İmam Səccad (əleyhissalam)öz sözlərində başqa ayəni zikr edir, buyurur:

"Əlbəttə, hər kəs (pisliyə) səbr edib (qisası) bağışlasa, (onun bu hərəkəti şəriətcə) çox bəyənilən əməllərdəndir! "(Yusif surəsi 90 )

Bundan əlavə, İmam Səccad (əleyhissalam)Nəhl surəsinində gələn ayəyə işarə edir, buyurur:

"(Ey möminlər!) İntiqam almaq məqsədilə (birinə) cəza verəcək olsanız, sizə nə cəza verilibsə onu da o cür cəzalandırın. Agər onlardan (intiqam almayıb) səbr etsəniz, bu, səbr edənlər üçün daha xeyirlidir! "(Yusif surəsi 92 )

Bəzi rəvayətlərdə gəlib ki, bu ayə "Ühüd" döyüşündə nazil olmuşdur. İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) öz əmisi Həmzənin cəsədini parə-parə gördükdə, narahat olur və buyurur:

"İlahi! Həmd və səna Sənin üçündür. Sənə şikayət edirəm. Gördüyüm mənzərə müqabilində Səndən kömək istəyirəm! "Sonra buyurur: "Əgər onlara qələbə çalsam, parça-parça edəcəm! Parça-parça edəcəm! Parça-parça edəcəm!" Bəzi rəvayətə görə buyurur: Onlardan yetmiş nəfərini bu cür edəcəm! Sonra bu ayə nazil olur.İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) buyurur: "İlahi! Səbr edərəm! Səbr edərəm! "(Yusif surəsi 92 )

Qurani-Kərimdə "Nur" surəsində buyurur: "Aranızda olan fəzilət və sərvət sahibləri, qohum-əqrabaya, miskinlərə və Allah yolunda hicrət edənlərə (heç bir şey verməyəcəkləri, heç bir köməklik göstərməyəcəkləri barədə) and içməsinlər. Onları əfv edib, (cəzalandırmaqdan) vaz keçsinlər! Məgər siz Allahın sizi bağışlamağını istəmirsiniz? Allah bağışlayan və rəhm edəndir! "

Qeyd olunan ayə, Nur surəsində "İfk "əhvalvtının ardınca gəlib. Bu ayədə, belə bir həqiqətə işarə olunmuşdur ki, sizlərdən hər biriniz Allahın sizi bağışlamağını istədiyi kimi siz də, başqaları ilə münsibətdə sizin hüququn pozulması qarşıya çıxan hadisələrdə başqalarını cəzalandırmaqdan vaz keçin!

Maraqlısı budur ki, ərəb dilində "əfv "sözü ilə "səfh" (vaz keçmək, göz yummaq ) arasında məna cəhətdən fərq vardır. Rağib yazır: Günaha göz yummaq (səfh) bağışlamağın ən ali mərtəbəsidir. Çünki, bu halət, günahdan minnət qoymadan vaz keçməkdir. Hər kim intiqamını əfv etsə, lakin dili ya işarə ilə sonradan qarşı tərəfin günahını xatırlatsa, əslində əfv etməmişdir.

Qurni-Kərimdə, əfv və bəxşişdən də mühüm bir mərhələyə işarə olunmuşdur. O da budur ki, pisliyə yaxşılıqla cavab verilsin. Şübhəsiz ki, bu əməl insaniyyatın ən ali ruhi səviyyəsi olub, xüsusi əxlaq və ruhiyyə istəyir. Həmçinin, təcavüzkar və günahkarlara dərs veriləcək ən yaxşı yoldur. Bütün bunlər cəmiyyət arasında düşmənçilik və ədavətə son qoymaqdan ötrü ən yaxşı yollardır. Quranın "Fussilət" surəsində bu mətləbə ən yaxşı şəkildə işarə olunur, buyurur:

"Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz! (Ey mömin kimsə!) Sən pisliyi yaxşılıqla dəf et! Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi yaxın bir dost kimi görürsən! Bu (xislət) yalnız (dünyada məşəqqətlər) səbr edənlərə verilir və yalnız böyük qismət (savab, fəzilət) sahiblərinə əta olunur! "(Tarix Peyğəmbər İslam. Səh. 342 )

Bu ayədə əvvəlcə, "yaxşılıqla dəf etmək" yolunun möcüzəli təsirinə işarə olunur və bildirilir ki, bu yolla ən qatı düşmənləri, ən səmimi dostlara çevirmək olar. Həmçinin, təkid olunur ki, belə xüsusiyyət yalnız, möhkəm iman, elm və əməli fəzilət sahibi, səbr və dözümli, nəfsani istəklərinin qarşısını ala biləcəkşəxslərə qismət olur.

"Yaxşılıqla dəf etmək" yolunun möcüzəli təsiri ondan başlanır ki, təcavüzkar şəxslər həmişə qarşı tərəfin intiqamının intizarındadırlar. Çox vaxtı batində vicdanları özlərini bu intiqamın müstəhəqqi bilirlər. Lakin, elə ki, onların intizarının əksinə olaraq pisliyə yaxşılıqla cavab görsələr, yatmış vicdanları oyanar və batindən onları islah etməyə başlayar. Onların vicdanları, bu işlə qarşı tərəfin günahsız, özlərinin isə günahkar olduğunu onlara inşan verər. Bununlada, öz pis yollarını dəyişməyə məcbur olarlar.

Ümümiyyətlə, birinin əfv və bağışlamağına o vaxt əfv deyilir ki, intiqam almağa qüdrəti olmuş olsun. Bu halda intiqam almaqdan vaz keçsin. Lakin, bir halda ki, birisi initiqam almağa qadir deyil, deyə bilməz ki, bağışladım. Bu məsələni sübuta yetirməkdən ötrü aşağadakı iki nümunəyə işarə edirik:

Quranda Yusif peyğəmbərin və cinayətkar qardaşlarının əhvalatında bu məsələyə işarə olunub. Qardaşlar üçüncü dəfə Misirə səfərə çıxdıqda, Yusiflə tanışlıqlarının müqəddəmisi hazırlanır. Qur an buyurur:

"Onlar (qardşlar): Yoxsa sən Yusifin özüsən?! – dedilər. O da : Mən Yusifəm, bu da qardaşımdır. Allah bizə lütf etdi. Kim Allahdan qorxub pis əməllərdən çəkinsə və səbr etsə, (bilsin ki) Allah yaxşı işlər görənlərin mükafatını əsla zay etməz! – deyə cavab verdi."(Şərh Ğürər və Dürər. C.4. səh.324 )

Bu vaxt Yusif onların keçmiş günahlarını onlara xatırladıb soruşdu: İndi sizin barənizdə nə etmək lazımdır? Dedilər: Ey Yusif! Biz xətakarıq! Bizi hər nə cür cəzalandırsan, haqlısan! Amma, bizə qarşı alicənablıq et və bizi bağışla! Yusif cavablarında buyurdu:

"Yusif dedi: Bu gün sizə (etdiklərinizə görə ) heç bir məzəmmət yoxdur. Allah sizi bağışlasın! O, rəhm edənlərin mərhəmətlisidir! "(Şərh Ğürər və Dürər. C.4. səh.324 )

Bu əhvalatdan göründüyü kimi Yusifin intiqam almağa hər cür imkanı var idi. Lakin, bununla belə onları əfv edir.

Hicrətin səkkizinci ilində, İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm), Məkkəni nizami cəhətdən mühasirəyə aldıqda, "Məscidül-Hərama" gəlib, "Həcərül-Əsvədi" öpür və bu ayəni oxuyur:

"Haq gəldi, batil getdi. Həqiqətən, batil gedəsidir!" Göstəriş verir ki, bütün bütləri sındırsınlar. Sonra "La ilahə illəllah vəhədhu lə şərikə ləh "– şüarını oxuyur. Məkkə əhlinə xitab edərək buyurur: "Özünüz barəsində nə deyirsiniz? Nə fikirləşirsiniz?" Dedilər: "Xeyir söz deyirik. Sizin barənizdə yaxşı gümandayıq. Kərim qardaş və kərim qardaş oğlu ki, indi qalibsən!"

İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) buyurdu: Mən bu gün sizə qardaşım Yusifin dediyini deyirəm: "Bu gün sizə (etdiklərinizə görə) heç bir məzəmmət yoxdur. Allah sizi bağışlasın! O, rəhm edənlərin mərhəmətlisidir!"(Nəhcül-Bəlağə . 11-ci Hikmət )Sonra buyurur: Sizin hamınızı intiqamdan azad etdim!

İslam Peyğəmbərinin(səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) tam qüdrəti var idi ki, Məkkə əhlini etdikləri cinayətlərə görə tamamilə məhv etsin. Lakin, bir neçə nəfər ağır cinayətə mürtəkib olan şəxslərdən başqa hamını azad edir.(Müfrədat "Millət"sözü ) Bu barədə əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)buyurur:

"Tam qüdrət olan yerdə, əfvin fəzilət və dəyəri zühur edir! "(Yusif surəsi. 37-38 )

Həzərət həmin mətləbə işarə edir ki, bağışlamaq o yerdə ünvanlanır ki, tərəfin intiqam almağa tam qüdrəti olmuş olsun. Yoxsa, intiqama qüdrəti olmayanın bağışlamaqdan başqa çarəsi yoxdur. Həzrət başqa cümlədə buyurur:

"Ən yaxşı əfv, o əfvdir ki, qüdrət və qüvvədən sərçeşşə alsın! "(Sad surəsi-7.)

"Nəhcül-Bəlağə "də qısa kəlmələr qismətində buyurur:

"Düşməninə qələbə çalarkən əfv və bağışlamağı, qələbə nemətinə şükür qərar ver! "(Əraf surəsi-89)

Bəli! Azad insanların böyük ruhiyyələri belə tələb edir ki, intiqam almağa tam qüdrət və qüvvələri olan halda, igidlik və mərdliklə qarşı tərəfi bağışlayıb onda batini dönüş yaratsınlar.

"Millət" sözü, sözüntək şəklindədir. Cəm şəkli, "miləl" şəklində işlədilir. Bu söz, əqidə, iman, camaat və firqə mənasında işlənilir. Quranda buyurur:

"İbrahimin pak dininə tabe olun".

Millət, din kimidir. Onu da şəriətin adı kimi Allah-taala, peyğəmbərlərin vasitəsilə insanlara göndərmişdir. Millətlə din arasında fərq budur ki, millət, Allaha və tək-tək şəxslərə nisbət verilmir. Məsələn, deyə bilmərik ki, Allahın milləti və ya Zeydin milləti. Amma millət təkcə,peyğəmbərə nisbət verilir. Lakin, dini həm Allaha, həm də şəxslərə nisbət verə bilərik. Məsələn, Allahın dini, Zeydin din və sair.(Ənam surəsi-153 )

Xülasə, din, Allaha, peyğəmbərə və şəxsə nisbət verilə bilər. Amma, millət, yalnız, rəhbər və dini gətirənə nisbət verilə bilər. Quranda, din bəzən, tayfa və onun kimi şeylərə də nisbət verilib. Məsələn, həzrət Yusifin Quranda dediyi sözdə oxuyururq:

"Mən Allaha inanmayan və Axirətidə inkar eliyən bir tayfanın dinini tərk etdim! Mən ata babalarım İbrahim, İshaq və Yəqubun dininə tabe oldum ! "(Ali-İmran surəsi-103 )

Başqa surədə müşriklərin dilindən buyurur:

"Biz bu sözü sonuncu dində də eşitməmişik. Bu ancaq bir uydurmadır."(Üzri təqsir be pişqah Məhəmməd və Quran. Səh.77 ) Bu söz, bütpərəstlərin də təriqətlərinə aiddir. Quran buyruru:

"Allah bizi sizin (batil) dininizdən xilas etdikdən sonra biz sizin dininizə dönsək, Allaha qarşı yalan uydurmuş oluruq. "(Ali-İmran surəsi-105 )

Bütün bu lüğət barəsindəki bəhsdən sonra aydın olur ki, İmam Səccad (əleyhissalam)bu bölmədə, millət və dindaş hüquqları barəsində söhbət edir.Başqə sözlə desək, İslam millətindən bəhs olunur.

İslam dini öz nəzəriyyəsində, insanı ictimai bir mövcud kimi tanıyır və onun təkamülünü ictimaiyyətin sayəsində bilir. Bu məsələni, Qurani-Kərimdə insanlara olunan ümumi xitablardan aydıncasına başa düşmək olar. Bu mövzudakı ayələrin nümunələrinə işarə edirik:

Quran buyurur:

"Bu, şübhəsiz ki, bu, Mənim doğru yolumdur. Onu tutub gedin. Sizi Allahın yolundan sapdıracaq yollara uymayın. Allah sizə bunları tövsiyə etdi ki, bəlkə, pis əməllərdən çəkinəsiniz! "(Ənfal surəsi-46 )

Bu ayədə Aallah-taala, şəxslə yox, insanlarla söhbət edir.

Quran buyurur: "Hamınız bir yerdə Allahın ipindən (İslam və Qurandan)möhkəm yapışın, bir-birinizdən ayrılmayın! Allahın sizə verdiyi neməti xatırlayın ki, siz bir-birinizə düşmən ikən O, sizin qəlblərinizi (İslam ilə) birləşdirdi və Onun neməti sayəsində bir-birinizlə qardaş oldunuz. "(Hücurat-10 )

Bu ayədə, vəhdət, birlik və qardaşlıqdan bəhs olunur. Dünənki düşmənlər bu günki qardaşlardır. Özgələr də bu işdən təəccübə gəlirlər. Məsələn, İngilis alimi "Can Dyun Port" yazır:

"Məhəmməd" bir nəfərsədə ərəb idi. Özünün kiçik, ayaqyalın və ac tayfasını, inzibatlı və əxlaqlı bir cəmiyyətə çevirir. Dünya millətləri arasında onları əxlaqlı və mədəni bir millət kimi tanıtdırır. Otuz ildən az müddətdə bu yolla, Qostaniniyya imperatorluğunu məğlub edib, İran soltanların aradan aparır. Suriyanı, Bəhreyni və Misiriözünə ram edir. Fəthlərinin sorağı atlantik okeanından Xəzər dənizinəvə Seyhun çayına qədər çatır."(Kafi. C.2.səh. 116 )

Məhşur siyasətçi və hind alimi "Nehru" yazır: "Ərəblərin keçmişi, Asiya və Avropaya necə sürətlə yayılmaları bəşər tarixinin möcüzələrindən biridir. Ərəbləri oyadıb, onların özlərində etimad və qüdrət hiss etmələri, İslam dininin planlarının təsirindən idi. Bu din, 570-ci ildə Məkkədə dünyaya gəlmiş, "Məhəməd" adlı təzə peyğəmbərin vasitəsilə başlayır."

Bu iki nümunə, bəhsimizin mövzusuna aid müxtəsər tarix idi. Bu cür etiraflardan dünyada o qədər qeydə alınıb ki, onların hamısından ötrü xüsusi kitab lazımdır.

Quran buyurur: "(Allah tərəfindən) açıq-aydın dəlillər gəldikdən sonra bir-birindən ayrılan və ixtilaf törədən şəxslər kimi olmayın! Onlar böyük bir əzaba düçar olacaqlar "(Kafi. C.2.səh. 116 )

Bu ayədə söhbət, birlik və ayrılıqdan gedir. Müsəlmanlar özlərindən əvvlki, yəhudi və xaçpərəstlər kimi təfriqə və ayrılığa yol verməməlidirlər.Quranın təfriqə və ayrılığın qarşısını almağa təkidi o cəhətdəndir ki, əgər belə bir hadisə düşsə, (necə ki düşüb) müsəlmanların əzəmət və birliyi aradan gedəcəkdir. Quran başqa yerdə buyurur:

"Allaha və Onun peyğəmbərinə itaət edin. Bir-birinizlə çəkişməyin, yoxsa qorxub zəifləyər və gücdən düşərsiniz. Səbr edin, çünki Allah səbr edənlərlədir! "(Miratul uqul. C.8.səh. 233 )

Bu ayədə, rəhbərlikdən itaət və ixtilaflardan çəkinməyə tövsiyə olunur. Yoxsa, cəmiyyətin abır-həyasının getməsi və şəninin aşağıdüşməsinə gətirib çıxarır. Bundan əlavə, belə keşməkeşlər cəmiyyətin əzəmətlə qarşıya apardığı hədəflərini puça çıxarır. Çünki, mühitdə, düzgün və müvafiqətçliklə yaşamaq, hədəf gəmisini həmişə məqsədə tərəf çəkir. İxtilaf isə bütün bu hərəkəti tamamilə saxlayır.

Keçən ayələrdən məlum olur ki, Quran bizləri yersiz ixtilaf və çəkişmələrdən çəkindirir və bu işin acı nəticələrini çatdırır. Bunların müqabilində Quran, müsəlmanları qardaşlıq və dostluğa dəvət edir, buyurur:

"Həqiqətən, möminlər (dində) qardaşdırlar. Buna görə də iki qardaşınızın arasını düzəldin və Alahdan qorxun ki, bəlkə, rəhm olunasınız."(Miratul uqul. C.8.səh. 233 )

Qeyd etdik ki, insan, ictimai mövcuddur və şübhəsiz ki, ictimaiyyətdə yaşayan şəxslər öz mənafelərini güdəcəkdir. Bu cəhətdən də cəmiyyətdə ictimai çəkişmələr baş verir. Bəs, biz necə rəftar etməliyik ki, cəmiyyətdə ixtilafdan məhfuz qalaq? İslam əxlaq məktəbində elə göstərişlər var ki, əgər bir dəfə onlara əməl olunarsa, insan bütün ixtilaflardan amanda qalar."Üsul Kafi" kitabında iki mühüm fəsl var: "Güzəşt etmək" və "həmkarlıq".

İmam Sadiq (əleyhissalam), İslam Peyğəmbərindən (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) nəql edir buyrur:

"Üç şey var ki, əgər insanda olmasa, heç bir əməl ondan qəbul olmaz: Əvvəl: Onu Allaha qarşı günah etməkdən çkindirən qorxu və təqva qüvvəsi. İkinci: İnsanlarla güzəştlə rəftar etmək. Üçüncü: Helm və möhkəm nəfsə malik olsun ki, nadanların nadanlıqlarına güzəştə gedə bilsin."(Üsul Kafi. C.2.səh. 118)

Başqa bir rəvayətdə İmam Baqir (əleyhissalam)-dan nəql olunur, buyurur:

"Həzrət Cəbrail, İslam Peyğəmbərinin (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) hüzuruna gəlir və buyurur: Ey Peyğəmbər! Allah salam göndərir və buyurur: Mənim bəndələrimlə güzəştlə rəftar et! "(Üsul Kafi. C.2.səh. 118)

Başqa bir rəvayətdə İmam Sadiq (əleyhissalam), İslam Peyğəmbərindən (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) nəql edir, buyrur:

"Allah-taala, mənə insanlarla güzəştlə rəftar etməyə əmr etmişdir!"(Üsul Kafi. C.2.səh. 118)

Keçən bəhsdə işarə etdik ki, Mərhum Kuleyni, "Üsul Kafi" kitabında iki mühüm fəsl, "güzəşt etmək" və "həmkarlıq", adı altında rəvayətlər nəql etmişdir. Onu da qeyd edək ki, məna cəhətdən, "güzəşt" və "həmkarlıq" bir-birinə yaxındır. Çünki, "güzəşt”, insanın cəmiyyətdə mülayim rəftar edib bir çox namülayimliklərə dözməsidir. Bəzən bu iki terminin arasında fərq qoyurlar. O da budur ki, "güzəşt”də, insanların əziyyətlərinə dözmək xüsusiyyəti var, amma bu halət"həmkarlıqda" yoxdur.Əllamə Məclisi özünün "Miratul uqul"kitabında yazır:

"Həmkarlıq", insanın bütün hallarda mülayim, ülfət, danışıq və əməlində zorakılığa yol verməməsidir."(Üsul Kafi. C.2.səh. 118)

İmam Baqir (əleyhissalam) -dan nəql olunur, buyurur:

"Hər bir şeyin kilidi var, imanın da kilidi həmkarlıqdır "(Tövbə surəsi-8-10 )

Bu hədisdə "iman”, hifzində çalışmalı olduğumuz "qəlbə" oxşadılmışdır. Bu qəlbin kilidi isə həmkarlıq və mülayim rəftar etməyə bənzədilib. Həmkarlıq, əslində insanın qəlbində imanını qoruyur və Şeytanın qəlbə girməsinin qarşısını alır. Əgər bu xüsusiyyat, insanda aradan getsə, hər cür çirkinlik və fəsad onun yerini tuta bilər.

Başqa bir rəvayətdə İmam Baqir (əleyhissalam), İslam Peyğəmbərindən (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) nəql edir, buyrur:

"Əgər həmkarlıq görünmək qabiliyyətinə malik olan bir məxluq olsaydı, məxluqatların arasında ondan üstünü olmazdı. "(Qamus Quran. C.3. səh.24 )

Başqa bir rəvayətdə İmam Baqir (əleyhissalam)-dan nəql olunur, buyurur:

"Allah-taala, güzəşt edəndir. Hər kim bu cür olsa, onu sevir və mülayimliyə verdiyi mükafatı hər rəftara vermir! "(Təfsir Nümunə .c.7. səh.356 )

Başqa bir rəvayətdə İmam Sadiq (əleyhissalam), İslam peyğəmbərindən (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) nəql edir, buyrur:

"Həmkarlıq və mülayimlik bəyənilmiş, qabalıq və zorakılıq isə bəyənilməmiş sifətdir."(Təfsir Nümunə .c.7. səh.356 )

Bu mövzudanəql olunan rəvayətlərdən İmam Səccad (əleyhissalam)-ın sözlərinin mənasını daha yaxşı anlayırıq. İmam (əleyhissalam) buyurur: Öz dindaş və millətinin pisləri ilə yaxşı və mülayimcəsinə rəftar edin. Onların yaxşı və salehlərindən təşəkkür edin. Öz köməkliyini onlardan əsirgəmə və onların hər birinə özünə görə məqam ver. Millətinin böyük və ağsaqqalları öz mehriban atan, kiçiklərini əziz övladın, orta yaşlılarınıisə öz qardaşın kimi bil. Sənə vacib olan hüquqları onların barəsində tam yerinə yetir!

İmam Səccad (əleyhissalam)keçən bəhslərdə böyük, kiçik, və qardaş barəsində geniş şəkildə bəhs etmişdir. Bu qismətdə onların hüquqlarının sonunda buyurur: Onlardan hər biri sənin yanına gəlsə. Onu mərhəmət, açıq üzlü, mehriban, və təbəssümlə qarşıla. Qardaşınla necə rəftar edirsənsə, onlarlada o cür rəftar et!

Bununlada, İmam Səccad (əleyhissalam), müsəlmanın öz din qardaşlarının hüquqlarına necə riayət etmələrinə yol göstərir. Ümumilikdə demək olar ki, İmam Səccad (əleyhissalam)müsəlmanlara öz dindaşlarının və millətinin hüquqlarına riayət etməsinə çox təkid etmişdir. Allah-taaladan, bütün bu zikr olunan hüquqlara riayət etməkdə tofiq və fürsət istəyirik!