Taninmis yehudi filosofu Espinoza Ehd etiq baresinde yazdigi movzularin xulasesini asagidaki serh ile teqdim edirik. Haminin cox gumani var ki, "Tovratin" bes seferini yazan Hezret Musa (e) olmusdur. :Fariseyler" (Farisey-hemise ekseriyyeti teskil eden yehudi firqesi.) bu re'yi cox tekid edirler ve bu gumana muxalif onlari mezhebden xaric hesab edirler. Hemin cehetden mueyyen hududlarda azad fikirli olan "Ibn Uzra" (Ibrahim Ibn Mair ibn Uzra muneccim, hekim, riyaziyyatci, yehudi mehzeb alim-(h.q) 513-cu ilde anadan olmusdur. O "Tovrat" ve "Telmuta" bir nece sehr yazmisdir.Hemcinin diger kitablarin muellifidir.570-ci ilde vefat edib.) bu re'yin sehv oldugunu hamidan qabaq desede, bu movzunu aydin sekilde beyan etmeye cur'et etmemisdir. Lakin men hemin movzunu aciqlamaqdan cekinmirem. Bu vaxt Espinoza "Ibn Uzranin"neql etdiyi sehidleri qeyd ederek ozu de diger sehidleri elave edib bele neticeye gelir ki, "Tovrat"-in bes seferini yazan Hezret Musa (e)-dan bir nece esr sonra yasamisdir. Bundan sonra Espinoza "Ehd etiq"-in diger kitablarinda tehqiqat aparib, okitabin adlari ile meshur olan yazan sexslere mexsus oldugunu qebul etmir. Hemcinin kitabda movcud olan anlasilmamazliqlari, sehvleri ve ziddiyyetleri qeyd edib, onlari izah olunmaz hesab edir. O deyir ki, muqeddes kitabin serhcileri askar ziddiyetleri askar etmek ucun cox sey gosterdiler, lakin bilmediler ki, bu emel ile kitabin muelliflerinin gulus hedefine cevrilibler. Cunki bele izahlar ile onlara danisdiqlarini bilmeyen sexsleri kimi tanitdiriblar (Risaletun fil-lahut vessiyaset" ereb dilinde Hesen Henefi tercume edib. Misir capi, 1971, seh 245 326)
Ehd cedid!
Mesih ve Mesifin sagirdlerine nisbeten verilen " Incil"ler ve mektublar mo'teber deyildir. Onlarin ne tarixi senedi var, ne de kamil bir metni. Cunki tarixi hadiseler neticesinde kitablara olunan mudaxile, onlari deyisikler ve tehrifler ile doldurmusdur. Hemcinin bu kitablarin yazilis uslubu, Peygemberlerin yazi uslubu ile askar sekilde ferqlenir. Espinoza yazir: Menim eqidemce Pavelin "Romalilarla mektubunda" getirdiyi deyin ve cox sayli deliller Ilahi vehyden menbe goturmur ve adi delillerden basqa bir sey deyil.Hemcinin mektublarda gosterilen hevarilerin danismaq uslubu bu yazilarin vehy ve Allahin lutfu olmadigina, eksine onlarin muelliflerinin sexsi ve adi fikirlerin olmasina aydin suretde delalet edir. Bundan elave diger muxtelif "Incil"ler ve "mektub"larda movcuddur. Kilseler onlarin be'zilerini noqsanli olduqlari ucun terk edibler. Esas budur ki,, kilselerin hal-hazirda Ilahi ilham unvani ile qebul etdiyi "Incil"leri ve "Kitab"lari qeyd etmisdir. ("Barnaba Inciline muqeddime" seh.47. cap.1345) "Aksihoma" muellifi, qedim xristianlarin Isanin ozune ya onun hevarilerine ve ya Mesihin diger ardicillarina nisbeten verdikleri kitablarin siyahisini bu cur neql edir: 1. Isa (e)-a 7 mektub; 2. Meryeme 8 mektub; 3.Hevari Pitere 11 mektub; 4. Yehya 9 mektub; 5. Hevari Andreye 2 mektub; 6. Mettaya 2 mektub; 7.Hevari Filipe 2 mektub; 8 . Hevari Bartolomeye 1 mektub; 9.Hevari Toma 5 mektub; 10. Hevari Yequba 3 mektub; 11. Motiasa 3 mektub; 12. Marka 3 mektub; 13.Barnaba 2 mektub; 14. Titusa 1 mektub; 15. Pavele 15 mektub; deyilen 74 eded mektubun xususiyyetlerini neql etdikden sonra yazir; Protestantlar qebul etdikleri hemin bu kitablarin Ilhami (Ilhami-Ilham tesirinden meydana gelen) kitablar oldugunu nece derk etmek olar.("Izharul-heqq" 1-ci cild,seh 285-288. "Enisul-E'lam" qedim cap. 1-ci ceh.272.)
Muqeddes kitab, semavi ve Ilahidirmi?
Umumiyyetle xristianlarin hal-hazirda qebul etdikleri muqeddes kitab esassiz ve saxtalasdirilmisdir. Muqeddes kitabin saxtaligini teskil eden cox deliller vardir. Numune ucun onlarin bir necesini qeyd edirik.
1. Ehdi cedid ile ehd etiq hemcinin mektublar arasinda movcud olan ziddiyetler goz qabagindadir, evvel neql olunduguna elave olaraq, bu haqda kitabin 15-ci feslinde deyilecek. 2. Peygemberlere serab icmeyi nisbet vermek, Yequb peygemberin Allah ile gulesmeyi ve bu kimi movhumat ve xurafatlar basdan ayaga muqeddes kitabda musahide olunur. 3. Ilahi me'rifet ve qeyri cehetden muqeddes kitabin naqisliyi... 4.2-ci fesilde numunelerini oxudunuz tarixi ve qeyri tarixi sehfler. Elbette, bu deliller her bir agil sahibinde xristianlarin hazirki muqeddes kitabinin hec bir esasi ve semavi olmamagina etiqad yaradir. Bunlara esasen Fislin Sale oz behsinin axirinda bele neticeye gelir. : Her halda bunlarin hamisi insan esrleridir ve bu kitablarin Allah kelami hesab etmek qeyri mumkundur."("Boyuk dinlerin muxteser tarixi" tercume eden doktor Manucohr Xudayar Mohibbin seh.441)
