Kitabın əvvəlində din və onun etiqadi bünövrələri (tövhid, nübüvvət, məad) barəsində tədqiqat aparmağın əhəmiyyətini qeyd edərək dedik ki, həyatın insani yönə malik olması məhz bu kimi məsələlərin düzgün şəkildə həll edilməsinə bağlıdır. Birinci bölmədə Allahşünasılıq, ikinci bölmədə yol və yolgöstərən (nübüvvət və imamət) məsələsi araşdırıldı. İndi isə məad bəhsinin ən mühüm bölməsi olan məadşünaslığı araşdırırıq.

Əvvəlcə bu etiqadi prinsipin xüsusiyyətləri, eləcə də onun insanın ictimai-fərdi rəftar və davranışlarındakı xüsusi təsirini araşdıracaq, sonra məad barəsində düzgün və səhih təsəvvürə malik olmağın əbədi və hiss olunmayan (mücərrəd) ruhun varlığını qəbul etməklə nə dərəcədə şərtləndiyini qeyd edəcəyik. Yeganə Allaha etiqad bəsləmədən varlığın tanınması naqis olduğu kimi, əbədi ruha etiqad bəsələmədən də insanı tanımaq natamam olacaqdır. Bu kitabın yazılma qaydasına münasib olaraq məadın əsas məsələləri aşağıda araşdırılacaqdır.

Gündəlik həyat fəaliyyətlərində əsas məqsəd ehtiyacları, istəkləri təmin etmək, dəyərlərə və məramlara nail olmaq və nəhayət yekun səadət və kamala çatmaqdır. İşlərin keyfiyyət, kəmiyyət və istiqamətləndirilməsi o hədəflərin ayırd edilməsinə bağlıdır ki, həyatdakı edilən səy və faliyyətlər məhz onlara çatmaq üçün yerinə yetirilir. Deməli, həyatın yekun və son hədəfləri barəsində mərifət kəsb etmək iş və fəaliyyətlərin seçilib onlara istiqamət verilməsində əsas rol oynayır. Həqiqətdə həyatın hansı istiqamətdə seçilməsinin əsl amilini insanın öz həqiqəti, kamalı və səadətini tanıması və onun barəsindəki nəzəri təşkil edir. Öz həqiqətinin yalnız bir sıra maddi ünsürlərdən, mürəkkəb kimyəvi reaksiyalardan ibarət olduğunu təsəvvür edən, öz həyatını bu dünyanın bir neçə günlük ötəri həyatında məhdudlaşdıran və həmin həyatla əlaqədar olan bəhrələrin arxasında heç bir səadət, kamal və ləzzət olduğunu qəbul etməyən şəxs öz rəftar və davranışlarını yalnız özünün dünyəvi istək və ehtiyaclarını təmin etmək əsasında tənzim edir. Amma öz həqiqətini maddi varlıqlardan daha yüksəkdə olduğunu bilən, ölümü həyatın sonu hesab etməyən və onu yalnız ötəri dünyadan əbədilik dünyasına keçid hesab edən, özünün layiqli əməl və davranışlarını əbədi kamal və səadətə çatmaq üçün vasitə olduğunu bilən bir insan həyat proqramlarını elə tənzim və icra edir ki, əbədi həyatı üçün mümkün qədər daha artıq faydalı olsun. Digər tərəfdən, dünya həyatındakı məğlubiyyətlər və çətinliklər onu ümidsiz etmir, vəzifənin yerinə yetirilməsi, əbədi səadət və kamalın əldə olunması yolunda heç vaxt işgüzar fəaliyyətdən usanmır.

İnsan barəsində bu iki növ mərifətin təsiri fərdi həyatla xülasələnmir, əksinə, ictimai həyatda və ayrı-ayrı fərdlərin qarşılıqlı rəftarlarında da özünə layiq təsir qoyur. Əbədi həyata, əbədi mükafat və ya cəzalara etiqad bəsləmək başqalarının hüququna riayət etmək, ehtiyaclılara ehsan etmək və öz haqqından keçmək kimi məsələlərdə mühüm rol ifa edir. Belə etiqadların hakim olduğu bir cəmiyyətdə ədalətli qayda-qanunların icra olunması, həmçinin başqalarının haqqına təcavüz və zülm edilməsinin qarşısının alınması üçün güc işlədilməsinə və təzyiqlərə çox az ehtiyac duyulur. Təbiidir ki, bu etiqad ümumdünya səviyyəsində bərqərar olarsa, beynəlxalq çətinliklər də nəzərə çarpacaq dərəcədə azalacaqdır.

Bu məsələyə diqqət yetirməklə məad məsələsinin dəyəri və onun barəsində geniş tədqiqat aparılmasının mühüm təsirləri aydın olur. Hətta təklikdə tövhidə etiqad (məada etiqad olmadan) həyata istənilən istiqamət verilməsində kamil və geniş təsir qoya bilməz. Buna görə də səmavi dinlərin, xüsusilə müqəddəs İslam dininin bu etiqad prinsipinə ciddi əhəmiyyət verməsinin, həmçinin ilahi peyğəmbərlərin bu əqidənin insanların ruhuna yeridilməsində nə üçün bu qədər fəaliyyət göstərmələrinin sirri aşkar olur.

Axirət aləminə etiqad bəslənməsi özünün ictimai və fərdi rəftarlara və davranışlara istiqamət verməkdəki rolunu o zaman ifa edə bilər ki, insanın bu dünyadakı əməl və fəaliyyətləri ilə o dünyadakı xoşbəxt və ya bədbəxt olması arasında səbəb-nəticə qanunu qəbul edilsin və heç olmazsa, axirət nemətləri bu dünyadakı layiqli əməllərin mükafatı, axirət əzabları isə bu dünyadakı yaramaz və pis əməllərin cəzası kimi qəbul edilsin. Əks halda, əgər axirət səadətini elə bu dünyada kəsb etməyin (yəni, dünya bəhrələrini də elə bu dünyada əldə etməyin) mümkünlüyü təsəvvür olunsa onda axirət həyatına etiqad özünün bu dünyadakı rəftar və davranışlarda təsirli rolunu əldən verəcəkdir. Çünki belə təsəvvürə əsasən, dünyəvi səadətin əldə edilməsi üçün yalnız bu dünyada, axirət səadətinə nail olmaqdan ötrü isə elə axirət aləmində çalışmaq lazımdır!

Deməli, məad və ölümdən sonrakı həyatın isbat olunmasından əlavə bu iki həyatın (dünya və axirət) arasındakı qırılmaz əlaqə, eləcə də insanın ixtiyari rəftar, əməl və davranışları ilə onun əbədi bədbəxtliyi və ya xoşbəxtliyi arasındakı olan əlaqəsi isbat olunmalıdır.

Quran ayələrinin üçdə-birindən çoxu əbədi həyat olan axirət aləmi ilə əlaqədardır. Bu ayələrdən bir neçəsində axirət aləminin varlığına iman gətirmək təkid olunur,("Bəqərə” surəsi, ayə:4, "Loğman” surəsi, ayə:4, "Nəml” surəsi, ayə:3. və s. ) başqa ayələrdə isə onun inkar edilməsinin ağır və acınacaqlı nəticələri xatırladılır.("İsra” surəsi, ayə:10, "Furqan” surəsi, ayə:11, "Səba” surəsi, ayə:8, "Muminin” surəsi, ayə:74, və s. ) Üçüncü qism ayələr əbədi nemətlərdən,("Ərrəhman” surəsi, ayə:46-dan axırıncı ayəyə qədər, "Vaqiə” surəsi, ayə:11-38, "Dəhr” surəsi, ayə:11, 21 və s. ) dördüncü dəstədən olan ayələr isə əbədi əzablardan söz açır.("Əl-haqqə” surəsi, ayə:20, 27, "Əl-Mülk” surəsi, ayə:6, 11, "Vaqiə” surəsi, ayə:42, 56. və s. ) Həmçinin çoxlu ayələrdə insanın yaxşı və pis əməlləri ilə bunların axirət nəticələri arasındakı əlaqə qeyd olunur. Qiyamətin olacağı və zərurəti müxtəlif yollarla təkid edilir. Bunu inkar edənlərin şübhələrinə cavab verilir. Çünki insanın yoldan azması və yaramaz işlərə qurşanması ya qiyamətin inkar ediməsindən, ya da unudulmasından irəli gəlir.("Sad” surəsi, ayə:26, "Səcdə” surəsi, ayə:140. )

Quran ayələrinə diqqət yetirməklə məlum olur ki, peyğəmbərlərin sözlərinin və onların insanlarla apardığı mübahisələrin ən ümdəsi məad məsələsinə aid olmuşdur. Hətta bunu da demək olar ki, onların bu məsələni isbat etmək üçün göstərdikləri səylər tövhidi isbat etmək üçün göstərdiyi səylərdən qat-qat artıq olmuşdur. Çünki camaatın əksəriyyəti məadı qəbul etmək üçün daha artıq əks-reaksiya göstərir. Səbəbini də iki amildə xülasələndirmək olar. Birincisi, hiss olunmayan qeybi işlərin inkar olunması, digəri isə məad məsələsi, yəni insanların cavabdehlik daşımamağa və məsuliyyətsizliyə olan meylləridir. Çünki qeyd olunduğu kimi, qiyamətə və hesab-kitaba etiqad bəsləmək məsuliyyət hissi keçirməyi, əməl və rəftarlarda müəyyən məhdudiyyətlərin qəbul olunmasını tələb edir, zülm, təcavüz, fəsad və günahdan çəkinmə də müsbət təsir göstərir. Onun inkar olunması ilə isə həvəsbazlar, şəhvətpərəstlər və özbaşınaçılıq edənlər üçün yollar açılır.

Qurani-kərim buna işarə edərək buyurur:

Məadın qəbul edilməsindən imtina etmək ruhiyyəsini öz danışıq və yazılarında Quranın məad barəsində işlətdiyi "qiyamət” və "sonrakı gün” və s. kimi təbirləri bu dünyanın varlıqlarına, millətlərin dirçəlişinə, sinifsiz və ədalətli bir cəmiyyət təşkil etməyə, yer üzündə olan behişt mənasına yozmaq istəyən şəxslərdə görmək olar ki, axirət aləmini və onunla əlaqədar olan məfhumları şərti məfhumlar və əfsanələr kimi qələmə vermək istəyirlər.("Nəml” surəsi, ayə:68, "Əhqaf” surəsi, ayə:17. )

Quran belə adamları "insandan olan şeytanlar” və "peyğəmbərlərin düşmənləri” kimi qeyd edir. Belə ki, onlar zahiri gözəl olan aldadıcı və bəzədilmiş söz-söhbətlərlə qəlbləri yoldan azdırır, camaatı imandan, düzgün etiqaddan və ilahi hökmlərə vəfadar qalmaqdan saxlayır:

Nəticə:

Hər kəs şəxsi həyatında onu həqiqi kamala və səadətə çatdıra biləcək bir yolu seçib «onun həyatı ölümlə sona çatırmı, yoxsa ondan sonra digər bir həyat da vardır?» -deyə fikirləşməlidir. Görəsən bu dünyadan başqa bir dünyaya nəqlolunma, bir şəhərdən başqa bir şəhərə getmək kimidirmi ki, həmin yerdə yaşayış vəsaitlərini tədarük görmək mümkün olsun, yoxsa bu dünya həyatı axirət aləmindəki yaxşı və ya pis həyatın müqəddiməsidir və bu dünyada işləri görüb onların son nəticələrini orada əldə etmək lazımdır? Bu kimi məsələlər həll olunmayınca yol və həyat tərzinin, eləcə də proqramların ayırd edilməsinə növbə çatmır. Çünki səfərdə məqsəd məlum olmayınca oraya gedən yolun ayırd edilməsi də mümkün deyildir.

Bunu da qeyd etməliyik ki, belə bir həyatın varlığı ehtimalı nə qədər zəif olsa belə, ağıllı və ayıq bir insanı onun barəsində tədiqat aparmağa vadar edir. Çünki ehtimal edilən şeylərin miqdarı sonsuzdur.

1.Məada etiqad bəsləməyin və ya inkar etməyin insanın həyat fəaliyyətindəki təsirini bəyan edin.

2.Axirət həyatına etiqad həyata bəyənilən bir istiqamət verilməsində özünün böyük rolunu hansı halda göstərə bilər?

3.Quranın məad barəsində təkidlərini bəyan edin.

4.İnsanların məad əqidəsini qəbul etmək qarşısındakı inadkarlıqlarının səbəblərini bəyan edin.

5.Qəlbləri xəstə olanların insanları məada etiqaddan yayındırmaq üçün göstərdikləri səylərin nümunələrini bəyan edin və Quranın belə təhrifçi insanlar qarşısındakı tutduğu mövqeyi açıqlayın.

6.Məad barəsində tədqiqat aparmağın zərurəti və onun dünyəvi məsələlərdə tədqiqat aparmaqla müqayisədə üstünlüyünü şərh edin.