Ruh ibni Əbdürrəhim, İmam Sadiq (əleyhissalam)-dan nəql edir: «O həzrət, "O şəxslər ki, ticarət və alış-veriş, Allahı xatırlamağı onlara unutdurmur.»(Vəsailüş-Şiə, 12-ci cild, səh-11. hədis-11. ) - ayənin təfsirində buyurur:

«Onlar, hesab-kitab əhli idilər. Hər vaxt namazın vaxtını eşitsəydilər, ticarəti buraxıb namaza gedərdilər. Bunlar, mükafat cəhətdən də üstündürlər!»

Zəhmət və çalığşmağın, onun müqabilində mükafat üstünlüyünəvə dəlalat edən belə rəvayətlər çoxdur. Bu barədə, həmin bir iki rəvayətlə kifayətlənirik. Hədəfimiz budur ki, anlaşılsın ki, İslamda, möminin işi ilə ibadəti arasında ziddiyyət yoxdur. İşləmək insanın dolanışacağından ötrü olarsa, ibadətdən də üstündür. Çünki, işsiz və fəaliyyətsiz ibadətin qiyməti olmaz. Əvvəlcə, insanın iqtisadi vəziyyəti yaxşı olmalıdır ki, ibadətlə məşğul ola bilsin və onu ixlasla yerinə yetirsin. Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam) buyurur:

«Torpağı və suyu olub, fərasətsizliyi üzündən iqtisadi əziyyəti fəqirliklə olanı, Allah Öz rəhmətindən uzaqlaşdırar.»(Vəsail-Şiə, 12-ci cild, hədis-11.. )

Bir gün Rəsuli-Əkrəmin (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) hüzurunda, zöhd və təqvada üstün olan, oruc və namazla məşğul olan bir nəfərdən söz açılır, dedilər: Ya Rəsuləllah! Biz, ondan üstün abid tanımırıq! Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) buyurur: Nə ilə məşğuldur? Deyirlər: İşsizdir. Buyurdu: Bəs yaşayış xərcini hardan ələ gətirir? Deyirlər: Onun yaşayış xərcini biz veririk. Buyurdu: Sizin hamınız ondan abidsiniz!(Kar və hüquq kargər, səh-19. )

Dua,çağırmaq mənasında olub, ibadətdən hesab olunur. Çünki, dua, bəndə ilə Allah arasında rabitə vasitəsidir. İnsanın həyat yolunda çoxlu hadisələr və yeniliklər qarşıya çıxır. Başqa tərəfdən, insanın özü təkbaşına bütün müşkülatların həll etməyə qadir deyildir. Ona görə də, insana, arxa və pənah yeri lazımdır. O da Allahdır. Dua, Allaha yaxın olmaq üçün vasitədir. Allah özü bu barədə buyurur:

Bu ayədən aydın olur ki, Allahı çağırmaq, Onun xoşuna gəlir və Onun özünün razılığına səbəb olur. Allah Onu çağırana duasını qəbul etməsini vəd edir. Onu da bilirik ki, bu vədə, mütləq yox, şərtlədir. O dua qəbul olunur ki, lazımı şəraiti olsun!

Dua etməyin özü bir növ ibadətdir. Çünki, ayədə ibadət dua mənasında aid olur. "Bəqərə" surəsində buyurur:

Bu ayədə, Allah-taala yeddi dəfə, Öz pak zatına və yeddi dəfə də, Öz bəndələrinə işarə edir. Bununla da, Allahın bəndələri ilə nə qədər sıx rabitədə və yaxın olduğu təcüssüm olunur.

Dua bir növ təvazökarlıq və ibadətdir. Hər bir ibadətin tərbiyəvi təsiri olduğu kimi duanın da belə təsiri vardır. Bu ayənin nazil olması barəsində nəql olunur: «Ərəblərdən bir nəfər İslam Peyğəmbərinin (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) hüzuruna gələrək belə sual edir: Allahımız bizə yaxındır ki, Onunla münacat və razi-niyaz, edək yoxsa uzaqdır, Onu nida edib çağıraq? Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) sükut edir. Cəbrail nazil olur və Allahdan həmin ayəni gətirir.»

Dərd-qəmə batmış insanın zehninə həmişə, müxtəlif fikirlər gəlir və çalışır ki, qəlbində bu fikirlərin vasitəsilə özünü sakitləşdirsin. Dua, insanın belə halətlərdə rahatlıq tapıb şəfa əldə etməsinə səbəb olur.

Bəzi insanların təbiətinə əsasən, neməti bol olduqca, öz Allahından qafil olur. Ancaq, özünü giriftarçılıq bataqlığında gördükdə, qəflət pərdələri gözünün önündən kənara çəkilir və insan, öz məbuduna diqqət edir. Allah-taala, bu barədə buyurur:

«İnsana nemətlər bəxş etdiyimiz zaman üz döndərər [məbuduna] diqqət etməz, ancaq ona pisliklər yetişdikdə isə giriftarçılıqlarını aradan aparması üçün duaları çoxalar.»(Fussilət surəsi-51. )

İslam Peyğəmbərindən (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) nəql olunan rəvayətdən birində oxuyuruq: «Dua etmək ibadətdir.»(Məcməul-bəyan, 8-ci cild, səh-528. )

İmam Sadiq (əleyhissalam)-dan nəql olunan hədisdə isə ravi nəql edir: «Dostlarımdan biri, o həzrətin yanına gəlib soruşur: İki nəfərin məscidə girib, biri çoxlu namaz qılıb, digəri isə çoxlu dua etməsi barəsində nəzəriniz nədir? (hansının daha çox savabı var?) Həzrətbuyurdu: Hər ikisi yaxşıdır! Sual edən soruşdu: Hansı daha çox savab işi görür?İmam buyurdu: O kəs ki, çox dua etməklə məşğuldur, o daha böyük ibadətdir!»(Məcməul-bəyan, 8-ci cild,səh-529 )

Baxmaq və nəzər salmaq, insanın elminin və mərifətinin artmasına yaxud, onun ibrət almasına səbəb olur. İslam nöqteyi-nəzərindən, bəzi baxmaqlar və salmalar ibadət hesab olunur. Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam) buyurur:

«Adil, ədalətli alim və rəhbərliyin üzünə baxmaq, ibadətdir, Ata-anasının üzünə lütf və rəhmət üzündən baxmaq, ibadətdir, həmçinin, Allah yolunda onu dost tutmaqdan ötrü qardaşın çöhrəsinə nəzər salmaq, ibadətdir.»(Məcmueyi Vərram, 2-ci cild, səh-175. )

Aydındır ki, nəzər salmaq və ya baxmaq, Allaha görə olsa, ibadət sayılır və Allah da, belə ibadətə savab verir.

Din bizə deyir ki: İnsan, Allaha ibadəti bütün hallarda hifz etməli həmişə, özünü Allahın hüzurunda hiss etməlidir. Qəm-qüssə, şadlıq, fəqirlik, dövlət, sağlamlıq ümumiyyətlə, bütün halətlər, onun bu niyyətinə təsir etməməlidir. Bəzi Allah bəndələri, bir cəhətli ibadətlə məşğul olurlar. Allah-taala Quranda belə şəxslərin halətlərinə işarə edərək buyurur:

"Dillərində" ifadəsi ola bilsin, bu məsələyə işarə olun ki, onların imanları ən çox dillərindədir, qəlblərində zəif iman nurundan başqa bir şey yoxdur. Həmçinin, buna işarə ola bilər ki, onlar İslam və imanın mətnində qərar tutmamışlar. Bəlkə də, onun kənarında və qırağındadırlar. Bildiyimiz kimi, hər kəs bir şeyin kənarında olsa, möhkəm olmaz və azacıq təkan vurmaqla öz yolundan xaric olar.

Bu ayənin şərhində Zürarə, İmam Baqir (əleyhissalam)-dan nəql edir ki: «Bir dəstə şəxslər şirkdən əl götürüb, Allaha ibadətlə məşğul olurlar və Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) qəbul etmirlər. Bu əsasa görə onların imanları şəkk üzündən idi. Onlar deyirlər: Əgər Allah bizim mal-dövlətimizi və övladlarımızı artırsa, qəbul edərikki, o Allahın rəsuludur. Əgər belə olmasa xeyr!" Allah bu ayədə buyurur: "Onların ibadəti, bir tərəfli və dəyərsiz idi."

İmam Sadiq (əleyhissalam) buyurur: «Hər kəsin bir meyl və rəğbəti var. Hər rəğbətdən ötrü bir meyilsizlik, bəs xoş o kəsin halına ki, meyilsizliyidə xeyirə tərəf olsun.»(Üsuli-Kafi, 2-ci cild, səh-85.)

Yenə də Həfs ibni Boxtəri, İmam Sadiq (əleyhissalam)-dan nəql edir: «İkrah və yorğun halında ibadəti özünüzə yük eləməyin!»(Üsuli-Kafi, 2-ci cild səh-87.)

Qeyd edildiyi kimi rəvayətlər bizə tövsiyə edir ki, yaxşı ruhiyyə və səmimi qəlbdən ibadət edək. İbadətin özümüzə təsir bağışlamasından ötrü aşiqanə ibadət edək, yorğunluq və rəğbətsizlik halında olan ibadətdən çəkinin. Yorğunsansa, Allahla münacat meylini əldən vermisən. Belə şəxsin ibadəti, ruhsuz heykəlin ibadətinə bənzər. Həmçinin, ibadətdə ifrat-təfritə də yol verməyin. İbadətdə özünüzü orta səviyyəli qərar verin. İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) tövsiyə edir ki, yorğun halında ibadətdən çəkinin!

Əmr ibni Cəmi, İmam Sadiq (əleyhissalam)-dan nəql edir: «İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alehi və səlləm) buyurur: Əlican! Bu din, möhkəm və mətindir. Ona, şad ürəklə daxil ol. Yorğun, qəzəbli halında özünə ibadəti yük etmə. Çünki, ifrata varan şəxsin nə arxası, nə də yolu olar ki, onu keçsin. Beləliklə, əməl vaxtı qocalıb ölməyə hazırlaşan,Allahdan qorxanda, elə şəxs kimi qorx ki, sabah öləcək."(Üsuli-Kafi, 2-ci cild, səh-85. )

İmam Sadiq (əleyhissalam) başqa bir hədisdə buyurur: «Mən (Kəbə evinin) təvafı halında idim. Kiçik yaşlı idim. Atam yanımdan ötüb mənə baxdı. Möhkəm təvaf ibadəti ilə məşğul idim. Üz-gözümdən tər dənələri axırdı. Buyurdu: Ey Cəfər! Oğlum! Əgər Allah bəndəsini sevirsə, onu Behiştə daxil edər və onun az ibadətinə də razı olar.»(Üsuli-Kafi, 2-ci cild, səh-85. )

Nəticə budur ki, bütün işlərdə olduğu kimi ibadətdə də ifrat- təfritə yol verilməməlidir.

İslam dünyagörüşündə, Allahı tanımaq məktəbinin fəlsəfəsində ilk səbəb və birinci təsiredici qüvvə, Allahdır. Yerdə qalan başqa səbəblər, bu səbəbin yanında yox, bəlkə də, onların səbəb olmalarının hamısı, Allah tərəfindəndir. Allahpərəst bir şəxslə, materialist bir şəxsin də fərqi həmin yerdədir. Materialist, maddi səbəblərə əsalət verir və bütün təsirləri müstəqil sayır. Halbuki, Allahpərəst və müvəhhid bir şəxs, illət (səbəb) və məlul (nəticə) nəzminə etiqad bəsləməklə, yanaşı hər şeyi Ona istinad verir. Şair buyurur:

Təbii və maddi səbəblərin, müstəqil və qeyri-müstəqil olması məsələsi tövhidlə şirkin əsas sərhədidir. Bu hüdudu qorumaqla, müvəhhid şəxs (Allahpərəst), müşrikdən yaxşılıqla ayrılır. Quran ayələrinin mütaliəsindən sonra aydın olur ki, yaradılış dünyasında heç bir qüdrətin, Allah qüdrətinin kənarında durmağa qabiliyyəti yoxdur. Heç bir səbəbin təsiri, onu vücuda gətirənsiz ola bilməz, Quran buyurur:

Quran, tövhid, yəqinlik və xalis niyyətlə pərəstiş etməyən şəxslərin vəziyyətini belə bəyan edir:

İmam Səccad (əleyhissalam) buyurur: «Allahın böyük haqqı budur ki, Ona heç bir şeyi şərik qoşma!» Biz bura qədər ibadət və hansı əməllərə ibadət deyilməsi barəsində bəhs etmişik. İndi də hədisdəki, «Allaha heç bir şeyi şərik qoşma" cümləsi barəsində yəni, şirk və onun müxtəlif mərtəbələrini xülasə şəkildə bəhs edəcəyik. Tövhidin mərhələləri müxtəlif olduğu kimi şirkin də mərhələləri müxtəlifdir.

Nümunə üçün zatda tövhid, vəsfdə tövhid, işlərdə tövhid, ibadətdə tövhid və s. olduğu kimi şirkin də özünəməxsus mərtəbələri vardır.

Quran nazil olan əsrdə xaçpərəstlər, İsa Məryəm oğlunu, Allah adlandırırdılar. Quran onları kafir adlandırır:

Birinci ayədə, aydın dəlillə buyurur: Allah, insanı həlak edə bilər. Təkcə insanı yox, bəlkə də, bütün insanları məhv edə bilər.

Şübhdə yoxdur ki, bütün məsihilər İsanı, Məryəmin oğlu kimi tanıyırlar və bunu həmişə deyirlər ki, İsa Məryəmin oğludur. Əgər o, Məryəmin övladıdırsa, başqa insanlar kimi ölümü və həyatı öz əlində olmaz. Belə olan halda, o, özünün ölümü və həyatının sahibi deyilsə, necə Allah ola bilər? Bu ayədə İsanın bəşər olmasına tam şəkildə diqqət yetirilmişdir. Ona görə də, İsa, "Məryəmin övladı" kimi ünvanla vəsf olunmuşdur.

Başqa Quran ayəsində, İsanın yemək yeməsinə və onun təama ehtiyacını vurğulayır. Buyurur:

«Məsih [İsa] və anası təam meyl edirlər.»(Maidə surəsi-75. )Yəni, İsa və anasının başqa peyğəmbərlərlə fərqi yoxdur. İsa Məsihin, Allahın övladı olması məsələsi, Allahın zatına şirkin nisbət verilməsi, əslində, yeganə Allahı, üç allahlar şəklində cilvə verməkdən ibarətdir. Quranın sözü budur ki, xaçpərəstlərin, Allah ünvanı ilə ibadət etdikləri İsa Məsih budur. O, Allahın məxluqu olub, Onun rəhməti sayəsidə böyüyəndir.

Quran kitab əhlini bu mövzuda müxatəb qərar verərək buyurur:

Yuxarıdakı ayə, şirkin bütün mərtəbələrini izah edir. Yəni, heç bir sahədə Allaha şirk qərar verməmək.

Bu ayə, ibadətdə Allaha şərik qoşmaqdan çəkindirir. Aydınlaşdırır ki, insan öz ibadət və pərəstişini yalnız, Allahdan ötrü etməlidir. Həmin ayənin izahında, ravi Əbül Careyd, İmam Baqir (əleyhissalam)-dan nəql edir ki, buyurur:

«İslam Peyğəmbərindən (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) bu şərif ayə barəsində sual olundu. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) buyurdu: Özünü əhaliyə göstərməkdən ötrü namaz qılan şəxs müşrikdir, özünü əhaliyə göstərməkdən ötrü zəkat verən müşrikdir, özünü əhaliyə göstərməkdən ötrü həccə gedən müşrikdir.

Allahın ona əmr etdiyi işi görüb, bu işə görəəhaliyə minnət qoyan, müşrikdir. Allah, riyakarların əməlini qəbul etməz.»

Cərah Mədaini, İmam Baqirin (əleyhissəlam) bu ayə barəsindəki sözünü nəql edərək, buyurur:

«Birisi savab iş görür, ancaq Allahın razılığını nəzərə almır. Çox istəyir ki, öz əməlini insanlara göstərsin. Çox istəyir ki, əhali onun əməlini tərifləsin. Belə bir şəxs, ibadətdə Rəbbinə şərik qərar vemişdir.»

Sonra buyurur: «Elə bir bəndə yoxdur ki, gizlində xeyir bir iş görsün, zaman keçdikdən sonra Allah onun xeyir işini zahir etməsin. Elə bir bəndə yoxdur ki, çirkin işi gizlətsin, zaman keçdikcə Allah onun bu işini şər ünvanı ilə aşkar etməsin!»(Nur Səqəleyn təfsiri, 3-cü cild, səh-319. )

Ravilərdən, Zürarə və Həmran, İmam Baqir və İmam Sadiqdən (əleyhumassəlam) nəql edirlər ki, buyururlar:

«Əgər bəndə yaxşı bir iş görüb, Allahdan rəhmət və Axirəti tələb etsə, həmçinin, Allahdan başqasının da razılığını nəzərə alsa, belə şəxs müşrikdir.»(Nur Səqəleyn təfsiri, 3-cü cild səh-317. )