Elmdən sonra oxuculara təqdim olunan ikinci insanlıq meyarı, məhəbbət və insansevərliklə birgə bəhs olunan əxlaq və xasiyyət oldu. Bu bəhsin axırında insansevərliklə, insanlıq meyarı deyil, onun insanlığa yetişmək üçün zəruri amil olması məlum oldu. İmanın insanlıq meyarı olması aydınlaşdıqdan sonra, onun insansevərliklə bağlılığı diqqət mərkəzinə çıxır. Bu məsələ də, əvvəldə geniş surətdə bəhs etdiyimiz iki mətləbə nəzər salmaqla aydınlaşacaq.

Birinci budur ki, ayrı-ayrı fərdlər insanlığın özü deyil, onun hasilidir.

İkinci mətləb budur ki, insanlar üç qismə bölünürlər:

1-İnsanlığa çatanlar;

2-İstedad və qabiliyyətləri potensial həddə qalmış insanlar;

3-Məsx olunmuş, yəni öz həqiqətlərini əldən vermiş insanlar.

Belə bir sual meydana çıxır ki, bu üç qism insanlardan hansıları başqalarına məhəbbət bəsləyə bilər və insan bu üç qism insanlardan hansını sevməlidir? Hamısını, yoxsa yox?

Şübhə yoxdur ki, söhbət qarşılıqlı məhəbbətdən gedən zaman, eləcə də bütün cəmiyyət üzvlərinin bir bədən şəklində olub dərdlərinin müştərək olduğunu nəzərə alanda bu üç qism insan hamısı bir cür olmayacaqdır. Səhrada yaşayan vəhşi və insanlıq fitrəti hələ oyanmamış insanlar, başqalarının dərdlərinə də şərik ola bilməzlər. Bu cür insanlar cəmiyyətdə olan müştərək hakim ruhdan xəbərsizdirlər.

İnsanlığı məsx olunmuş şəxslərin isə yeri hamıya məlumdur. Burada təkcə insanlığa yetişmiş və öz həqiqi mahiyyətini tapmış insanlar qalır. Bir bədən sayılan cəmiyyətin həqiqi üzvləri və o cəmiyyət üzərində hökm sürən vahid ruha tabe olan insanlar məhz bunlardır.

Ağrıdarsa bir üzvi ruzigar,

Digər üzvlər də olar biqərar.

Bütün fitri və insani dəyərləri özündə canlandırmış insanlar, əsil möminlərdir. Çünki iman əsil insanlıq dəyərlərinin və insan fitrətinin başında dayanır. Deməli, insanları vahid bir şəkilə salan, onlara vahid bir ruh bəxş edən və bu cür əxlaqi və insani möcüzələrə səbəb olan imandır. Özü də vahid bir varlığa olan iman.

Şübhəsiz insanlığa yetişmiş hər bir kəs, bütün insanlara, hətta bütün varlıqlara, o cümlədən məsx olunmuş insanlara qarşı da məhəbbət bəsləyir. Elə buna görə də Allah-taala həzrət Peyğəmbəri (s) «rəhmətun lilaləmin» adlandırmışdır. Peyğəmbər kimi insanlar, hətta öz düşmənlərinə qarşı da mehriban olurlar. Əli (ə) İbni Mülcəm Muradi barədə deyərmiş ki, mən ona həyat, o isə mənə ölüm diləyir.

Söhbət bunun bizim kimilər üçün ideal bir məqam olmasından getmir. Bizim bəhsimiz qarşılıqlı məhəbbət və dərdə şərik olmaqdan ibarətdir.

Bu cür qarşılıqlı mehribanlıq, yalnız iman əhlindən qurulmuş cəmiyyətlərdə yarana bilər.

Kantın nəzəriyyəsi baxımından, insanlıq meyarı vicdandan doğan vəzifə və məsuliyyət hissi idi. Amma qabaqkı bəhslərdə qeyd edildiyi kimi, vicdan təklikdə insanların bütün mənafelərini, ona qurban verməkləri üçün, bir məslək yaratmağa qadir deyil. Halbuki, iman bu işi görə bilər. Dini imana rəğbət, insanda təbii və fərdi istəklərin yolunda çalışmasından əlavə, yeri gəlsə bu yolda bütün varlığını qurban vermək hissi də yaradır. Bu cür hisslər yalnız ideologiya müqəddəs amal olduqda, insan üzərində mütləq hakim ola biləcəyi təqdirdə yarana bilər!

İnsan ideyasına müqəddəslik bəxş edib, onun hökmlərinin insanlar üzərində kamil surətdə icra edilməsinə yalnız din qadirdir.

Bəzən insanlar, dini əqidələri yolunda deyil, başqa əqidələrin təzyiqi nəticəsində əmələ gəlmiş intiqam hissi, kin-küdurət və başqa təbii reaksiyalarla fədakarlıq göstərir, yeri gəlsə canından, malından və bütün heysiyyətindən belə, keçməyə hazır olurlar. Biz bunun nümunəsini dünyanın müxtəlif regionlarında müşahidə edə bilərik.

Dini və qeyri-dini ideologiyaların fərqi bundadır ki, əqidə dini olduqda ideologiya müqəddəsləşir və onun yolunda edilən fədakarlıqlar, təbii olaraq insanın öz razılığı ilə baş verir. İnsanın imandan doğan öz ixtiyarı ilə etdiyi fədakarlığı və başqa əqidələrin təsiri nəticəsində əmələ gələn daxili partlayışla edilən fədakarlıq arasında böyük fərq vardır.

İradənin insanlıq meyarı götürülməsi nəzəriyyəsini tənqid etdiyimiz bəhslərdən məlum oldu ki, iradənin insan meylləri üzərində hakim olmasının zəruriliyini heç bir məslək rədd etməmişdir. Bəhs, bu mətləbin icrasını hansısa qüvvə tərəfindən öz öhdəsinə götürməsinin zəruri olmasındadır. İnsanda olan hansı qüvvə bu işə zəmanət verməlidir?

Daha geniş ifadəylə desək, iradə ağılın icraedici qüvvəsi olduğundan bunların ikisinin də meyillər üzərində hakim olması lazım gəlir, amma hansı yolla, necə və hansı qüvvə bu işin icra olunmasına qarşı təminat verir? Bildiyimiz kimi, insan birinci dərəcədə öz mənafelərini güdən bir varlıqdır və iradəsini bu mənafelər qorunub saxlanana qədər öz meylləri üzərində hakim edə bilər. Amma mənafelərin əldən getdiyini görcək bu işdən əl çəkəcəkdir.

Artıq burada insana öz mənafelərindən daha üstün istəklər bəxş edən başqa bir qüvvə olmasa, ağıl və iradənin əlindən bir iş gəlməyəcəkdir. İnsanların öz mənafeləri dalınca getməklərinin qarşısını ala bilən, eləcə də maddi və şəxsi mənafelərinin fövqündə dayanan istəkləri ona bəxş edə bilən yeganə qüvvə imandır. İnsanı bəyənilən səmtə hidayət edən qüvvə məhz imandır.

Sarter və onun ardıcıllarının nəzərincə, azadlıq və ziyalılıq insanlıq meyarı sayılır. Bu fikrin sahibləri insanların dərdinə şərik olub, tam agahlıqla yüksək insani məqsədlər səmtinə üz tutmuş şəxsləri, ziyalılı insanlar adlandırırlar. Qabaqcadan bu nəzəriyyə əleyhinə tənqid olaraq qeyd etdik ki, agahlıq məlumatdan başqa bir şey deyildir və yol işıqlandırmaqdan başqa bir iş görmür. Agahlıq insanlara məqsəd göstərməyə qadir deyildir.

Bütün bunlara əlavə edib demək lazımdır ki, Sarter və başqalarının nəzərdə tutduğu ziyalılıq məsələsinin izahı dini iman bəhsini ortaya atmadan qətiyyən mümkün deyil.

Ziyalılıq məsələsi islam dini ədəbiyyatında ürəyiaçıq və xeyirxah adlanır. İnsanda ağıl və fikir mərkəzindən başqa, qəlb adlı daha bir başqa mərkəz də vardır. İnsan qəlbi aləmdə rəmzi şəkildə olan bir mərkəzdən daimi nur alaraq işıqlanır. Qəlbin işıqlanması nəticəsində insanda bir sıra hallar, o cümlədən başqalarının dərdi ilə şərik olma hissi üzə çıxır.

Hikmət alimləri deyir ki, elm və fəlsəfə insanlara başqalarının dərdinə şərik olma hissi bəxş etmir və təkcə onun şəxsi təbiətinə xidmət edir. Elm və fəlsəfənin fövqündə dayanan yüksək ruh coşqunluğu adlı bir qüvvə mövcuddur. Bu qüvvə insan ruhunun işıqlanmasına səbəb olur. Ola bilər bir şəxs, elm əhli olmayıb, heç bir dərs oxumadan ona həqiqi yolunu nişan verən aydın qəlb sahibi olsun. İmam Cəfər Sadiq (ə) buyurmuşdur:

Elm, çox oxuyub öyrənməklə əldə olunmur. Elm, Allahın öz istədiyi şəxslərin qəlbinə saçdırdığı bir nurdur.

İmam Sadiq (ə) dövründə yaşayan Bəsri adlı bir şəxs, daxildə nəyəsə qarşı şövq hissi keçirdiyindən bildikləri onu qani etmirmiş. Bir neçə dəfə imam Sadiqin (ə) dərslərində iştirak etdikdən sonra başa düşür ki, axtardığı şeyi tapmışdır. Həzrətin hüzuruna gəlib şərh-halını ona söylədikdən sonra İmam buyurur: Sən axtardığın elm öyrədilib-öyrənilməklə əldə edilmir. O elmi əldə etmək üçün mədrəsəyə ustad yanına getməzlər. Sən istədiyin elm nura bənzəyən qəlbə saçılası bir elmdir. Bundan sonra İmam (ə) o şəxsə nəfsini islah etmək üçün bir neçə göstəriş verib deyir: Bunlara düzgün əməl et, özünü saflaşdır, axtardığın elm sənin öz batinindən coşacaqdır!

Buna əsasən demək olar ki, Əbuzər Qəffari bu cür insanlardan, yəni bu gün alimlər kimi fəlsəfə, riyaziyyat və başqa elmləri oxumamış, amma aydın fikirli və qəlbi səfalı nurla dolu bir şəxs olmuşdur.

Deməli, əgər insan pak olsa, özünü bütün çirkinliklərdən təmizləsə, mənəvi və hidayət nuru qəlbini işıqlandırıb onu düzgün yola yönəldəcəkdir. Bu cür insanlar məsuliyyətli olub, öz əqidəsinə tam bağlı və bunun yolunda bütün fədakarlığa hazır olacaqdır.(İmandan qaçış. səh-203-205. (müxtəsər formada). )

İmanı elmlə, insansevərliklə, mükəlləf olmaq və məsuliyyətlə, iradə, azadlıq və ziyalılıqla müqayisə etdikdən sonra, bütün bunların insan əlində alət olduğu bizə məlum oldu. Eləcə də bütün bu meyarların insan üçün məqsəd təyin edə bilməməsi və məhz imanın bu işə qadir olduğu açıqlandı. Deməli, insan insanlığa yetişmək üçün həm alətlərə, həm də məqsədə ehtiyacı var. Çünki insan alətləri işə salmazdan əvvəl, məqsəd haqqında fikirləşməlidir. Bu alət rolunu oynayan meyarlar, məqsədə çatmaq yolunda istifadə olunur. Bəs məqsədlər necə yaranır?

İnsan təbiətcə heyvan və potensial surətdə insan olduğundan, öz təbiətinə görə bu alətlərdən fərdi və heyvani məqsədlər yolunda istifadə edir və ona doğru hərəkət edir. Buna görə insanlar əlində alətə çevrilən bu meyarlardan əlavə, onu öz məqsədi yoluna yönəldə bilən başqa bir qüvvəyə ehtiyac duyulur. İnsan hər an onu daxilindən coşduran və gizli qalmış istedadlarını üzə çıxarıb həyata keçirə bilən, eləcə də ona düzgün istiqamət verə bilən bir qüvvəyə möhtacdır. Bu işi elm öyrənməklə, insanlar və təbiət üzərində hakim olan qanunları kəşf etməklə görmək olmaz. Bu proses insan ruhunda bəzi dəyərlərin müqəddəs tanınmasından doğulmuş, bu da öz növbəsində bir sıra ali istəklər, insan və aləmə xüsusi tərzdə baxışdan, yəni imandan doğan bir şeydir.(İnsan və iman. səh-37.)

Eləcə də qabaqda olunan bəhslərdə, imanın nə dərəcədə zəruri və həyati olduğu məlum oldu. İnsan ideologiya və iman olmadan sağlam həyat sürə bilməz və bəşəriyyətin tərəqqisi yolunda heç bir faydalı iş görə bilməz. Çünki imansız insan xudpəsəndliyə qərq olub, öz şəxsi mənafelərindən başqa heç bir şey haqqında düşünməyir. İmanı olmayan insanlar şəkk içində olub, öz ictimai və əxlaqi vəzifələrini dərk etmirlər.

Hər bir insan daimi olaraq həyatda, ictimai və əxlaqi məsələlərlə qarşılaşır və labüd bu məsələlər qarşısında öz reaksiyasını göstərməlidir. Əgər öz əqidə və imanına bağlıdırsa vəzifəsinə əməl edəcəkdir. Amma əgər öz məslək və dini təkliflərini aydınlaşdırmamış olsa, şübhə içində olub bir-biri ilə zidd olan işlərə əl atacaqdır. Odur ki, insanı həqiqi bir mömin kimi yetişdirə bilən qüvvə yalnız imandır. İman insanlara xudpəsəndlikdən uzaq olub, əqidəyə bağlı və təslim olmağı, eləcə də məsləkin onlara təqdim etdiyi ən kiçik məsələlərdə belə, şübhə etməyi öyrədir. Bu proses onlarda o qədər güclənir ki, onsuz həyatın puç olduğu onlar üçün aşkar olur.(İnsan və iman. səh-41-42. )

İnsan bir neçə baxımdan başqa canlılarla fərqlənir. Birincisi, dünyaya baxışları, ikincisi isə istəkləri ilə başqa varlıqlardan fərqlənir. Qabaqda bu məsələlərlə bağlı olan bəhsləri nəzərə alaraq belə bir nəticə əldə olunur ki, insanın başqa canlılarla olan əsas fərqi və insanlığa qiymət vermək üçün əsas götürülən əlamət, elm və imandır.

İnsanın başqa canlılardan üstün olması barədə çox sözlər söylənilmişdir. Bəziləri onun başqa canlılarla əsaslı olan fərqini inkar edir, bəziləri də fərqi məhz insanın həqiqi canlı olub, o biri varlıqların isə canlı sayılmamasında görürlər. Canlı olmağı təkcə insanlarda görməyib və yalnız onların üstünlüklərini nəzərə alan başqa bir dəstə alimlər isə, onu müxtəlif ifadələrlə tərif etmişlər. O cümlədən: Natiq olan heyvan, mütləq tələb (heç bir şeydən asılı olmamaq), tükənməz, dəyərlər ardınca gedən, təbiətin fövqündə duran bir heyvan, heç vaxt doymayan, qeyri-müəyyən, məsuliyyət hissi keçirən və bir şeyə bağlı olan bir varlıq, qabaqgörən, ixtiyar sahibi olan, azad və üsyançı, ictimai, nəzmsevər, gözəlliksevər, ədalətsevər, iki üzlü, mükəlləf, aşiq, vicdan sahibi, arzu sahibi, batini iki cür olan bir varlıq, yaradıcı, qabiliyyətli, tənha, iztirab çəkən, əqidəpərəst, alət yaradan, yüksəklik axtaran, xəyalpərəst, mənəvi, mənəviyyatın qapısı və s.

Şübhəsiz insandakı bu üstünlüklər öz-özlüyündə düzdür, amma daha geniş ifadəni əks etdirən tərif budur: İnsan iki üstünlüyə sahib olan bir heyvandır; Elm və iman. İnsanlığa qiymət vermək üçün əsas götürülən əlamətlər də məhz bu iki imtiyazdır.(Şəhid Mütəhhəri. İnsan və iman. )

İnsanda olan agahlıq, maddi və mənəvi istəklər (mürəkkəb bir varlıq olması) və ixtiyar kimi bacarıq və qüvvələr, ona ilahi əmanətin məsuliyyətini öz üzərinə götürmək ləyaqətini bəxş edir.

İnsanın ilahi əmanətin məsuliyyətini öz üzərinə götürməsi onun əzəmətli bir xilqət olduğunu götərməklə bərabər, tənəzzül edə biləcəyinin də aşkar nişanəsidir. Qurandakı mübarək bu ayə, insanların yalnız iki yolla tənəzzül edib, yolunu azmasını bəyan edir.

1-Başqalarına zülm edərək hüquqlarını tapdalamaq və ədalət yolundan çıxmaq;

2-Nadanlıq, yəni səhvə yol vermək.

Elə buna görə də Quranın mübarək ayəsində, ilahi əmanətin heç bir varlıq tərəfindən qəbul edilməməsi və bunu məhz insanın qəbul etməsi məsələsindən sonra buyurulur:

İnsan çox zülmkar və nadan bir varlıqdır. İnsanda olan bu iki bacarıq, yəni tərəqqi və təkamül, tənəzzül və azğınlıq bir-birindən ayrılmazdır.

Buna görə də, insanın tərəqqi və təkamül amili elm və iman, tənəzzül və azğınlıq amili isə zülmkarlıq və nadanlıqdır. Nadanlığın qarşısını ala bilən yeganə qüvvə elm, zülmkarlığın qarşısını ala bilən qüvvə isə imandır. İnsanların tənəzzül etmələrinə səbəb olan iki amil var: nadanlıq və zülmkarlıq. Bunun da qarşısını yalnız elm və iman ala bilər. Məhz buna görə də, insanlığa qiymət vermək üçün əsas götürülən əlamətlər elm və imandır.