50. KİTAB ƏHLİNİN HAQQI
وَأمّا حَقُّ أَهْلِ الذِّمَّةِ فَالحُكْمُ فِيهِمْ أَنْ تَقبَلَ مِنْهُمْ مَا قَبِلَ اللهُ، وَتَفِي بمَا جَعَلَ اللهُ لَهُمْ مِنْ ذِمَّتِهِ وَعَهْدِهِ وَتكِلُهُمْ إلَيهِ فِيمَا طَلبُوا مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأُجْبرُِوا عَلَيْهِ وَتحْكُمَ فِيهِمْ بمَا حَكَمَ اللهُ بهِ عَلَى نفْسِكَ فِيمَا جَرَى بَيْنَكَ [وَبيْنَهمْ] مِنْ مُعَامَلَةٍ وَلْيَكُنْ بَينَكَ وَبيْنَ ظُلْمِهِمْ مِنْ رِعَايَةِ ذِمَّةِ اللَّهِ وَالْوَفَاءِ بعَهْدِهِ وَعَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ – صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ – حَائِلٌ فَإنَّهُ بَلَغَنَا أنَّهُ قَالَ «مَنْ ظَلَمَ مُعَاهِدًا كُنْتُ خَصْمَهُ» فَاتَّقِ اللَّهَ. ولا حَوْلَ ولا قُوَّةَ إلا باللهِ.
فَهذِهِ خَمْسُونَ حَقًّا مُحِيطًا بكَ لا تَخرُجْ مِنْهَا فِي حَالٍ مِن الأَحْوَالِ، يَجِبُ عَلَيْكَ رِعَايَتُهَا وَالْعَمَلُ فِي تَأْدِيَتِهَا وَالاسْتِعَانَةُ باللهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ عَلَى ذَلِكَ. وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إلا باللهِ وَالْحَمْدُ للهِ رَب العَالَمِينَ.
"Kitab əhlinin (İslam dinin pənahında olanların) sənin boynunda haqqı budur ki, Allahın onlardan qəbul etdiyini sən də qəbul et. Allahın onlardan ötrü təyin etdiyi əhdə və peymana vəfadar ol. Onları məcbur olduqları və istədiklərinə tərəf irşad et. Onlarla alverdə Allahın hökmünə əməl et. İslam pənahında, Allahla və Peyğəmbəri ilə əhdlərinə vəfa etdiklərinə görə onlara zülm etmə. Çünki, bizə çatıb ki, Allah buyurur: "Hər kim əhd bağladığı tərəfə zülm etsə, onun tərəf müqabili və düşməni Mənəm!" Allahdan qorx. Allahdan başqa heç bir güc-qüvvə yoxdur!"
"Zimmə" sözü lüğətdə, əhd və peyman mənasındadır. Qurni-Kərimdə gəlib:
"Necə ola bilər ki, onlar sizə qalib gəlsələr, nə bir anda, nə də bir əhdə əməl edərlər." "Onlar bir mömin barəsində nə bir anda, nə də bir əhdə əməl edərlər. "(Təfsir Nümunə .c.7. səh.355 )
"Əqrəbül-Məvarid" kitabında yazır: Yəhudi və xaçpərəstlərdən o kəslərə "zimmi" (Kitab əhli) deyilir ki, müsəlmanlarla əhd-peyman bağlayıb, İslam dinin pənahında yaşasınlar. Bu kəlmə Quranda iki dəfə işlənmişdir.(Şəraiul-İslam. Cihad bəhsi. )
Nəhcül-Bəlağədə oxuyuruq: "Müsəlman ümmətinin içində yaşayan başqa millətlərdən, cizyə və xərac verən kitab əhlidir"
Kitab əhli, hər hansı bir səmavi kitabların tərəfdarı olan qeyri-müsəlmanlardır. Bunlara, "Əhli zimmə"də deyilir. Əgər müsəlmanların beytül-malına maliyyat və xərac versələr, İslam ölkəsində məskən salıb, İslam qanunlarının himayəsində qərar tutarlar.
İslam dövləti, onlardan maliyyat almaqla, onların canlarını və mallarını hifz edir. İslam qanunlarına görə əhli-zimmə öz aralarında olan etiqadi ixtilafları barəsində öz ruhanilərinə müraciət edə bilərlər. Əgər ixtilafları maliyyat və ya hüquqi məsələlərə aid olarsa, bu zaman İslami məhkəmələrə müraciət etməlidirlər. İslam qazisi onların barəsində İslam hüquq qanunlarına əsasən hökm etməlidir.
"Cizyə" sözü, cəza sözündən olub, İslam hökumətinin pənahında yaşayan qeyri-müsəlmanlara aiddir. Bu advermə ona görədir ki, onlar İslam hökumətinin, onların mal və canlarını qorumağın müqabilində hökumətə verdiyi "cəza”dır (mükafatdır). Rağib İsfahani də öz lüğət kitabında həmin mənaya işarə edir.
Bəziləri mötəqiddirlər ki, bu sözün kökü qeyri-ərəbidir. Fars dilindəki, nizami qüvvələri möhkəmlətməkdən ötrü "kizyət” ünvanı ilə əhalidən alınan maliyyatın adından götürülüb. Lakin, çoxları mötəqiddirlər ki, bu söz xalis ərəb sözü olub, İslam hökumətinin azlıqda olan məzhəblərinin əmin-amanlığını qorumaqdan ötrü onlardan aldığı maliyyata deyilir.(Cəvahirul-Kəlam. C.21. səh. 229 )
Bəziləri mötəqiddirlər ki, ilk dəfə cizyə alan şəxs, Sasani padışahlarından Ənuşirəvan olmuşdur. Bu mətləb doğru da olmasa, bir şey şübhəsizdir ki, Ənuşirəvan öz millətindən cizyə almışdır. İyirmi yaşından yuxarı və əlli yaşından aşağı, hökumət işçilərindən olmayan bütün şəxslər adam başı 12, 8, 6, 4 dirhəm fərqləri ilə hər il cizyə verməli idilər. Bu maliyyatın hikmətini, hər bir ölkənin öz müstəqilliyini və nizami qüdrətini möhkəmlətməkdən ötrü kömək etməsi kimi ünvanlayırdılar. Bu yolda bir dəstə əməli şəkildə öz cismi qüvvələri ilə bu işə kömək edir, başqa dəstə isə ticarət və başqa işlərlə məşğul olduqlarına görə ildə bir dəfə adambaşına maliyyat verməklə, öz malları ilə vəzifələrini yerinə yetirirdilər.
Cizyə verənlərin yaşlarının 20 və 50 arsında olması bu mətləbə aydın dəlildir ki, hər kim başqa işlərlə məşğul olduqları üçün ölkənin əmniyyətinə xatir silah gəzdirə bilməsə, onun yerinə "cizyə" verməlidir.İslam dinində müsəlmanlara cizyə vermək vacib deyildir. Çünki, İslam, cihadı hamıya vacib buyurmuşdur. Azlıqda olan məzhəblər bu cihaddan azad olduqlarına görə onlardan cizyə alınır. Həmçinin, onların uşaqları, qadınları, qocaları və korlarının da cihaddan azad olmaları bu məsələnin ikinci dəlilidir. Bütün bunlardan məlum olur ki, cizyə təkcə maliyyə köməyidir ki, müsəlmanların əhli kitabın malının, canının və əhl-əyalının əmniyyətini qorumaq məsuliyyəti müqabilindəonlardan alınır. (Cəvahirul-Kəlam. C.21. səh. 229 )
Beləliklə, cizyənin müsəlmanlar tərəfindən əhli kitabı bir növ ram etməsi nəzəri,bu məsələnin hikmətini başa düşməyənlərin fikridir. Onlar bilmirlər ki, əgər kitab əhli müsəlman ölkəsində zimmə halına düşsə, müsəlman hökumətinin vəzifəsidir ki, onlara qarşı hər cür təcavüz və hüquqsuzluğunun qarşısını alıb, onların canlarını və mal-mövlətlərini qorusun. Bundan əlavə, bu halda olan kitab əhli müsəlman ölkəsində baş verən heç bir müharibədə və müdafiə məsələsində iştirak etməyi öhdəsinə almır və azaddırlar. Əslində, kitab əhli az miqdarda maliyyat ödəməklə müsəlman hökumətinin bütün üstünlüklərindən bəhrələnirlər. Quran ayəsində buyurur ki, kitab əhlindən cizyə alarkən onlar təvazökar halətində olmalıdırlar. Əslində, bu təvazökarlıqdan məqsəd, İslam və Quranın müqabilindəki təvazökarlıqdır. Başqa sözlə desək, azlıqda yaşayan bir dəstənin əksəriyyət və hakim olan bir dəstə ilə müsalimətamiz yaşamağına işarədir.(Nəhcül Bəlağə. 27-ci xütbə )
Cizyənin hökmlərində bəhs olunan birinci məsələ bundan ibarətdir ki, cizyə kimlərdən alına bilər və şəraiti nədir? Cizyənin kimlərdən alınması sualının cavabında demək olar ki, məşhur İslam alimlərindən Mühəqqiq, "Şərae" kitabında yazır:
"Cizyəöz dinlərini iqrar edənlərdən alınır. Onlar, yəhudi, xaçpərəst və kitab əhli olmaları şübhəli olan məcusilərdir."(Vəsail Şiə .c.11.səh.49 )
Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)buyuurur:
"Məcusilər qan bahası və cizyə verməkdə yəhudi və xaçpərəstlər hökmündədirlər. Çünki, keçmişdə kitabları olub "(İsra surəsi-34 )
Rəvayətdə var ki, onların peyğəmbərlərinin adı "Damast" olub. On iki min inək dərisinin üzərinə yazılmış "Camast" adlı kitabları sonradan yandırılmışdır.
Qeyri-kitab əhlindən cizyə alınmır. Beləliklə, cizyə, yalnız bu üç firqədən alınır. Bütpərəst və müşriklərə gəldikdə isə onlara İslam ölkəsində yer yoxdur, o ki qaldı cizyə alınıb onları qoruyasan! Bu üç firqədən alınan cizyənin də xüsusi şəraiti vardır. Kitab əhli bu şəraitə əməl etməlidirlər. Həmçinin, onların uşaq və divanələrindən cizyə alınmır.
İslam alimləri arasında məşhur budur ki, cizyənin müəyyən şəri miqdarı yoxdur. Bəlkədə, miqdarı, rəhbər və cizyə verənin qüdrətinə bağlıdır. İslam tarixindən ümumi şəkildə məlum olan odur ki, müxtəsər miqdarda cizyə təyin olunmuşdur. Bəzən bir dinar miqdarında , bəzən də dediyimiz kimi cizyə verənin maliyyat qüdrəti nəzərə alınaraq cizyə təyin olunmuşdur.
Cizyənin altı şərti var:
1. Kitab əhli cizyəni qəbul etsin.
2. Amanda olan münafiq şəxslərin işini görməsin. Məsələn, müsəlmanlarla müharibə etmək niyyətində olmasın.
3. Müsəlmanlara qarşı mal və namus cəhətdən əziyyəti olmasın. Belə ki, onlardan hər kim Peyğəmbərə söyüş versə, öldürüləcək.
4. İslam dinin qadağan etdiklərinə zahirdə və cəmiyyət içində mürtəkib olmasınlar. Məsələn, donuz əti, şərab, və məhrəmlərlə evlənmək kimi şeyləri cəmiyyət içində izhar etməsinlər. Əgər adı çəkilənlərə mürtəkib olsalar, onlarla bağlanan əhd pozulmuş hesab olunur.
5. Müsəlman ölkəsində kilsələri olmayıb, kilsə zəngini vurmasınlar və öz evlərini müsəlmanların evlərindən hündür tikməsinlər.
6. Müsəlmaların qanunlarının onlara da cari olmağını qəbul etsinlər.(Möminun surəsi -8 )
MÜSƏLMANLARIN ZİMMƏ ƏHLİ MÜQABİLİNDƏ MƏSULİYYƏTLƏRİ
Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)Kufə əhlinə cihada aid şiddətli xütbəsində buyuurur:
"Mənə xəbər çatıb ki, Müaviyənin qoşunundan bir dəstə, bir nəfər müsəlman qadınıvə İslam dininpənahında zimmə əhlindən olan bir qadının ziynət əşyalarını əllərindən alıb aparmışdır. Biçarə qadınlar fəryad çəkib kömək istəmiş və mallarının qaytarılmasını tələb etmişlər. Sonra zalimlərin qoşunu, kimsə onlardan azalmadan, yaralanmadan və heç birinin qanı tökülmədən sağ-salamat öz yerlərinə qayıtmışlar. Bəs, əgər bu işdən ötrü müsəlmanın ürəyi partlayıb ölərsə, yeri var və bəlkədə, bu işdən ötrüqəm çəkib ölməyə layiqdir! "(Üsul Kafi .c2.səh.364 )
Sözün tam mənasında, müsəlmanların rəhbərnin ən yüksək məhəbbət və insani hisslərini nişan verən bu aydın xütbədən məlum olur ki, İslam, öz pənahına aldığı şəxslərin haqqına təcavüz olunmasına necəhəssas və onların barəsində lazım olanlara riayət edəndir!
"Bəli! Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)xaçpərəst bir kişinin Kufə bazarında dilənçilik etdiyini gördükdə soruşur: Bu kimdmr? Cavab verirlər: Xaçpərəst bir kişidir. Buyurur: Bu vaxta kimi onu işlətmisiniz, indi ki, qocalıb əldən düşüb, bu vəziyyətlə onu küçəyə atmısınız? Göstəriş verir ki, müsəlmanların beytül-malından ehtiyacını ödəyənə qədər ona pul versinlər! "(Üsul Kafi .c2.səh.364 )
İmam Səccad (əleyhissalam)-ın kitab əhli və zimmə əhli barəsində mühüm hesab etdiyi və ona təkid etdiyi əxlaqi mövzulardan biri də onlarla bağlanmış əhd-peymana əməl etməkdir. Allah-taala Qurani-Kərimdə buyurur:
"Əhdinizə vəfa edin! Həqiqətən, əhd barəsində sizdən soruşulacaq. "(Tarix Yəqubi. C2. səh. 121 )
Yenə də buyurur:
"Möminlər o kəslərdir ki, öz əhdlərinə və əmanətlərinə qarşı vəfadar və riayət edəndirlər."(Məcmuei Vərram. C.2. səh. 121 )
Bu iki ayədə vədə və əhdi-peyman mövzusu mühüm sayılır və onlara sadiq olmağı möminlərin aşkar nişanələrindən hesab olunur. Bu barədə insanın sorğu-sual olunacağına işarə olunur. Bu barədə İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) və Məsumlardan (əleyhimussalam) bizə çatan rəvayətlər də bunları bir daha təsdiqləyir.
İmam Sadiq (əleyhissalam) -dan nəql olunur, buyurur:
"Möminin öz qardaşına vədə verməsi kəffarəsi olmayan and kimidir."(Mümtəhinə surəsi -8)
Müsəlman öz andına əməl etdiyi kimi vədəsinə də əməl etməlidir. İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) buyurur:
"Hər kimin Allaha və qiyamətə imanı varsa, vədəsinə əməl etməlidir! "(Mümtəhinə surəsi -9 )
Həzrət başqa yerdə buyurur:
"Qiyamət günü sizlərdən mənə ən yaxın olanınız, sözündə ən doğru olan, əmanəti ən yaxşı əda edən, əhdinə ən yaxşı vəfa edən, əxlaqi cəhətdən ən yaxşı olanınız və əhaliyə ən yaxın olanlarınızdır! "(Ali imran surəsi -64 )