Kitabın əvvəlində qeyd olunduğu kimi məada, yəni hər bir insanın axirət aləmində yenidən dirilməsinə etiqad bütün səmavi dinlərin ilkin etiqadlarından olmuş, ilahi peyğəmbərlər bu prinsipə çox əhəmiyyət vermiş, bu barədə təkid etmiş və bu əqidənin insanların qəlbində nüfuz etməsi üçün əzab-əziyyətlərə sinə gərmişlər. Qurani-kərimdə məada və Allahın ədalətli olmasına etiqad yeganə Allaha etiqadla bərabər tutulmuşdur. İyirmidən artıq ayədə Allah kəlməsi «yəvmul-axir» kəlməsi ilə birlikdə işlənmişdir (axirət aləmi ilə əlaqədar iki mindən artıq ayədə söhbət açılmışdır).

Bu bölmənin əvvəlində – məadşünaslıq barəsində tədqiqat aparmağın əhəmiyyəti bəyan olundu. Orada qeyd etdik ki, məadın düzgün təsəvvür olunması hər insanın şəxsiyyətinin meyarı sayılan və onun ölümündən sonra diri qalan ruhun qəbul olunmasına əsaslanır ki, "dünyadan gedən həmin şəxs bir daha axirət aləmində diriləcəkdir” - deyilə bilsin. Sonra isə belə ruhun varlığını əql və vəhy yolu ilə isbat etdik ki, insanın əbədi həyatı ilə əlaqədar əsas bəhslərə şərait yaransın. İndi isə bu mühüm etiqad prinsipini isbat edirik.

Ruh iki yolla - əql və nəql yolu ilə isbat olunduğu kimi, bu məsələ də iki yolla isbat edilir. Bu dərsdə məadın zərurətinə dair iki əqli dəlil gətirəcək, sonra isə məadın əvvəlcə mümkünlüyü, daha sonra isə zərurəti haqqında Quran ayələrini araşdıracağıq.

Allahşünaslıq bölməsində qeyd olunduğu kimi, Allah heç nəyi əbəs yerə yaratmamışdır. Əksinə, Allahın Zatının eyni olan xeyir və kamala məhəbbət ilkin olaraq zatın özünə, sonrakı mərhələdə isə xeyir və kamalın müəyyən mərtəbələrinə malik olan əsərlərinə şamil olur. Buna görə də Allah dünyanı elə yaratmışdır ki, ona mümkün olan ən çox xeyir və kamal çatsın. Beləliklə, hikmət sifətini isbat etmiş oluruq ki, o da məxluqları özlərinin ləyaqəti qədər son kamal həddinə çatdırmağı tələb edir. Lakin maddi dünya təzadlar evi, maddi varlıqların xeyir və kamalları bir-biri ilə ziddiyyətdə olduğundan Allahın hikmətli tədbiri bunu tələb edir ki, onları məcmu halında daha artıq kamal və xeyirə çatacaqları mümkün olan bir şəkildə tənzim etsin. Başqa sözlə, dünya ən gözəl xilqətə malik olsun. Məhz buna görə də onların növləri, kəmiyyət, keyfiyyət felləri elə tənzim olunmuşdur ki, bitkilərin, heyvanların və nəhayət, bu dünya varlıqlarının ən kamili olan insanın yaradılışı üçün şərait yaransın. Əgər maddi aləm canlı varlıqların yaranıb inkişaf etməsinin qeyri-mümkün olduğu bir tərzdə yaradılsaydı, hikmətin ziddinə olardı.

İnsan əbədi yönə malik olan, eləcə də əbədi kamallara malik olma qabiliyyətinə yiyələnə biləcək bir ruha sahib olduğundan, (elə kamallar ki, vücud dəyəri və mərtəbə baxımından maddi kamallarla əsla müqayisə olunası deyildir) əgər onun həyatı bu dünyəvi həyatla xülasələnsəydi, ilahi hikmətlə uyğun gəlməzdi. Xüsusilə, buna diqqət yetirsək ki, dünya həyatı daim əzab-əziyyət, çətinliklər və xoşagəlməzliklərlə yanaşıdır və əksər hallarda bir ləzzəti müəyyən əzab-əziyyətlərə qatlaşmadan əldə etmək mümkün olmur. Belə nəticə alınır ki, bu qədər xoşagəlməz hadisələrə, əzab-əziyyətlərə dözmək məhdud və ötəri bir ləzzətin əldə olunmasına dəyməz. Məhz buna görə də puçluğa, əbəsliyə meyl yaranır və hətta, həyata ifrat dərəcədə meylləri olan şəxsləri belə tənəzzülə doğru sürükləyir.

Doğrusu, əgər insan həyatı yalnız əzab-əziyyət çəkmək, təbii və ictimai çətinliklərlə qarşılaşıb onlara sinə gərmək və nəticədə müəyyən anları şadlıq və ləzzətlə keçirmək, daha sonra yorğunluğun şiddətindən bədənin yenidən fəaliyyətə hazırlığı olan vaxta qədər yatıb növbəti günü yeni işlərə başlamaqdan başqa bir şeyə malik olmasaydı (misal üçün, onun bütün səyləri bir tikə çörək əldə etmək və yalnız onu yediyi zaman ləzzət almaq olsaydı və bundan başqa heç bir şey olmasaydı) onda belə bir sonsuz ziyan və insanı bezikdirən həyatı əql heç vaxt qəbul etməzdi. Belə bir həyatın ən yaxşı oxşarı bu ola bilər ki, sürücü öz maşınını benzindoldurma stansiyasına çatdırmağa və benzin bakını doldurmağa tələssin, sonra isə bu benzinlə özünü yalnız növbəti benzindoldruma stansiyasına çatdırsın və avtomobili köhnəlib işdən düşənə, yaxud başqa bir maneələrlə qarşılaşıb məhv oluncaya qədər bu vəziyyət təkrar olunsun. Aydındır ki, insan həyatına belə baxışın məntiqi nəticəsi puçluğa meyl etməkdən başqa bir şey olmayacaqdır.

Digər tərəfdən, insanın əsaslı qərizələrindən (instiktlərindən) biri əbədiyyətə məhəbbətdir ki, Allah bu hissi onun fitrətində qoymuşdur. Bu da eynilə öz işçi qüvvəsini artıran güclü mühərrikə bənzəyir ki, bu mühərrik onu əbədiyyətə doğru sövq edir və onun hərəkət sürətini daim artırır. Əgər belə mühərrikin hərəkətinin ən sürətli anında böyük bir daşa, yaxud qayaya dəyib dağılması fərz olunsa, onda belə bir mühərrikin icad olunması bu cür tale və hədəflə uyğun gəlirmi? Deməli, belə fitri meylin varlığı o zaman ilahi hikmətlə uyğun olacaqdır ki, qarşıda fəna və ölümə məhkum olunan bu həyatdan başqa bir həyat da olsun.

Bir sözlə, bu iki müqəddiməni, yəni Allahın hikmətini və insan üçün əbədi həyatın mümkünlüyünü bir-biri ilə müqayisə etməklə belə nəticə alırıq ki, insan üçün onun bu dünyadakı məhdud həyatından başqa, digər bir həyat da olmalıdır ki, Allahın hikməti ilə müxalif olmasın.

Əbədiyyətə olan fitri bir meyli də digər bir müqəddimə ünvanı ilə qeyd etmək və ilahi hikməti ona əlavə eləməklə digər bürhan da düzəltmək olar.

Deməli, insanın əbədi həyatı başqa quruluşa malik olmalıdır ki, dünyadakı həyat kimi öz ardınca çoxlu əzab-əziyyət gətirməsin. Əks halda, elə bu dünyəvi həyatın davam etdirilməsi (hətta əbədiyyətə qədər mümkün olsa belə) ilahi hikmətlə uyğun gəlməyəcəkdir.

Bu dünyada insanlar yaxşı və pis işləri seçib yerinə yetirməkdə tam azaddırlar. Bir tərəfdən bəzi adamlar bütün ömrünü Allaha ibadətdə, Onun bəndələrinə xidmətdə keçirir, digər tərəfdən bəzi əxlaqsız insanlar da öz şeytani məqsədlərinə nail olmaq üçün ən alçaq zülmlərə, ən çirkin günahlara qurşanırlar. Ümumiyyətlə, insanın bu dünyadakı yaradılışında, ona bir-birinə zidd olan meyllər, iradə və seçki qüvvəsi verilməsində, eləcə də növbənöv əqli və nəqli mərifətlərlə təchiz olunmasında, müxtəlif əməl və rəftarlar üçün şərait yaradılmasında, onun haqq və batil, xeyir və şər kimi iki yol ayrıcında qərar verilməsində əsas hədəf bundan ibarətdir ki, saysız-hesabsız imtahanlara düçar olsun, öz təkamül yolunu ixtiyar və iradə əsasında seçsin ki, ixtiyari əməlin nəticələrinə, mükafat və cəzalarına nail ola bilsin. Həqiqətdə, insan üçün dünya həyatı başdan-başa imtahan və sınaqlar vasitəsilə özünün insani şəxsiyyətinin formalaşdırmaqdan ibarətdir. Hətta insan həyatının son anlarında belə imtahandan azad olunmur, təklif və vəzifələrin yerinə yetirilməsi onun üzərindən götürülmür. Amma bu dünyada yaxşı əməl sahibləri ilə pis əməl sahibləri öz əməllərinə layiq olan mükafat və ya cəzaya tam mənada çatmırlar. Üstəlik çox hallarda pis əməl sahibləri daha artıq nemətlərdən bəhrələnirlər. Ümumiyyətlə, bu dünya həyatının insanın əməllərinin çoxunun mükafat və ya cəzasına tutumu yoxdur. Məsələn, minlərlə günahsız insanı qətlə yetirən bir şəxsdən qisas almaqla onu bir dəfədən artıq öldürmək olmaz. Şübhəsiz, belə olan halda onun sair cinayətləri cəzasız qalacaqdır. Halbuki, Allahın ədalətinin tələbinə görə hər kəs ən az miqdarda olsa belə, yaxşı və ya pis iş görsə belə onun nəticəsini mütləq görməlidir.

Deməli, bu dünya təklif və sınaq dünyası olduğu kimi başqa bir dünya da olmalıdır ki, onda insanların əməllərinin nəticələri kamil şəkildə hasil olsun, onların əməllərinə müvafiq olaraq mükafat və ya cəza verilsin, hər bir insan layiq olduğu fərdi şeylərə nail olsun ki, ilahi ədalət əyani şəkildə gerçəkləşsin.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, axirət aləmi artıq yolun seçilməsi və təklif yerinə yetirilməsi yeri deyildir. Gələcəkdə bu barədə daha çox bəhs aparacağıq.

1.İlahi hikmət və onun ən gözəl nizam və quruluşla olan əlaqəsini bəyan edin.

2.İlahi hikmətə əsaslanan dəlilin iki variantını bəyan edin.

3.Bu dəlildən məadın özünün isbat olunmasından əlavə daha hansı məsələlər hasil olur?

4.Bu dünyada insanın yaradılışındakı əsas hədəfi bəyan edin.

5.İlahi ədalətə əsaslanan dəlili müfəssəl şəkildə bəyan edin.

6.Bu dəlildən hansı xüsusi incə mətləblər əldə olunur?