Qurani-kərimin məadı inkar edənlərlə apardığı mübahisələrdən, eləcə də onların suallarına verdiyi cavablardan belə məlum olur ki, onların beyinlərində müəyyən şübhələr olmuşdur. Biz də onları, cavabları ilə birlikdə aşağıdakı şəkildə təqdim edirik.

Bunlardan belə aydın olur ki, kafirlərin məadı inkar etməsinin əsas səbəbi fəlsəfədə "iadətul-mədum” (mədumun–tamamilə yox olmuş şeyin yenidən qaytarılması) adlandırılan şübhədir. Yəni, onlar belə təsəvvür edirdilər ki, insan təkcə maddi bədəndən ibarətdir ki, ölməsi ilə məhv olub aradan gedir. Əgər yenidən dirilərsə ayrı bir insan olacaqdır. Çünki yox olub aradan getmiş bir varlığı yenidən qaytarmaq qeyri-mümkündür.

Bu şübhənin cavabı Qurani-kərimin bəyanından aydın olur və o da bundan ibarətdir ki, hər bir insanın həqiqəti onun ruhudur. Başqa sözlə desək, məad yox olmuş şeyi qaytarmaq deyil, əksinə mövcud olan ruhun qayıtmasıdır.

Əvvəlki şübhə məadın zatən mümkün bir iş olub-olmaması ilə əlaqədar idi. Bu şübhə isə onun baş verməsinin mümkünlüyü ilə bağlıdır. Yəni, ruhun bədənə qayıtmasının əqli baxımdan qeyri-mümkün olmasa da, eləcə də bu fərziyyədə heç bir ziddiyyətin olmamasına baxmayaraq onun gerçəkləşməsi bədənin bu işi qəbul etməyə qabiliyyəti ilə şərtlənir. Biz də bilirik ki, həyatın vücuda gəlməsi xüsusi səbəb və şərtlərə bağlıdır ki, bunlar da tədrici olaraq yaranmalıdır. Məsələn, ana bətnində qərar tutan nütfənin inkişafı üçün münasib şərait vücuda gəlməlidir ki, yavaş-yavaş kamil bir rüşeym formasına düşsün və insana çevrilsin. Lakin çürümüş bədənin artıq həyat fəaliyyəti və istedadı yoxdur.

Bu şübhənin cavabı belədir: Dünyada müşahidə olunan bu quruluş mümkün olan yeganə sistem deyildir və bu dünyada təcrübələr əsasında tanınan səbəb və amillər həmin səbəb və amillərlə məhdudlaşmır. Dəlilimiz də budur ki, elə bu dünyanın özündə xariqüladə hadisələr, o cümlədən, bəzi heyvanların və insanların yenidən dirilməsi baş vermişdir.

Bu cavabı qeyd olunan hadisələrin möcüzəli şəkildə baş verməsini Qurani-kərimdə də anlamaq olar.

Növbəti şübhə bundan ibarətdir ki, bir varlığın vücuda gəlməsi üçün onun imkan və qabiliyyətindən əlavə, bu işi görənin qüdrəti də şərtdir. Allahın da ölülərli diriltməyə qüdrətli olması haradan məlumdur?

Allahın sonsuz qüdrətini tanımayan şəxslər tərəfindən irəli çəkilən bu puç şübhənin cavabı budur ki, Allahın qüdrəti üçün heç bir hədd yoxdur. Allahın qüdrəti baş verməsi mümkün olan hər bir şeyə şamil olur. Belə ki, bütün bu sonsuz dünyanı da əzəmət və insanı heyrətə gətirən ecazkarlıqla ilə yanaşı yaratmışdır.

Bundan əlavə, bir şeyin yenidən yaradılışı, heç də onun ilkin yaradılışından çətin deyildir və bu iş daha artıq qüdrət tələb etmir. Əksinə, demək olar ki, o daha asandır. Çünki bu zaman ruhun qaytarılmasından başqa bir iş görülmür.

«O halda bizi kim (yenidən dirildib həyata) qaytaracaqdır? De: İlk dəfə sizi yoxdan yaradan (Allah)! Onlar (istehza ilə) sənə başlarını bulayıb: Bu nə vaxt olacaqdır?-deyə soruşacaqlar. De: Bəlkə də, bu yaxın zamanda.»("Rum” surəsi, ayə:27. )

Digər şübhə bundan ibarətdir ki, əgər Allah insanları yenidən dirildərək onları öz əməllərinə görə mükafatlandırsa və ya cəzalarına çatdırsa, bu zaman bir tərəfdən sonsuz sayda bədənləri bir-birindən ayırmalıdır ki, hər bir ruhu öz bədəninə qaytarsın! Digər tərəfdən də bütün yaxşı və pis işləri yadda saxlamalıdır ki, onların hər birinə layiq olan mükafat və cəzanı verə bilsin! Necə mümkün ola bilər ki, çürüyüb torpağa qarışan bədənləri bir-birindən ayırsın?! Necə mümkündür ki, insanların bütün rəftarlarını – minlərlə, bəlkə də milyonlarla illər ərzində insanlarda baş vermiş rəftar və əməlləri qeyd edib onları araşdırsın?!

Bu şübhə də Allahın elminin sonsuz olmasını bilməyənlər, həmçinin o elmi özlərinin naqis və məhdud elmləri ilə müqayisə edənlər tərəfindən irəli sürülür. Onun cavabı bundan ibarətdir ki, Allahın elminin heç bir həddi, sərhədi yoxdur və Onun elmi hər şeyi əhatə edir. Allah hər hansı bir şeyi heç vaxt unutmaz.

Qurani-kərim Fironun dilindən nəql edib buyurur ki, o, Musaya (ə) dedi:

Həzrət Musa (ə) buyurdu:

Digər bir ayədə sonuncu iki şübhəyə belə cavab verilir:

1.Məhv olub aradan gedən bir şeyin yenidən qaytarılmasının qeyri-mümkün olması şübhəsini cavabı ilə birlikdə yazın.

2.Bədənin yeni həyatı qəbul etməməsi şübhəsini şərh edin.

3.Allahın qüdrəti barəsindəki şübhəni cavabla birlikdə yazın.

4.Allahın elmi barəsindəki şübhəni onun cavabları ilə birlikdə yazın.