibn İsa deyir ki: Hədis öyrənmək üçün Kufəyə gəldim ki, Həsən ibn Vəşa Əla ibn Rəzinin və Aban ibn Osmanın kitabını mənə versin. Eləki İbn Vəşa o kitabı mənə verdi, mən dedim: - Hadisələrdən qorxuram. Dedi: - Əgər mən bilsəydim ki hədis, olduğu miqdarından da çox bu qədər qiymətli olacaq onu toplamaqda daha çox çalışardım. Çünki mən, həmin Kufə məscidində şiə alimlərindən 900 nəfərinin «İmam Cəfər (ə) buyurur» – «mənə belə buyurdu» – söyləyirdilər.
Ricali Nəcaşi Həsən ibn Vəşa – tərcümə.)
Bəli, İmam Sadiq (ə)-ın dövründə, o həzrətin öz təkidi ilə hədis nəql etmək və yazmaq barədə olan buyurduqları sözlərə və kəlamlara (Ricali Nəcaşi s-1, Şafi s-1 və 30; Kafi c-1,s-51; Vəsiluş-Şiə c-18; Kitabuş-Şəhadat bab – 8)
a) -أَعْرِفُوامَنَازَِالنَّاسِ عَلَي قَدرِروَايَتِهِم عَنَّا
b) - القلب يتكل علي الكتابة
v) - أَكْتُبُوافَأنَّكُمْ لاَتَحْفَظُونَ حَتَّي تَكْتُبُوا
q) - اِحْفَظُُوابِكُتُبِكُمْ فَأِنَّكُمْ سَوْفَتَحْتَاجُونَ اِلَيْهَا
Çoxlu kitablar yazılmışdır. O zamanda yazılmış kitabların və müəlliflərin sayının çoxluğuna görə onların dəqiq sayını söyləmək mümkün deyildir. Lakin, bu kitablardan əhkami və başqa məsələlərə aid olan məzhəbi hökümlər barədə yazilmış yazıların sayı 400 cild kitab olmuşdur. Bu da İmam (ə)-ın 400 nəfər tələbələri tərəfindən yazılmışdır. Bu kitaba «Usule ərbəə» deyirdilər. Kitabda olan hədislər qarışıq və pərakəndə şəkildə olduğuna görə bəzi hədislərin bir qismi bu hədis kitabında yazılmış, bəzisi isə yazılmamışdır. İmam Əli ibn Musa Ər-Rza (ə)-ın zamanında (hicri-qəməri tarixi ilə 148-203-cü il) onun səhabələrindən bir qrupu, hər biri də öz səliqə və xüsusi tərtibi ilə «Usul» kitabını toplamışlar. (Əhməd ibn Muhəmməd ibn Əbi Nəsr; Cəfər ibn Bəşir; Həsən ibn Əli ibn Fuzal və s...) Onlardan hər biri Usule ərbəə kitabını toplamaqla böyük bir kitab düzəldərək adını «Came» qoydular. Əlbətdə bu came, əimmə (ə)-ın səhabələrinin qeybət zamanına kimi, müxtəlif mövzularda və xüsusi təlif və ünvanlar altında yazdıqları kitablardan başqa qeyd olunan yazılar idi.
