Oxucularımız arasında neçə nəfər kitabın "səhiheyn nəzərində tohid" bölməsini mutaliyə etdikdən sonra, mümkündür bizə etiraz edərək belə bir sual etsinlər:

Baxmayaraq ki, əhli sünnənin tohid barədə hədis və rəvayətlərini nəql etdiniz, bu kitabların qiyafəsi və əhli sünnə alimlərinin belə hədislərin məzmununa olan əqidələri bunu bildirir ki, əgər bir şəxs tohid və Allahı tanımaq məsələlərində bu kimi kitablara müraciət etmək istəsə, həmçinin bu kitabların və belə əqidədə olan kəlam və qeyri kəlam alimlərinin göstərişlərinə nəzər salsa, Allahı tanıma yolunu axtarış etsə bir çox əsası olmayan etiqadi məsələlərlə üz-üzə gələcəkdir.

Lakin, burada belə bir şübhə qarşıya çıxır və o da budur ki, şiə məzhəbinin də kitabları arasında onlarının tohid bəhslərinə aid olan bir miqdar hədisləri də gözə dəyir. Bu hədislər də Allahın cism və görünməsini bildirir. O cümlədən səhiheyndə və başqa kitablarda tohid barədə gətirdiyiniz hədislərin başqa cürü şiə kitablarının Bəzilərində də rast gəlmək olur. Buna görə də sizin etirazınız nəinki əhli sünnə məzhəbinə bəlkə şiə məzhəbinin özünə də aid edilir?!

Cavab: Bu sualın cavabında neçə mətləbə diqqət olunması lazım görülür:

1.- Hədis kitabları barədə nəzərlərin müxtəlif olması;

Şiə və sünni alimlərinin arasında hədis kitablarına və onların məzmunlarına çox mühüm fərqlər və ixtilaflar vardır. Çünki, əhli sünnə iddia edirlər ki:-"Buxarinin səhihinin bütün hədisləri səhihdir”(əgər bir kəs and içsə ki, səhiheynin bütün hədisləri həqiqətə uyğun və bu iki kitabın bütün möhtəvaları Peyğəmbər (s)-in buyurduqlarıdır, onun andı düzdür və kəffarə də ona lazım deyildir.(عن ابي هريرة: عن النبي (ص) قال: خلق الله، فلما فرغ منه، قامت الرحم، فاخذت بحقوالرحمن فقال: مه! قالت: هذا مقام العائذبك من القطيعة. قال: الا ترضين ان اصل من وصلك ، واقطع من قطعك؟ قالت: بلي يا رب قال فذالك. Buxari c-6, Əlləzinə kəfəru surəsinin təfsiri. ))

Bəli, bu nəzəriyyənin əksinə, şiə alimlərinin heç biri öz hədis kitabları barədə belə bir nəzəriyyə və əqidələri yoxdur. Hətta "dörd kitab”-ın tək-tək hədislərini də istər mətn və ya istərsə də sənəd baxımından araşdırılmasında və bəhs olunmasında lazım olmasını bildirirlər. Şiə alimlərinin nəzərində bu kitablardan yalnız müəyyən və müəyyən bir miqdarı səhih sayılmış və qəbul edilmişdir. Yerdə qalan hissələrini isə "Muvəssəq”, "Həsən”, "Zəif”(ضzünü ba؛qası üçün e؛ıtdirmək ) hədislər təşkil etdiyini bildirirlər.

Bu, şiə məzhəbinin və onun alimlərinin öz hədisləri, kitablarının məzmunu barədə olan nəzəriyyələridir. (- عن ابي سعيد قال:- سمعت النبي (ص) يقول:- يكشف ربناعن ساقه، فيسجدله كل مؤمن ومؤمنة، ويبقي من كان يسجدفي الدنيارياءوسمعة.... Səhihi Buxari c-6, "Qələm surəsinin təfsiri" )

Buna görə də şiə alimlərinin nəzərində şiə kitablarında bir hədisin olması nəqədər ki səhih deyildir, onun səhihliyinə və qəbul olunmasına dəlalət etmir. Qeyd etməliyik ki, şiə məzhəbinin alimləri və hədis tanıyanları öz hədis kitablarında Bəzi hədislər barədə iradları və şübhələri vardır.

Mütərcim: Onların heç biri öz hədis kitabları barədə, bu kitabların hamısının səhihliyini iddia edəni yoxdur. Şiə alimlərinin nəzərincə bir hədis o vaxt qəbul olunur ki, onun sənəd, mətn, ravi və məzmunu cəhətindən səhihliyini şiə alimləri və hədisçiləri baxımından səhih sayılsın.

2. – Şiə kitablarında tohid barədə olan hədislər;

Birinci mətləbi nəzərə alaraq bir məsələyə diqqət olunması lazım görülür: Əhli sünnə kitablarında tohid barədə nəql olunmuş hədislərin hamısında Allahın təcəssümünün (cism olmasına) sübutuna birbaşa dəlillər vardır. Bunların hamısının qarşısında hətta bir dənə də numunə olsun bu hədislərin məzmununa və məhfumuna zidd olan və Allahın cism olmasını inkar edən hədislər gözə dəymir. Necəki deyildi, bu kitablarda və hədislərdə Allahı tanımaq onun cism olmasına etiqad bəsləməkdən başqa bir şey deyildir. Lakin, şiə kitablarında və hədislərində əgər belə bir hədis küncdə - bucaqda tapılarsa, onunla üz-üzə yüzlərlə mötəbər və etimad olunmuş hədislər, onların əsas və mötəbər kitablarında mövcuddur. Bu hədislər də Allahın cism olmasını bildirən hədisləri şiddətlə pisləyərək onu rədd edir.

Həmçinin:- "İbtalur-royət”; "Ənnəhyu ənil cismi vəs-surət”; "Nəfyul hərəkəti vəl intiqal;” "Nəfyut-təşbih” və s.. kimi ünvanda, fəsllərdə və mövzularda gətirilərək bu kitablarda qeyd olunmuş və açıq şəkildə həqiqəti çatdırmışdır.(Nun surəsi ayə-42 )

Bu da, şiə və əhli sünnənin hədis kitabları və hədisləri arasında olan ən böyük həssas dəyərlərdən biridir ki, bu mövzuda nəzərdə olan başqa şübhə və iradlara da cavab verə bilər.

3. – Tohid barədə olan hədislərə şiə alimlərinin nəzəri ;

Şiə kitablarında nəql olunan, Allahın görünməsini, təşbih və hər növ cism olmasını inkar və batil edən hədislər və rəvayətlər o qədər aydın, sənəd baxımından möhkəmdir ki, onların məzmununu şiə məzhəbinin kəlam elmində olan bütün alimləri qəbul etmişdir. Bu hədislər şiə məzhəbinin kəlam elmində ən mühüm bəhslərin bir qisminin sutunlarını təşkil edir. Hər bir hədis və rəvayətin məzmunu, bu birbaşa və səhih olan hədislərlə zidd olarsa, alimlərin nəzərində müxalif hədislərin heç bir elmi dəyəri yoxdur. Bu kimi hədislərə də irad və şübhə etmək yersiz və mənasız sayılır.

4. – Qondarma və saxta rəvayətlər;

Dördüncü diqqət olunası nöqtə budur ki;

Mümkündür etiraz edənlərin gətirəcəkləri dəlil, bu kimi rəvaytlərin çoxunun sənəd silsiləsi barədə axtarış və təhqiq olunması olsun. Çox gözəl aydındır ki, bu rəvayətlər sənəd cəhətindən zəif və onu nəql edənlər isə şiə rical tanıyanları tərəfindən etimad olunmayan, yalançı və saxta hədis uyduran şəxslər kimi tanınmışlar.

Bəli, bu növ rəvayətləri Məqatil ibn Suleyman kimi Allahın cism olmasına qail olan şəxslər öz yanlış əqidəsini genişləndirmək üçün uydurmuşlar. Bu rəvayətlər üçün özlərindən sənəd silsiləsi də düzəltmiş və şiə rəhbərlərindən birinə nisbət vermişlər.

Yuxarıda söylənilən mətləblərə diqqət edərək, Allahşünaslıq barədə şiə əqidələrini gərək aşağıdakı sənədlərdən ələ gətirilsin:

1.- Əhli sünnənin etimad etdikləri kitablara müraciət olunduğu kimi bu mövzuda onların etimad etdikləri səhih hədislər və altı sihah kitablarına da müraciət etməklə onlar ətrafında da bəhs olunsun.

2.- Onların kəlam alimlərinin sözləri qulaq asıldığı kimi şiə alimlərinin də sözlərinə diqqət olunmalıdır.

Biz Allahın görünməsinin inkar edən bəhslərdə şiə sənədlərindən bir neçə hədis qeyd etmişdik. İndi isə şiə məzhəbinin Allahşünaslıqda əqidələrinin əsasını təşkil edən və onların etimad etdikləri rəvayətlərdən bir neçəsini yenə bu bəhsdə gətiririk ki qeyd olunmuş şübhəyə cavab verilsin və həm də bu rəvayətlərin məzmunu əhli sünnə məzhəbinin kitablarında gələn hədislərlə müqayisə olunaraq bu iki yolun elmi təfəkkürünün qiyməti və üstünlüyü məlum olsun. Əziz oxucularımızın özləri də bu iki Allahşünaslıq məktəbi arasında insafla qərar çıxartsınlar.

1. Əbu Bəsir İmam Sadiq (ə)-dan nəql edir ki, o Həzrət (ə) Allahın sifətlərini tərif etdikdə belə buyurdu: - Mutəal Allah zaman və məkanla tərif olunmaz. "Allah nə vaxt və harda idi” deyib soruşmaq düzgün deyildir. Hərəkət, dəyişmək, sakit qalmaqla da gərək tərif olunmasın. Həmçinin "Allah hardadır və hara məkanını haraya dəyişir" deyilməsin. Çünki, bunların hamısına varlıq verən odur.

Zaman, məkan, hərəkət və sabitliyi yaradan da odur. O, zalımların onun barəsində uluhiyyət məqamına münasib olmayan sifətləri ona nisbət verməklərindən üstün və ucadır. (Məcməul bəyan c-10 s-339. )

2.- Davud Reqqi deyir: İmam Sadiq (ə)-dan وكان عرشه علي الما‌ء”Allahın ərşi suyun üzərindədir” ayəsinin təfsiri barədə sual etdim ki, su və ərş dedikdə məqsəd nədir? Həzrət (ə) buyurdu: Camaat bu ayənin təfsiri barədə nə deyirlər. Dedim: Deyirlər ki, Ərş suyun üzərində Allah da ərşin üstündə oturub. İmam Sadiq (ə) buyurdu: Yalan deyirlər! Allahın barəsində belə şeylər fikirləşənlər iki şeydən uzaqdırlar. Çünki, birincisi – Allahı daşınılan bir mövcud kimi güman etmişlər və onu öz məxluqlarının sifəti ilə tərif etmişlər. İkincisi - Belə xəyal və güman etdikdə belə lazım gəlir ki;- Allahı daşıyan ərş Allahın özündən çox güclü imiş.....(Əlmənar c-9, s-140 )

4. – Yunis ibn Zebyan deyir: Həzrət İmam Sadiq (ə)-ın yanına getdim və ərz etdim:-Yəbnə Rəsulillah! Mən Malikin(فتقال وأكثرمايوقفه ابوسعيان: يقال لجهنم هل أملئت؟ وتقال: هل من مزيد؟ فيضع الرب تبارك وتعالي قدمه عليها، قط، قط ! – ) yanında səhabələri ilə birgə oturmuşdum. Məclisdə olanların Bəziləri, deyirdilər ki;- Allahın da mövcudlar kimi üzü və surəti vardır.

Bəziləri də deyirlər ki;- Allahın iki əli vardır. Sübut üçün Allahın buyurduqlarını dəlil gətirirdilər ki, Şeytana xitab edərək belə buyurnuşdur:

"(Allah) buyurdu: "Ey İblis! Sənə mənim öz əlimlə yaratdığıma səcdə etməyə nə mane oldu? Təkəbbür göstərdin, yoxsa özünü yuxarı tutdun?"(Səhihi Buxari c-6, "Qaf surəsinin təfsiri"; c-8, bab:-Əlhulfu bi izzətillah və sifatih"; c-9, kitabut-tovhid ; c-9, kitabuttovhid bab–rəhmətullah qaribun minəl muhsinin"; Səhihi Muslim c-8, bab- Ənnaru yədxuləha cəbbarun! )

Bəziləri isə, deyirlər ki;- Allah otuz yaşlı kişi surətindədir.

Sizin bu məsələlər barədə əqidəniz nədir? Yunis deyir:- İmam bir yerə söykənmişdir. Elə ki mənim sözlərimi eşitdi, oturdu və dedi:

- أللهمٌ عفوك عفوك "İlahi bu iftira və töhmətlərin qarşısında səndən rəhmət və bağışlanmağımı istəyirəm. Sonra dedi:- Yunis! Allah barədə , O, başqa mövcudlar kimi surətə malikdir və s.” belə xəyalda olan hər bir kəs Allaha şərik qoşmuşdur. Hər kəs Allah barədə xəyal edə ki, Allah da başqa mövcudlar kimidir və əzalara malikdir, Allaha küfr etmişdir. Belə şəxsin şahidliyini qəbul etməyin. Əgər bir heyvan kəsərsə, onun kəsdiyi heyvanın ətindən yeməyin. Allah, onu məxluqlarının sifətlərinə oxşatmaqdan və bu kimi şeylərdən uca və üstündür.

İmam sonra buyurdu:- Amma Allahı tanıtdıran, onun üzünün olmasına gəldikdə, məqsəd Peyğəmbər (s) və Ənbiyalardır. خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ ayəsinə gəldikdə isə, "əl" burada qüdrət və güc mənasınadır. Necə ki, başqa ayədə də وأيٌدكم الله بنصره "Öz köməyi ilə sizə qüdrət və güc bəxş etdi." Məqsəd "güc, qüvvə və qüdrət"-dir.

Yunis! Hər kəs Allah barədə xəyal edə ki, O, nəyinsə üzərində və ya arasındadır, ya da bir yerdən başqa bir yerə hərəkət edir, yaxud xəyal edə ki, Allahdan uzaq və Allahsız və ya Allahla qarışıb, Allah və xaliqliyi, xəlq olunmuşların sifəti ilə tərif etmişdir. Bir halda ki, Allah tamam məxluqları xəlq edən və heç bir mövcudla müqayisə olunulası deyil və cammaata oxşarlığı yoxdur. Heç bir məkan onsuz boş deyil, heç bir məkanı da doldurmur. Bu bizim Allahımızdır və ondan başqası bizim Allahımız deyildir.

Yunis! Hər kəs Allahı belə sifətlərlə tanımağı sevirsə, müvəhhid və Allaha itaət edəndir. Lakin, Allahı bundan başqa sifətlərlə tanımağı sevən şəxsdən Allah uzaqdır və biz əhli beyt (ə) də belə şəxslərdən uzaq gəzirik.(Mümkündür belə bir ؛eylər fərzən zehndə təsəvvür olunsun. Lakin, bunların heç birinin zehndən xaricdə həqiqəti yoxdur. Yəni, zehndən xaricdə onun bu kimi sifətlərə malik olması qeyri mümkündür. )

4. Yəqub ibn Cəfər deyir:- Yeddinci İmam Musa ibn Cəfər (ə)-ın hüzurunda, Allahı göydən yerə endiyini düşünən camaat barədə söhbət düşdü. İmam (ə) buyurdu:- Alah yerə enmir və enməyə də ehtiyacı yoxdur. Çünki, mövcudlar, yaxın və uzaq olmaqda ona nisbət bərabərdirlər. Nə yaxın ona uzaqdır və nə də uzaq ona yaxındır. Allah nəinki yerə enməyə möhtac deyil, bəlkə heç bir işə ehtiyacı yoxdur. Vucuda gəlmış hər bir şeyin ona ehtiyacı var. Qüdrətə malik olan, zatən ehtiyacsız olan da odur. Ondan başqa məbud və Allah yoxdur. O, güclü və həkimdir. İmam (ə) sözlərinə belə əlavə etdi:- Amma söz, Allahı yerə enən və nazil olan kimi sifətlərlə tərif edən şəxslərə gəldikdə, onlar Allah barədə naqislik və çoxluğa qail olmuşlar. Çünki, hərəkət edən hər bir mövcudun, onu hərəkətə gətirə bilən bir vucuda ehtiyacı vardır və yaxud onun vasitəsi ilə hərəkətə gəlsin. Yəqub! Hər kəs Allah barədə belə batil şeyləri ağlına salsa, həlakətə düşər. Allahın vəsfındə, onun üçün bir hədd olduğuna etiqad etmək, ona naqislik və çoxluğu nisbət verməkdən qorxun. Ona hərəkət və hərəkətə gəlmə və ya dəyişmək, oturmaq və durmaq kimi şeyləri nisbət verməkdən qorxun və çəkinin. Çünki, Allah belə vəsf edənlərin vəsfindən, xəyal pərəstlərin xəyalından üstündür. Əziz və mehriban olan Allaha təvəkkül et! O Allaha ki, hər halda səni görür. Sənin tənhalıqda Pərvərdigarına üz tutaraq namaz qılmağa qalxdığını və Allahı tanıyanlar və sitayiş edənlər arasında olmağını da görür.(Təvil: - Bir mənanı ba؛qa bir mənaya dəyi؛mək və ya yozmaq )

1.-Kamil bir nüsxədir ki, səhvləri düzəldilib tənzimlənmişdir. Misirdə çap olunmuşdur. Bu nüsxə ikinci Sultan Əbdul Həmidin göstərişi ilə hicrətin 1312-ci ilində Misirin 16 nəfər tanınmış alimlərindən ibarət olan bir heyətin nəzarəti altında yazılmışdır. O alimlərdən Camei Əl-Əzhər institutunun rəisi Şeyx Səlim Beşri və o institutun başqa alimlərinin adını çıkmık olar. Bu işdə əhli-sünnənin dörd məzhəbinin alimlərinin rolu da az olmamışdır. Yuxarıda adı gedən alimlərin zəhməti sayəsində səhvləri düzəldilib çap edilərək camaatın istifadəsinə verilmişdir. Bu kitabın çapında əsil və qədimi bir əl yazma kitabdan istifadə edilmişdir ki, o kitab İstambulun Astana kitabxanasında mövcuddur. Adı gedən əl yazma başqa əl yazma nüsxələrlə müqayisə edilmişdir. Bu kitab, çap olunduqdan sonra alim və qazilərdən olan yeddi nəfər tərəfindən diqqətlə mutaliə olunmuş, tənzimlənmiş və həmin alimlər tərəfindən təsdiqlənmişdir.Biz də "Buxari və Müslümün səhihlərinə bir baxış” kitabımızda adı yuxarıda gedənkitaba istinad etmişik.

2.-Mötəbər bir nüsxədir ki, hicrətin 1272-ci ilində "Hindistanda” çap olunmuşdur. O zamanlarda kitabın arxasında o kitabın səhvlərini göstərən səhifə olmurdu. Bu iş, axır zamanlarda kitablarda qeyd olunmağa başlamışdır.

3.- Üçüncü nüsxə elə bir nüsxədir ki, Misirin Şəəb çapxanasında Yuniyyə nusxəsində çap olunmuşdur. Təəssüflər olsun ki, bu nüsxədə çapın tarixi qeyd olunmamışdır.