Bir sözlə desək, agahlıq hədəf təyin edən deyil, məlumat verəndir. Deməli, təkcə agah olmaqla insanlığı qurub düzəltmək mümkün deyil. Sənayi bu barədə gözəl kəlam söyləmişdir:

«Oğru çıraqla gəlsə, ən gözəl əşyaları seçib aparacaqdır». Agahlıq insanlar üçün fəzanı işıqlandırmaqdan başqa heç bir iş görmür. Necə ki, elm insanlara öz hədəflərinə yetişməkdə köməklik göstərir. Amma heç vaxt onları müəyyən məqsədə doğru istiqamətləndirib demir ki, bu yolu özünə hədəf seç. Təkcə agahlıq kifayət etmir. Qurani-kərim buyurur: Şeytan hamıdan çox agah və bilikli olmuş, amma bununla belə kafir olmuşdur. Nə üçün? Ona görə ki, mömin deyildi. İman agahlıqla bağlı bir məsələdir, amma bu şərtlə ki, haqqın dərgahına təslim istəyi ilə birgə olsun».

Bu gün bəşəriyyətin dərdinə dərman yalnız tam agahlıqla haqqın qarşısında təslim olmaqdır. Bundan başqa onu heç bir şey xilas edə bilməz. Quran elm və imanı həmişə birlikdə zikr etmişdir. Bu gün insanların kifayət qədər elmi var, amma təəssüflər olsun ki, onların imanı yoxdur. Bəşəriyyəti isə yalnız iman sağalda bilər.

İnsanlıq meyarlarından biri də məsuliyyətli və mükəlləf olmaqdır. (Əlbəttə bu nəzəriyyə hələ Kantdan qabaq da ortaya çıxmış məsələlərdən biridir). Bu nəzəriyyə sahibləri deyirlər: O şəxs insan sayılır ki, başqalarının qarşısında məsuliyyət hissi keçirmiş olsun. Bu artıq məhəbbət nəzəriyyəsi ilə fərqlidir. Belə ki, o, cəmiyyət və öz şəxsiyyəti qarşısında məsuliyyət hissi keçirməlidir.

Bu nəzəriyyə Kant tərəfindən təqdim olunarkən belə söylənilib: İnsanlar dünyanı təcrübə etməzdən əvvəl, bir sıra idraklara malik olub. O, həmçinin deyir: insan ağlı iki sahədə inkişaf etmişdir: nəzəri və əməli. Vicdan ağılın əməli sahəsinə aid olan bir məfhumdur. İndi isə bu məsələləri bir qədər aydın şəkildə açıqlayaq.

Alimlər arasında bəhs olunan məsələlərdən biri də budur ki, görəsən insan, zehn vasitəsilə dərk etdiyi şeylərin hamısını dünyaya gələndən sonra gözü, qulağı və başqa hissetmə orqanları vasitəsilə qazanır, yoxsa o, elə əvvəlcədən bir sıra məfhumlarla tanış olduğu halda dünyaya gəlir?

Bəzilərinin nəzərincə, insan zehni hiss yolu ilə elm kəsb etməzdən qabaq, boş bir fəza şəklində olur. Bütün məlumat və məfhumlar insan zehninə beş hissetmə orqanları vasitəsilə daxil olurlar. (Görmə, eşitmə, dadma, iyləmə və hissetmə orqanları vasitəsilə). Bu şəxslərin nəzərincə, insan zehni dünyada yaşadıqca dolmağa başlayan boş bir anbara bənzəyir. Bəzilərinin nəzərincə isə, insan zehni hələ dünyaya gəlməzdən əvvəl bir sıra məfhumlarla tanış olur və dünyaya gəldikdən sonra müxtəlif hiss orqanları vasitəsilə onları artırmağa başlayır. Cənab Kant ikinci növ nəzəriyyə sahiblərindən olmuş və zehnin hələ dünyanı təcrübə etməzdən qabaq bir sıra məlumat və məfhumlara malik olduğunu söyləmişdir.

Hələ qədim zamanlarda bəhs olunan məsələlərdən biri də, insan ağlının iki hissədən, yəni nəzəri və əməli hissələrdən ibarət olmasıdır. Başqa sözlə desək, əqli hökmlər iki hissədən təşkil olunur: Nəzəri və əməli. İnsan ağlının bir hissəsi aləmdə mövcud olan şeyləri dərk etməyə həsr olunur və bu növ dərketmə nəzəri ağıl adlanır. Ağılın başqa bir hissəsi isə insan nə etməli və necə yaşamalı ünvanı altında olan qalan işlərini dərk etməyə həsr olunur və əməli ağıl adlanır.

Kantın fəlsəfəsi başdan-başa nəzəri və əməli ağılı tənqid etmək və bu iki növ ağılın hansı işi görə bilməsi haqqında olan açıqlamalardır. O, nəhayətdə bu nəticəyə gəlir ki, nəzəri ağılın əlindən çox iş gəlmir və əsas işləri vicdana yetişə bilən əməli ağıl görür.

Kant deyir: Vicdan və ya əməli ağıl insanın hiss orqanları və təcrübə vasitəsi ilə əldə etdikləri deyil, hələ qabaqcadan dərk etdiyi və fitri yolla sahib olduğu məlumatlarıdır. Məsələn, insan yalanın yaramaz bir şey olması və düz danışmağın müsbətliyi ilə hələ dünyaya gəlməzdən, eləcə də onun nəticəsini təcrübə etməzdən qabaq tanış olmuşdur. Buna görə də vicdan tərəfindən verilən bütün hökmlər fitri və anadangəlmə hesab olunur və onların hiss və təcrübə ilə heç bir bağlılığı yoxdur.

Kant insan, vicdan və batin haqda çox söz söyləmişdir. Bu mövzuya aid olan cümlələrindən biri də onun qəbir daşı üzərində həkk olunmuşdur. O deyir: İki şey insanı hər an təəccübləndirir və onları araşdırdıqca heyrətini daha da artırır. Biri başımızın üzərində ulduzlarla dolu olan asiman, ikincisi isə batinimizdəki vicdandır.

Quran insanda bir sıra fitri ilhamların olmasını heç də rədd etməmiş və «Şəms» surəsinin 7-8-ci ayələrində buyurmuşdur:

«Və nəfsin və ma səvvaha fəəlhəməha fucurəha və təqvaha».

Sonra da ona günahlarını və pis əməllərdən çəkinməsini (xeyir və şəri) öyrədənə». Yəni, Allah-taala insanlara vicdan adlı bir şey vermişdir ki, onunla nəyin pis və nəyin yaxşı olmasını, eləcə də hansı işi görüb, hansını tərk etməsini dərk etsin.

Maidə surəsinin 2-ci ayəsi nazil oldu. «Təavənu ələl birri vəttəqva vəla təavənu ələl ismi vəl udvan».

«...Yaxşılıq etməkdə və pis əməllərdən çəkinməkdə əlbir olun, günah iş görməkdə və düşmənçilik etməkdə bir-birinizə kömək göstərməyin...». Bu zaman Vabisə adlı bir şəxs Peyğəmbərin (s) yanına gəlib dedi: Ey Allahın Rəsulu! Bir sualım var. Həzrət buyurdu: İstəyirsən mən deyim sualın nədir? Buyurun. Gəlmisən «Birr» və «təqva» (yaxşı iş və pəhrizkarlıq) və «ism» və «udvan» (günah və düşmənçilik törədən işlər) sözlərinin mənasını soruşasan. Bəli, ey Allahın Rəsulu! Elədir ki, var. Yazırlar ki, Peyğəmbər (s) barmağının üçünü cəm edib Vabisənin sinəsinə toxunduraraq buyurdu: Bu sualı qəlbindən soruş. Yəni, Allah-taala bu anlayışı ilham surətində bəşərin qəlbində yerləşdirmişdir.

Qurani-kərim başqa bir ayədə buyurur:

«Və əv həyna iləyhim feləl xəyrat».

Mərhum Əllamə Təbatəbai (r) Əl-mizan təfsirində bu ayə barəsində çox gözəl bir söz demişdir. O, buyurur: Allah-taala insana «və əvhəyna iləyhim ənifəlul xəyrat» şəklində buyurmayıb, yəni xeyirli işlər görməyi onlara vəhy etdik. Belə olsaydı, onda o da adi vəhylərdən biri olardı. Diqqət yetirsək məlum olar ki, Quran «və əvhəyna iləyhim feləl xəyrat» deyə buyurur. Yəni «Biz onlara xeyirli işlərin özünü vəhy etdik» başqa sözlə, yaxşı işləri onlara ilham yolu ilə tanıtdırdıq.

Vicdan islam tərəfindən təsdiq edilən və Allahın insanlara bəxş etdiyi fitri istedadlardan biridir. Psixologiyada insan vicdanı və ya başqa sözlə desək, insan fitrəti və onun nə olması haqda geniş bəhslər olmuşdur. Bu bəhslər dörd əsasda qurulur:

1. Həqiqət axtarışı və ya elmi vicdan; Yəni, görəsən insan, elmin özünə görə, başqa ifadə ilə desək, fitrətən elmaxtaran yaradıldığına görə sevir və onun dalınca gedir, yoxsa yox?

2. Əxlaqi vicdan; Görəsən insan fitrətən yaxşı iş görən yaradılmışdır? Yəni vicdanı onu hər an yaxşı iş görməyə dəvət edir?

3. Gözəllik vicdanı; Görəsən insan təbiətən gözəllikaxtaran və gözəlliksevən yaradılıb, yoxsa yox?

4. Pərəstiş və ya dindarlıq vicdanı. Görəsən bütün insanlar fitrətən dindar, dinsevər və Allahsevər yaranmışdır, yoxsa yox?

Kantın söylədiyi ikinci əsasdır, yəni əxlaqi vicdan məsələsidir.

Vicdandan doğan mükəlləflik və məsuliyyət hissi öz-özlüyündə insanlıq meyarı olmaq üçün kifayət etmir. Çünki insanlıq məktəbi təkcə bununla bitmir. Vicdan öz-özlüyündə hansısa bir məktəbin möhkəm dayağı ola bilməz.

İnsan vicdanı o qədər güclü deyildir ki, onun bütün varlığını idarə edə bilsin və onun tələbləri naminə hətta, canından belə keçsin. Ümumiyyətlə insan əgər hansısa bir ləzzət üçün iş görmək istəsə (hətta mənəvi ləzzət) ölümlə qarşılaşdıqda ondan əl çəkməli olur.

Deməli, Qurani-kərimin tərif etdiyi məsələ, yəni insan vicdanının xeyirxah işlərdən ləzzət alması heç bir şübhə doğurmur, amma insanlıq üçün təkcə bu kifayət etmir. İnsanlıq məktəbinin bundan daha üstün bir həqiqətə, yəni imana ehtiyacı vardır. Buna görə də kiminsə imam Hüseyn (ə)-ın Kərbəlaya gəlib, bütün cavanlarını ölümə və ailə-uşaqlarını əsirliyə verməsini, təkcə vicdanın tələblərindən doğan bir həqiqət hesab etməsi heç də düzgün sayılmaz. Çünki hər bir ləzzət axırda şəxsin özünə qayıtmalıdır. Bu isə ölümlə həyata keçiriləsi şey deyildir.

Ariflərin nəzərincə, insanların əsas istedad və insanlığı həqiqəti dərk edib ona yetişməyindən asılıdır. Bu nəzəriyyə bir neçə məsələ üzərində qurulmuşdur.

Biz ötən bəhslərdə hələ qabaqcadan filosofların insan cövhərini ağılda gördüklərini qeyd etmişdik. Onlar insan ağlını onun zatı, başqa qüvvələri isə bir növ alət hesab edirlər. Ariflər insan cövhərini onun qəlbi bilir, başqa qüvvələri isə (o cümlədən ağılı) alət rolunu oynayan qüvvələr kimi qələmə verirlər.

Ariflər insanda olan eşq və məhəbbət hissinə böyük əhəmiyyət verirlər. Onların nəzərincə, eşq bütün varlıqlarda mövcuddur. O cümlədən hava, torpaq, od, külək və atom zərrəciklərində belə, eşq cərəyanı mövcuddur. Ümumiyyətlə həqiqət eşq deməkdir. Ondan başqa hər bir şey həqiqət üzərində zahir olan bir məcazdır. Mövləvi deyir:

Eşq bəhrist asiman bərvey kəfi

Çun Zuleyxa dər həvaye Yusufi.

Yəni eşq bir dərya, asiman isə onun üzərindəki köpüyə və ya Züleyxanın Yusif eşqinə düşməsinə bənzəyir.

Hafiz deyir:

Ma dər in dər nə peyi hişməto cah amədeim

Əz bəde hadise in ca be pənah amədeim

Rəhrove mənzele eşqim, ze sərhədde ədəm

Ta be iqlime vücud in həme rah amədeim.

Yəni, biz bu qapıya cah-cəlal xatirinə deyil, hadisələrin çətinliyi üzündən gəlmişik. Eşq yolunun yolçusuyuq, yoxluq aləmindən varlıq dünyasına qədəm qoymuşuq.

Hafizin bu beyti «Səhifeyi-səccadiyyənin» bir cümləsinin tərcüməsidir. Həmin cümlədə həmd-sənadan sonra buyurulur «İbtədəə biqüdrətihil xəlqə ibtidaən, vəxtərəəhum əla məşiyyətihi ixtiraən, summə sələkə bihim təriqə iradətihi və bəəsəhum səbilə muhəbbətihi».

Allah-taala aləmi heçdən (heç bir nümunəsi olmadan) yaratdı. Sonra isə onu özünün eşq və məhəbbət yoluna yönəldərək həyat bəxş etdi.

Ariflərin nəzərincə eşq, hətta ucalaraq Allah-taalaya yetişə bilən bir qüvvədir. Arifin həqiqi məşuqu Allahdır.

Ariflər həmçinin deyirlər: Dərdli olmaq insan xüsusiyyətlərindən biridir. Onu mələklərdən üstün edən məhz bu xüsusiyyətdir. Çünki bu xislət onlarda yoxdur. Onların nəzərincə bu, həmin Allahaxtarma dərdidir. İnsan Allah tərəfindən göndərilmiş və dünyada qərar tuta bilməyən bir varlıqdır. Bu da onu dünyada qürbət hissi keçirməyə məcbur edir. Onun gözündə dünya və onun üzərindəki bütün varlıqlar fani görünür. Ona görə də heç bir şeyə ürək bağlaya bilmir. Amma bununla belə, o əbədiyyətə qovuşmaq düşüncəsi ilə yaşayır. Bu da onun dərd əhli olmasına səbəb olur.

Ariflər bu barədə müxtəlif misallar çəkmişlər, Hindistan meşələrindən gətirilib qəfəsə salınmış tutuquşu misalı da onun nümunələrindən biridir. Quş hər an qəfəsdən canını qurtarıb, Hindistan meşələrinə qayıtmaq fikri ilə yaşayır. Bəli, o narahatdır, öz doğma yurduna qayıtmaq istəyir. Buna onun haqqı da var!

Bu həqiqət bəzən quşun öz yuvasından ayrı düşməsi ilə təşbih olunur. Bu barədə gətirilən ən gözəl təşbihlərdən biri də Mövləvinin məsnəvisində gətirilən misaldır. O, bu mövzunu qamışlıqdan kəsilmiş və daim nalə çəkən neyə bənzədir. Çünki, o doğma yurdundan ayrı düşmüşdür.

Bəzən də bu məsələ üçün fili təşbih gətirirlər. Məşhur misallardan biri olan bu hekayə belədir: Fil Hindistandan gətirildikdən sonra, daim çomaqla başına vurulmalıdır ki, yatıb yuxuda Hindistanı görməsin. Əgər vurulmazsa, Hindistanı xatırlayar və artıq bundan sonra onu saxlamaq mümkün olmaz.

Məsnəvidə bu təşbihin ardınca deyilir:

Hindistan ancaq filin yuxusuna girir, çünki oradan gətirilmişdir, amma ulağ heç vaxt Hindistan yuxusu görməz.

Bu təşbihlərlə demək istənilir ki, insan başqa bir aləmdən buraya gətirildiyi üçün, hər an oranın fikrində olur, Allahın dərgahına qayıdış dərdini çəkir və vüsala qovuşmaq hissləri ilə yaşayır.

Deməli, ariflərin nəzərincə insanın bircə dərdi var, o da Allah fərağı və ondan uzaqlıq dərdidir. O, hər an haqqın dərgahına qayıtmaq istəyir. İnsan ən yüksək məqama yetişsə belə, yenə özünü məşuqdan uzaq düşmüş hiss edir. Bəzilərinin nəzərincə, insan həmişə özündə olmayan şeylərin ardınca qaçır. Amma tapdıqdan sonra ondan bezir. Əlbəttə bu məntiqsiz bir sözdür.

Bir nəfər xarici ölkələrin birində muzeydə rastlaşdığı bir şey haqda söhbət açıb deyir: «Muzeydə müxtəlif əsərlərə tamaşa edirdim, tabloların birində gözəl bir qadının çarpayıda uzandığını və bir kişinin də bir ayağı çarpayıda, o biri ayağı isə yerdə olub, ondan qaçmaq səhnəsini görüb heç bir şey başa düşmədim. Mövzudan xəbəri olan rəssamlardan biri həmin səhnənin Əflatunun məşhur fikirlərindən birinin təsviri olduğunu bildirib. O deyib ki, insan həsrət çəkib arzuladağı şeyə tərəf böyük eşq və sevgi hissi ilə tələsir, vüsala yetişdikdə isə, ondakı eşq artıq ölüb aradan gedir. Vüsal eşqin dəfn yerinə çevrilir və aşiq ondan qaçmağa başlayır.»

Bu qeyri-təbii bir şeydir və daha geniş və dəqiq bir məsələdir. İnsan məhdud və fani bir şeyin aşiqi ola bilməz. O, mütləq bir kamal sahibini axtarır və bundan başqa heç bir şeyə aşiq ola bilməz. İnsanın məşuqu ancaq və ancaq Allah ola bilər. Hətta Allahı danıb, inkar edən şəxslər də, özlərindən xəbərsiz halda və fitrətən Allahı sevirlər, amma zahirdə onu itiriblər.

Muhyiddin Ərəbinin sözü ilə desək:

«Heç kəs öz yaradıcısından başqasını sevməmişdir. Allah-taala müxtəlif adlar altında hər an sevilir. Məcnun elə zənn edir ki, onun eşqi Leyliyədir, amma öz fitrətinin (qəlbinin) dərinliyindən xəbərsizdir.»

Peyğəmbərlər Allahın adını və Ona ibadət etməyi öyrətmək üçün göndərilmişlər?! Bu ki, bütün insanların fitrətində vardır. Onlar insanlara düz və əyri yolu tanıtmaq üçün göndərilmişlər. Bəşəriyyətin yol göstəricisi olan peyğəmbərlər, onları səhv yoldan düz yola yönəltmək üçün göndərilmişlər. Onların insanlara sözü budur: «Ey insan, sən mütləq bir kamal aşiqisən, zənn etmə ki, pul, məqam, şan-şöhrət kamaldır».

İnsanın dərdi ancaq və ancaq Allah dərdidir. O, bunu düzgün başa düşsə, ibadətləri Əli (ə)-ın aşiqcəsinə etdiyi ibadətlər tək olacaqdır.

Qurani-kərimin «Rəd» surəsinin 28-ci ayəsində buyurulur:

Quran demək istəyir ki, bəşər heç bir fəlsəfə və ideya ilə rahatlıq tapa bilməz.

Bütün bunlardan məlum olur ki, ariflərin nəzərində insanlığın əsas me’yarı həqiqətsevərlik və Allaha qovuşmaq dərdidir.