9 Rəbiəl-Əvvəl, 1330

Bəlkə o həzrət mürəkkəb qabı və kağız hazırlamaq əmrini verəndə bir şey yazmaq yox, məqsədi onları sınamaq olmuşdur, bilsin ki, onların fikri inkişaf və tərəqqi edibmi(Səh. 25)(başa düşəcəklərmi ki, o həzrət hər şeyi buyurub, ya yox)? Bu vaxt Allah Öməri hidayət etdi ki, bu məsələyə diqqət yetirsin (belə ki, hər şey Allahın kitabında verilmişdir), amma səhabə isə bu məsələyə diqqət yetirmədilər. Elə buna görə də onları mürəkkəb qabı və kağız gətirməyə qoymadı.

Beləliklə, sizin nəzərinizdə boyun qaçırmaq kimi görünən bu işlər, Allah-təalanın nəzərində Ömərin kəramətlərindən hesab olunur və böyük alimlərin bəziləri iradınıza belə cavab vermişlər. Amma insaf budur ki, "ondan sonra heç vaxt yolunuzu azmayasınız” – sözü bu mənanı ehtiva etmir, çünki bu cümlə ikinci əmrin (kağız-qələm gətirin) cavabıdır. Bəs, hədisin mənası belə olacaq: "Əgər mürəkkəb qabı və kağız gətirsəniz, sizin üçün bunu yazaram: heç vaxt yolunuzu azmazsınız.”

Buna da diqqət yetirmək lazımdır ki, belə bir mətləbin sınaq üçün deyilməsinin özü bir növ açıq-aydın yalandır və peyğəmbərlər bu sözlərdən və günahlardan çox-çox uzaqdırlar. Xüsusilə, o yerdə ki, deməmək deməkdən yaxşıdır (Allahın buyuruğuna müvafiq olaraq). Əlbəttə, verilən cavab müxtəlif cəhətlərdən mülahizə oluna bilər və qənaətbəxş deyil. Buna görə də, burada başqa bir üzr gətirmək lazımdır. Cavabı belə olar ki, burada Peyğəmbərə (s) bu iş vacib deyildir ki, onu tərk etmək haram olsun və ya heç kəsə onu rədd etmək və bu haqda danışmaq caiz olmasın və imtina edən günahkar olsun. Əksinə, bu bir növ "irşadi əmr” idi ki, əshab Peyğəmbərlə bu barədə söhbət etmişdi, xüsusilə Ömər. Çünki o, bilirdi ki, məsləhətləri dərk etməklə savab qazanır və düzgün yol tutur. Bunun özü isə Allah tərəfindən Ömərə olunan bir ilhamdır. Buna görə də Peyğəmbəri çox istədiyindən istəmişdir ki, o həzrətə ağır yük olmasın və xəstəliyinin belə bir şiddətli vaxtında bu məktubun imlası onun əziyyətinə səbəb olmasın. Beləliklə, Ömər gördü ki, mürəkkəb qabı və kağız verməmək daha münasibdir.

Bu da ola bilər ki, bəlkə də qorxmuşdur ki, Peyğəmbər (s) elə mətləblər yazsın ki, xalq ona əməl etməkdə aciz olub əzaba düçar olalar. Çünki "nəss” olan yerdə, ictihad üçün yer qalmır (yəni, Həzrətin buyuruğundan sonra mütləq əməl etməlidirlər).(Nəcm surəsi, 23-cü ayə.)

Bəlkə də münafiqlərdən qorxmuşdur ki, Peyğəmbərin (s) xəstəliyi zamanı yazdığı məktubun düzgünlüyünə irad tutsunlar. Bu isə yeni bir fitnəyə səbəb olardı. Buna görə də dedi: «حَسْبنا كتابُ الله» "Allahın kitabı bizə bəsdir.” Çünki Allah buyurub: "Biz kitabda heç nəyi unutmamışıq” və həmçinin buyurmuşdur: «اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُم دينَكُم» "Bu gün sizin dininizi kamil etdim...” Beləliklə, Ömər dinin kamil və nemətin tamam olduğu üçün ümmətin yol azmamağından arxayın idi (buna görə də, yol azmağın qarşısını almaq üçün mətləbin yazılmasına ehtiyac hiss etmədi).

Bunlar sünni alimlərinin dedikləri idi. Əlbəttə, gördüyünüz kimi, onlarda irad və bəhsə yer vardır. Çünki «لا تضلّوا» – ibarəti "yolunuzu azmayasınız” mənasınadır ki, vacib əmrdir (movləvi əmr) və onu tərk etmək isə haramdır. Peyğəmbərin (s) –əmrindən çıxdıqlarından narahat olduqda– onlara "qalxın” – deyə buyuruğu da, yenə vacib əmrdir və irşadi əmr deyildir.

Ola bilər etiraz edəsiniz ki, əgər vacib olsaydı, Peyğəmbər (s) özü onu (onların müxalifətinə baxmayaraq) tərk etməzdi. Necə ki, öz təbliğatını kafirlərin müxalifətinə baxmayaraq tərk etmədi.

Onun cavabını belə vermək olar ki, bu söz əgər düz olsa, təkcə o deməkdir ki, onu yazmaq Peyğəmbərə (s) vacib olmamışdır. Bu fikrin mürəkkəb qabı və kağız gətirmə əmri ilə bir ziddiyyəti yoxdur. Əmr, yalnız məmura vacibdir, əmr verənə yox, ələlxüsus əmrin faydası məmura çatarsa. Bizim sözümüzə gəldikdə isə, bu məsələ oradakılara vacib olmuşdur, Peyğəmbərə yox.

Ola bilər ki, onun özünə də vacib imiş. Amma tabe olmamaq və "sayıqlayır” etirazları onun vacibliyini Həzrətin üzərindən götürmüşdür. Çünki bu halda yazmağın, dediyimiz kimi, fitnədən başqa heç bir nəticəsi olmayacaqdı.

Bəziləri də üzrü belə açıqlayırlar ki, Ömər bu hədisdən başa düşməyibdir ki, o yazı bütün ümmətin tək-tək fərdlərinin zəlalət və yolunu azmaqdan qorunması üçün idi, belə ki, ondan sonra heç kəs yolunu azmasın. Əksinə «لا تضلّـوا» "yolunuzu azmayasınız” – cümləsindən elə başa düşüb ki, bütün ümmət (kiçikdən böyüyə qədər) bir olduğu halda yoldan azmayacaqlar. Halbuki Ömər bilirdi ki, ümmətin xəta və zəlalət üzrə cəm olmaları mümkün deyildir. Belə isə güman edib ki, Peyğəmbər (s) ümmətə olan məhəbbət, rəhm və lütfündən onların əyri yola düşməmələri üçün bir daha tam ehtiyatla onu təkrar etmək istəyir. Ona görə də, o sözü Rəsulullahın öz fərmanına uyğun olaraq deyibmiş. Bu əsasda deyilən əmr isə vacibliyə dəlalət etmir. Əksinə, yalnız mərhəmət və həssaslıq üzündən olan əmr sayılır.

Bunların hamısı o hadisə ilə əlaqədar deyilən üzr (və bəhanələr) idi. Amma, məncə, o hədisə diqqətlə yanaşan başa düşür ki, bunların hamısı həqiqətdən uzaqdır. Çünki "yolunuzu azmayasınız” – ifadəsi dediyimiz kimi, vacib əmri bildirir və Peyğəmbərin (s) onlardan narahatlığı ilə vacib bir əmri tərk etmələrinə dəlalət edir.

Sonda ən rahat çıxış yolu budur ki, belə deyilsin: Bu hadisə, adətən ağızdan qəfil çıxan söz və ya adamdan təsadüfən nadir hallarda baş verə bilən xass bir hala bənzəyir. Elə bir təsadüfdür ki, onların həyat tərzi və yüksək xüsussiyyətlərinə əks olub, baş verdiyi dəqiq, müfəssəl məlum olmayan bir hadisədir. Allah isə düzgün yola hidayət edəndir. Vəssalam.

"S”

11 Rəbiül-Əvvəl 1330

Bəli, iman gücü ilə zinətlənib, haqq üzrə mühakimə yürüdən şəxs elə haqq üzrə hökm edərək, düzgün danışmağa da layiqdir.

Bu üzrxahlıq bəhanəsinin cavabında – sizin buyurduqlarınızdan başqa surətlər də vardır ki, onları sizə yazaraq, bu barədə hökm vermənizi öz öhdənizə qoymaq istəyirəm.

Onlar (sünni alimləri) birinci cavabı belə verdilər ki, "Peyğəmbəri-əkrəm mürəkkəb və kağız gətirilməyini əmr etdikdə, heç də bir şey yazmaq istəmirdi, yalnız onları imtahana çəkmək niyyətində idi. Biz isə sizin buyurduqlarınıza əlavə olaraq bu sözü: Bu tələb o həzrətin ömrünün son saatlarında idi (atam-anam ona qurban olsun) və hədis də aşkar buna işarə edir” – deyirik. Deməli, o zaman heç bir imtahan və sınaq vaxtı deyildi, bəlkə, höccətin tamamlandığı, mühüm işlərə vəsiyyət və ümmətə ediləcək kamil bir nəsihət vaxtı idi. Son dəqiqələrini yaşayıb ölüm yatağında olan heç vaxt zarafat etməz, xüsusilə də əgər bu şəxs Peyğəmbər olmuş ola. Əgər o həzrət bütün həyatı boyu onları imtahan etməyə imkan tapmayıbsa, bəs "ehtizar” (ölüm) halında bu fürsəti necə tapdı? Bundan əlavə, o cür səs-küydən sonra Peyğəmbərin (s) "Qalxın!” – deməyi o həzrətin onlardan narahat olmasına aşkar dəlildir. Peyğəmbərin əmrinin yerinə yetirilməsinə mane olanlar düz yolda olsaydılar, o zaman həzrət onların bu hərəkətlərindən sevinməli idi. Bu hədisi (xüsusilə də "Peyğəmbər sayıqlayır” cümləsini) diqqətlə nəzərdən keçirən şəxs onların Peyğəmbərin (s) elə bir mətləb yazmaq istədiyindən xəbərdar olub, bu işdən xoşlanmadıqlarını və elə buna görə də, o nalayiq sözləri həzrətə rəva bilib hüzurunda səs-küy qaldıraraq ixtilaf salmağa başladıqlarını, yəqin başa düşüb dərk edəcəkdir. Bu hadisəni böyük müsibət hesab etdiyindən ötrü İbn Abbasın ağlamağı onların cavablarının batilliyinə tutarlı sübutdur.

Digər bəhanə də deyilir: Ömər məsləhətləri tanımaqda düzgün yol seçmişdi və Allah tərəfindən ona ilham olunurdu. Amma bu elə bəzəkli bir sözdür ki, əməldə ona etina etmək olmaz. Çünki o sözün mənası budur ki, (mübahisə zamanı) haqq onunla olub, Peyğəmbərlə (s) deyildi, ona olunan ilham, Cəbrailın peyğəmbərə gətirdiyi vəhydən belə üstün idi.(330-cu səhifənin sonunda)

Yenə də demişlər ki, Ömərin Peyğəmbərə (s) olan məhəbbəti o yazını yazmaqla həzrətin məşəqqət və əziyyətə düçar olacağına, eləcə də xəstə halda yorğunluqla üzləşəcəyinə mane olmuşdu. Amma siz bilirsiniz ki, bu vəsiyyətin yazılması Peyğəmbərin (s) qəlbinin aramlığı və ümmətin yolunun azmamasını təmin edən bir əmr idi. Bundan əlavə, o yazı, həzrətin heç kəsin onu rədd etməyə haqqı olmadığı bir fərmanı idi. Həzrət mürəkkəb və kağız gətirilməsini əmr etmişdi. Beləliklə, heç kəsin o həzrətin əmrindən boyun qaçırmağa haqqı yox idi. Bu barədə müqəddəs kitabımız Qurani-kərim buyurur: وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا "Allah və Peyğəmbəri bir işi hökm etdiyi zaman heç bir mömin kişiyə və qadına öz işlərində başqa yol seçmək (ayrı cür hərəkət etmək) caiz deyil. Allah və Onun peyğəmbərinə qarşı çıxan kəs, şübhəsiz ki, haqq yolundan açıq-aydın azmışdır!”(səh.6)

Həmçinin, belə mühüm işdə Peyğəmbərin əmrinə qarşı çıxmaq, səs-küy, qovğa salmaq ümmət üçün yazılacaq vəsiyyətdən (Peyğəmbərə) daha çətin idi. Doğrusu, o həzrətin bir şey yazması üçün yorulmağına razı olmayan, şəxs onun əmrini rədd edərək "sayıqlayır” kəlməsini necə dilə gətirdi?

Amma Ömərin "bizə Allahın kitabı bəsdir (yetər)” – cümləsini Allah təbarək və təalanın "Biz bu kitabda hər bir şeyi yazmışıq” və ya "Bu gün sizin dininizi kamil etdim” – ayələri mənasına yozmaq düzgün deyildir. Çünki bu iki ayə azmaqlıqdan amanda qalmaq mənasını bizə yetirmir, həm də camaatın hidayətinə heç bir zəmanət vermir. Beləliklə, bu iki ayəyə etimad edərək o məktubun (vəsiyyətin) yazılması üçün necə səy etməmək olmaz?

Əgər müqəddəs Quranın vücudu zəlalət və azğınlıq nicatı olsa idi, indi bu ümmətdə heç bir zəlalət və təfriqə (ki, bunların aradan getməyinə ümid yoxdur) tapılmazdı.

Axırıncı cavabda isə belə demişlər: Ömər hədisdən başa düşməmişdir ki, gələcəkdə bu yazı ümmətin hər bir fərdinin hifzinə səbəb olacaqdır, yalnız belə başa düşmüşdür ki, bu vəsiyyət (məktub) yazıldıqdan sonra ümmətin zəlalət üzrə (bir yerə) toplanmayacağına səbəbdir. Digər tərəfdən Ömər bilirdi ki, kağız yazılsa da, yazılmasa da bu iş (ümmətin zəlalət üzrə bir yerə toplanışı) baş tutmayacaqdır və elə buna görə də o gün kağız-qələm gətirilməsinin qarşısını alıb o sözləri dilinə gətirdi.

Lakin, sizin işarə etdiyiniz mülahizənin başqa bir iradı var. O da bundan ibarətdir ki, Ömər o qədər də dərrakəsiz adam deyildi ki, bütün adamlara gün kimi aydın olan bir şey ona gizli qalmış olaydı. Çünki, (istər kəndli, istər şəhərlinin) o yazının yazılmasının bütün adamların zəlalətdən qurtulmasına səbəb olacağını başa düşür. Bu mətləb oradakıların zehnindən sovuşurdu və Ömər də yəqin bilirdi ki, Peyğəmbərin öz ümmətinin zəlalət üzrə bir yerə yığılmasından qorxusu yoxdur. Çünki özü dəfələrlə bu barədə buyurmuşdu: "Mənim ümmətim zəlalət üzrə bir yerə toplanmaz”, "Mənim ümmətim xəta üzrə bir yerə toplanmaz”, "Ümmətimdən bir tayfa həmişə haqqı tapmaqda qalibdir” və Allah-təala buyurmuşdur: "Allah aranızdan iman gətirib yaxşı işlər görənlərə - yalnız Mənə ibadət edərlər, heç nəyi Mənə şərik qoşmazlar deyə - onları özlərindən əvvəlkilər kimi yer üzünün varisləri edəcəyini, onlar (mö’minlər) üçün onların Allahın Özü bəyəndiyi dinini (islamı) möhkəmləndirəcəyini (hər tərəfə yayacağını) və onların qorxusunu sonra əmin-amanlıqla (arxayınçılıqla) əzəv edəcəyini və’d buyurmuşdur. Bundan sonra küfr edənlər, şübhəsiz ki, (Allahın itaətindən çıxmış) əsl fasiqlərdir!”

Kitab və sünnədə bir çox açıq-aşkar "nəss”lər vardır ki, aydınlıqla bunu təsdiqləyir: "Ümmətin hamısı zəlalət üzrə bir yerə toplaşmazlar.” Beləliklə, Ömərin kağız gətirilən zaman Peyğəmbərin ümmətinin zəlalət üzrə bir yerə toplanmasından qorxması fikri heç də ağlasığan bir şey deyildir. Ömər də o hədisdən başqalarının başa düşdüyünü anlayır və Quran və sünnənin buyurduqlarının əksini başa düşmürdü.

Bütün bu deyilənlərdən əlavə, Peyğəmbərin narahat olması ("Qalxın!” sözündən başa düşülür), onların tərk etdikləri əmrin vacib olmasına bariz dəlildir və əgər Ömərin Peyğəmbərə olan etirazı hədisin başa düşülməsində olan səhvi ucbatından idisə (necə ki, belə deyirlər), Peyğəmbər (s) onun şübhəsini aradan qaldırar, həm də öz məqsədini ona bəyan edərdi, hətta onları qane edə bilsəydi, daha (otaqdan) çölə çıxarmazdı. İbn Abbasın o cür ağlayıb-sızıldaması sadaladıqlarımıza ən böyük dəlildir.

İnsaf budur ki, bu müsibətin üzünü üzr və bəhanə gətirməklə ağartmaq olmaz və əgər siz buyurduğunuz kimi, "bu bir xass məsələdir ki, təsadüfən baş verib, necə ki, hərdən ağızdan bəzi sözlər çıxır ki, çox nadir hallarda deyilir” – olsaydı, asan bir iş olardı. Amma elə bircə bu sözün özü Öməri aradan aparmış, kəmərini sındırmışdır.

"Ş”