İCTİHAD Ümmətin alimlərinin ən mühüm vəzifə və məsuliyyətlərindən biri də "ictihad"dır. İctihad dedikdə, İslam qanunlarını dərk etmək üçün düzgün metodla dörd əsas qaynaqdan istifadə nəzərdə tutulur. Kitab, sünnət, icma və əql bu dörd mənbəni təşkil edir. "İctihad" sözü ilk dəfə olaraq Peyğəmbərin (s) hədislərində işlənmiş və daha sonra müsəlmanlar arasında yayılmışdır. Bu söz Quranda gəlməmişdir. Quranda məna etibarı ilə bu sözün sinonimi "təfəqquh" sözüdür. Quran açıq-aşkar şəkildə dini dərindən fəhm etməyə (yəni təfəqquhə) səsləmişdir. İctihad, yaxud təfəqquh xatəmiyyət dövründə çox həssas bir vəzifəni öhdəsinə almışdır və İslamın əbədi yaşamasının mümkünlüyünün şərtlərindəndir. Tam düzgün olaraq ictihadı İslamın hərəkətverici qüvvəsi adlandırmışlar. Böyük İslam alimi İbn Sina özünəməxsus ziyalılığı ilə bu məsələni belə izah edir: İslamın əsas qanunları sabit, dəyişməz və məhduddur. Lakin hadisələr və məsələlər sonsuz və dəyişkəndir və hər bir zamanda özünəməxsus tələbləri və məsələləri vardır. Bu səbəbdən hər bir dövrdə İslamın əsas qanunlarını bilən və zamanın məsələlərini və yenilikləri ilə tanış olan mütəxəssis bir qrup lazımdır ki, ictihadı və İslamın əsas qanunlarından yeni məsələləri çıxarmağı (istinbat etməyi) öz öhdəsinə götürsün. İslam alimləri İslam sivilizasiyasının parlaq dövrlərində, yəni bəsit və bədəvi cəmiyyətin sürətlə genişlənərək asiya, avropa və afrikanın bir hissəsini bürüdüyü, hər birinin özünəməxsus mədəniyyəti olan ayrı-ayrı xalqlara, qəbilələrə hakim kəsildiyi və minlərlə yeni məsələnin meydana gəldiyi bir zamanda onlara həvalə edilmiş vəzifənin öhdəsindən lazımınca gələrək dünya xalqlarını təəccübə gətirdirlər. İslam alimləri sübuta yetirdilər ki, islami qaynaqlar düzgün təyinetmə və çıxarış şərtilə, dəyişkənlikdə və inkişafda olan bir toplumla irəliləyə və ona yol göstərə bilər; isbat etdilər ki, İslam hüququ ölməzdir və zamanın inkişafından doğan istəklərlə ahəngdar olmaq və hər bir dövrün tələblərinə cavab vermək qabiliyyətinə malikdir. İslam fiqh tarixini o dövrdə araşdıran şərqşünaslar və hüquqşünaslar bu həqiqətə etiraf edir və İslam hüququnu müstəqil və həmişəyaşar bir hüquqi məktəb kimi tanımışlar. Hicri-qəməri tarixinin yeddinci yüzilliyinə kimi ictihad haqqı qorunurdu və ictihad qapısı açıq idi. Sözügedən əsrdə bu haqq xüsusi tarixi səbəblərə görə, qondarma bir şura və icma ilə alimlərdən alındı və alimlər həmişəlik olaraq hicrətin ikinci və üçüncü əsrinin alimlərinin nəzərlərinə tabe olmağa məcbur oldular və buradan fiqhi məzhəblərin dörd məşhur məzhəbdə məhdudlaşması meydana gəldi. İctihad qapısının bağlanması İslam aləmində böyük bir faciə hesab edilir. Bu bəlkə də müəyyən qədər bir sıra ifrat ictihadların adekvat reaksiyası sayılırdı. Hər halda İslam fiqhində donmalar, qapanmalar bu vaxtdan başladı. İctihad qapısının bağlanması əhli-sünnə arasında baş verdi və birbaşa şiə dünyası ilə əlaqədə deyildi, ancaq istər-istəməz şiə aləmində də öz xoşaçəlməz təsirini bağışladı. Yeddinci yüzillikdən (h.q) sonra şiə fiqhində dərin baxışlar yaranmış və bəzi bölmələrdə geniş dəyişiklik baş vermişdir. Bununla yanaşı inkar etmək olmaz ki, bu fiqhi sistemdə də yeddi əsr əvvəlki formada məsələləri ortaya atmaq, günün ehtiyacı olan məsələlərlə üzləşməkdən yayınmaq və daha yeni, daha dərin üslübların ixtirasına qarşı meylsizlik çılpaqlığı ilə özünü göstərir. Çox təəssüfləndirici haldır ki, son əsrlərdə cavanlar və necə deyərlər müsəlman ziyalıları arasında, qərbçiliyə və şərq, İslami dəyərlərinin inkarına qarşı təmayüllər və qərbin "izm"lərini tam şəkildə təqlid etmə baş qaldırmış və yayılmaqdadır. Ancaq sevindiricidir ki, bu növ kortəbii və yuxulu təmayüllər qarşısında bir oyanışın doğması hiss olunur. Bu yuxulu azğınlığın kökü İslam qanunlarının, necə deyərlər "doqmatik" cəhətindən zehnlərində yaranan yalnış təsəvvürdür. Əsrlər boyu ictihadın donuqluğu bu səhv təsəvvürlərə yardım etmişdir. Bu arada müsəlmanların məsul şəxslərinin və hidayətçilərinin vəzifəsidir ki, bu tip təmayüllərin qarşısında məntiqli şəkildə dayansınlar. Bu cərəyanın səbəb və faktorları heç kimə gizli deyil. Gizlədilməməyi gərəkli olan məsələ budur ki, son əsrlərdə İslam dünyasına fikir donuqluğu hakim kəsildi və xüsusilə İslam fiqhinin hərəkətdən dayanması və keçmişə təmayüllü ruhun yaranması və zamanın ruhu ilə qarşılaşmaqdan çəkinmə bu uğursuzluğun səbəblərindən biri sayılır. Hazırda İslam dünyası hər dövrdən daha artıq elə bir qanunverici inqilaba ehtiyaclıdır ki, yeni, əhatəli və universal bir baxışla İslam təlimlərinin dərinliyindən qaynaqlansın və qərb təfəkkür müstəmləkəçiliyinin ipi müsəlmanların əl-ayağından açılsın. |