Quran ayələrindən və İmam Səccadın (əleyhissəlam) «Hüquq risaləsi» kitabından aydın oldu ki, Allahın haram buyurduğu şeylərə baxmaq olmaz və onlara göz yummaq lazımdır. İndi də elə mövqeiyyətlərə işarə edək ki, şəriətdə o halda naməhrəmə baxmaq istisna olunub. O yerlərdən biri də insanın həmin naməhrəmləevlənmək istədiyi vaxtdır. «Vəsail-Şiə" kitabında həmin mövzuda İmam Baqir (əleyhissəlam)-dan nəql olunur:

«Bir nəfər İmam Baqir (əleyhissəlam)-dan evlənmək istədiyi qadına baxmağa icazəsi olub-olmadığını soruşur? Həzrət buyurur: Bəli! Baxa bilər. Həqiqətən, o qadını ən baha qiymətə almaq istəyir.»

Bu rəvayətdə yalnız baxmağa icazə verilib. Amma hansı yerə baxmağı bəyan olunmur. Lakin, başqa rəvayətdə hansı vaxtda baxmaq da bəyan olunur. İmam Sadiq(əleyhissəlam)-dan nəql olunur ki, buyurur:

«Kişi qadınla evlənmək fikrində olsa, onun üzünə və biləklərinə baxmağın eybi yoxdur.»(«Vəsailüş-Şiə». 14-cü cild. səh-172. )

Üçüncü rəvayətdə ravi yazır: İmam Sadiq (əleyhissəlam)-a ərz etdim: Bir nəfər kişi bir qadınla evlənmək istəyir. Diqqətlə ona nəzər edir, üzündən və arxasından baxır. Bu işə nə deyirsən? Həzrət buyurur: Əgər onunla evlənmək niyyətindədirsə, üzünə və arxa tərəfdən baxmağın eybi yoxdur.»(«Vəsailüş-Şiə». 14-cü cild. səh-60. )

Başqa rəvayətlərdə, əgər evlənmək niyyəti olub, ləzzət aparmamaq şərti ilə qadının saçlarına və zinətli yerlərinə baxılmasına da icazə verirlir.

Naməhrəm qadına baxmağın istisna olunmuş yerlərindən biri də həkimin xəstə qadını müalicə etməsi vaxtıdır. O şərtlə ki, kişi həkimdən başqası onu müalicə edə bilməsin. «Vəsailüş-şiə"kitabında bu barədə rəvayətdə oxuyuruq:

«Əbi Həmzə Somali, İmam Baqir (əleyhissəlam)-dan nəql edir ki, Həzrətdən soruşdum: Müsəlman qadınlardan birisi xəstələnsə və ya bədənində xəsarət olsa, yaxud sınıqlıq olsa, özü də elə bir yerdə olsa ki, ora baxmaq haramdır, həmçinin, həmin sahədə kişi həkim qadın həkimdən savadlı olsa, icazə var ki, kişi həkim qadının bəzi yerlərinə baxsın?

Həzrət cavabında buyurur: Zəruri vaxtda eybi yoxdur. Əgər qadın istəyirsə, kişi onu müalicə edə bilər.»(Vəsail-Şiə. 14-cü cild. səh-172. )

Naməhrəm qadınlara baxmağın istisna olunmuş hallarından bir dəstəsi, zimmə əhli və köçəri qadınlardır. Bu barədə «Vəsail-Şiə" kitabının 112-ci fəslində, rəvayətdə oxuyuruq:

İmam Sadiq (əleyhissəlam)-dan nəql olunur ki, İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) buyurur:

«Zimmə əhlindən olan qadınların saçlarına və əllərinə baxmağın eybi yoxdur.»(Vəsail-Şiə. 14-cü cild. səh-149)

Başqa rəvayətdə İmam Sadiq (əleyhissəlam)-dan nəql olunur:

«Kənd və köçəri qadınlarının baş və tüklərinə baxmağın eybi yoxdur. Çünki, əgər onları bu işdən çəkindirsəniz də, öz saçlarını örtməyə hazır deyillər. Həmçinin, divanə və ağıldankəm qadınlar da əgər qəsdən bu işi görməsələr onların hökmündəndir..» 

İmam Səccad (əleyhissəlam) buyurur: «Baxmalı şeylərdən ibrət almaq lazımdır. Çünki, göz ibrətlərə tərəf açılmış qapıdır. İnsanın baxış növlərindən biri də onun ibrət almasına səbəb olan ibrətamiz baxışıdır. Belə baxışın insana faydası var. Harun İmam Rza (əleyhissəlam)-a yazır: Qısa bəyanla mənə moizə et! Həzrət cavabında yazır: Elə bir şey yoxdur ki, sənin gözün ona düşsün vəsəndən ötrü onda ibrət və nəsihət olmasın.»(Səfinətül-bihar, 2-ci cild, səh-146.)

Əmirəl-möminin Əli (əleyhissəlam) buyurur:

«İbrət götürməli şeylər çoxdur. Lakin, ibrət götürən azdır.»(Səfinətül-bihar, 2-ci cild, səh-146.)Başqa hədisdə Həzrət buyurur:

«Hər kim ibrət gözü ilə baxsa, gözü açılar. Hər kimin gözü açılsa, anlayar, hər kim də anlasa, elm və bilik dərəcəsinə yüksələr.»

Rəvayətlərdən birində nəql olunur ki, Əmirəl-möminin Əli (əleyhissəlam) Mədain şəhərindən keçəndə, Kəsranın yerdə qalan əsərlərini müşahidə edir. Onun qalaları uçub yerə yapışmaq üzrə idi. Həzrətin əshabından birisi, şair ibni Yəfur Yəməninin yazdığı şeri xatırlayır:

«Küləklər onların yerdə qalan əşyalarının üzərindən əsirlər. (onların qəsrlərindən küləyin səsindən başqa bir şey qulağa dəymir). Sanki hamısının vədə olunmuş yerləri var və hamısı o yerə gediblər!»

Əmirəl-möminin Əli (əleyhissəlam) buyurur: Nəyə görə bu ayələri tilavət etmirsiniz?

«Onlar özlərindən sonra neçə-neçə bağlar, çeşmələr qoyub getdilər, neçə-neçə əkinlər, gözəl yerlər, möhtəşəm qəsrlər və zövq aldıqları neçə-neçə nemətləri (tərk etdilər). Onları belə cəzalandırdıq və sərvətlərinə, mülklərinə başqalarını varis etdik. Bunlardan ötrü nə göy, nə də yer ağladı. Onlara möhlət də verilmədi.»(Duxan surəsi 25-29. )

Bu ayələr, bütün zülm və zillətlərdən sonra hökumətinin axırda İsrail övladlarının əlinə düşüb, özlərinin isə dəryada qərq olmasına aiddir. Onları heç bir qüvvə xilas edə bilmədi. Bəli! Belə bir baxış, aqil insanların ondan dərs aldığı ən ibrətamiz bir baxışdır.

Tarixçi Məsudi yazır: Mütəvəkkilin məmurları İmam Əliyyən-Nəqinin (əleyhissəlam) evinə tökülüb, axtarışdan bir şey tapmadıqlarını Mütəvəkkilə xəbər verdilər. O, məclisdə şərab içib məst olmuşdu. Göstəriş verir ki, İmamı öz evindən onun yanına gətirsinlər. Həzrəti gətirirlər. O, İmama (əleyhissəlam) ehtiram göstərib yanında otuzdurur, ona şərab camını təklif edir. Həzrət buyurur: Şərab, heç vaxt mənim canıma və ətimə daxil olmayıb. Məni üzürlü hesab et. Mütəvəkkil dedi: Mənə şer oxu! Həzrət buyurdu: Mənim şerlə o qədər də ünsiyyətim yoxdur. O israr edir. Həzrət bu məzmunda şer buyurur:

"Bir müddət uca qəsrlərdə yaşadılar, onların qorunması özlərinin əsgərlərinin boynunda idi. Lakin, uca qüllələr, onlara fayda vermədi. Azad və izzətlə yaşadıqları qalalardan endilər, qəbir çökəkliklərində məskun oldular. Necə də pis yerə düşdülər. Nida edən, onların dəfnindən sonra car çəkdi: Onların tacları və zinətləri və qol bağları hara getdi? Gülər üzlər necə oldu? Unuduldular və itdilər. Bu vaxt qəbirdən bir səs ucalır: O üzlər qurd-quşlara yem oldular. Çox günləri yeyib-içdilər. Halbuki, günlərin birində özləri yeyilmiş olub, xırdalandılar.(Müntəhal-amal, 2-ci cild, səh-400. )

Mütəvəkkil bu şeri eşitcək elə göz yaşları tökdü ki, nəql olunduğuna görə şərab camını yerə vurur.

Bəli! Budur ibrətamiz baxış! Çox heyif ki, Mütəvəkkilə fayda vermədi. Mühəddis Qumi «Səfinətül-bihar» kitabında İmam Sadiqdən (əleyhissəlam) Yerusəlim əhvalatını belə nəql edir ki, buyurur:

«Həzrət Davud, mənzilindən çölə çıxır və Zəburdan tilavət edirdi. Quşlar və heyvanlar da onunla birlikdə həmavaz olurlar. Cizqil adlı bir abidin ibadət etdiyi dağın yanından keçirdi. Cizqilə dedi: Mənə burdan keçməyə icazə verirsənmi? Abid dedi: Xeyr! Davud ağladı. Allah abidə nida göndərir ki, Davuda əziyyət etmə. Ona görə də abid, Davuda öz yanında yer verir. Davud ondan soruşur: İndiyə kimi günah etməyi qərara almısanmı? Cavab verdi: Xeyr! Yenə buyurdu: Heç əməllərində qürrələnmisənmi? Xeyr! – deyə cavab verdi. Soruşdu: Heç dünyaya meyl etmisənmi? Cavab verdi: Bəli! Soruşdu: Belə halda özünü dünya meylindən necə qurtarırsan? Cavab verir: Bu gördüyün dərəyə gedirəm. O vaxt abid, Davud peyğəmbəri dərəyə aparır. O yerdə dəmir bir taxta görürlər. Bu taxtaya baş sümüyü yapışdırılmışdı. Kənarında isə belə yazılı lövhə nəsb olunmuşdu:

«Bu Yerusəlimin başının skeletidir. Min il hökumətlik etdi. Min şəhəri abad etdi. Min cavan qızla evləndi. Axırı bura çatdı ki, torpaq mənzili və qurd-quşlala ünsiyyətdə oldu. Hər kim məni görsə, dünyaya aldanmaz!»(İnsanı tanımaq, kitabından. )Budur ibrətamiz baxışlar.

Göz, iki qisimdən təşkil olunub. Birinci, cüzi hissələr, ikinci, göz yumrusu. Cüzi hissələr bunlardır:

Hədəqə, kiprik, gözün üst qapağı, qaş, göz yumrusunu hərlədən əzələlər.

1. Gözün hədəqəsi: Çoxlu xırda sümüklər birləşib, gözün lətif və sirli kürəsi üçün möhkəm bir sandıqça əmələ gətiriblər. Göz onun içərisində məhfuzdur. Belə bir həssas mövcuddan ötrü möhkəm qutu lazımdır. Adı çəkilən sümüklər, yuxarı qisimdən alının sümüyünə, aşağıdan, yanaq sümüyünə, xaricdən gicgah sümüyünə, daxildən isə burun sümüyünə yaxın yerə birləşmişdir.

Gözün kürəsinin və başqa lətif əzalarının bu sandıqçada kamil qərar tutub, rahat məhfuz olunmasından ötrü sandıqçanın içi axıcı qabiliyyəti olan piyli maddə ilə dolmuşdur. Gözün hədəqəsi, pərdə vasitəsilə iki qismə bölünür. Qabaq hissə, gözün kürəsinin yeri, arxa qismətdə isə təsvirləri zehnə çatdıran görmə-əsəb sistemləri ilə doludur. Həmçinin, hiss əsəb sistemləri, göz kürəsini hərlədən, gözə qan çatdıran qan damarları da bu qismətdə yerləşir.

2. Pərdə. Gözün önündə iki zərif və möhkəm pərdə asılmışdır. Bu pərdələr, gözün lətif səhifəsini soyuq və istidən və s. şeylərdən qoruyur. Yuxu və təhlükə zamanı tamamilə bir-biri ilə birləşir. Bununla da, gözə qarşı ehtimal olunan hər hansı bir təhlükə aradan gedir. Həmçinin, nurun gözə gəlməsini də orta səviyyədə saxlayır.

Adi halda, göz pərdələri hər dəqiqədə, bir neçə dəfə bir-birinə birləşməklə, gözün yuxarı qismətində olan vəzilərdən göz yaşını vücuda gətirir. Bu suyu, göz səhifəsinə axıdaraq onu yuyub həmişə təzə və yaşlı saxlamaqla gözün fəaliyyətini asanlaşdırır. Göz yaşının gəlməsi, gözə iki cəhətdən lazımlı və faydalıdır. Birinci: Gözün səhifəsini yuyub, hava və toz-torpağın ora daxil olub göz səhifəsinin çirklənməsinin qarşısını alır.

Digəri budur ki, bu mayenin zidd-üfunət xasiyyəti olduğuna görə göz kürəsinin sağlam qalmasında böyük rolu vardır.

3. Kipriklər. Göz örtüklərinin ucunda, münəzzəm şəkildə düzülmüş toz-torpağın gözə girməsinə mane olur. Şiddətli nur müqabilində müqavimət göstərir və onun şiddətindən azaldır. Göz qapaqlarının yanında vəzilər var ki, göz qapaqlarını və kiprikləri yaxşı şəkildə saxlamaqdan ötrü maye ixrac edirlər. Bununla da, gözün suyu adi halda öz-özünə gözə tökülmür, həmçinin, göz qapaqlarının bir-birinə birləşdiyi vaxt insana əziyyət etməməsinə də təsiri var.

4. Gözü hərəkətə gətirən əzələlər. Gözün əşyalardan asan və sürətlə şəkil götürməsinə görə və göz kürəsi çoxlu hərəkətləri ilə bu həyati vəzifəni yerinə yetirməkdən ötrü altı əzələ onun ətrafını tutmuşdur. Bununla da gözün müxtəlif cəhətlərə, yəni yuxarıya, aşağıya, sağa və sola, daxilə və xaricə hərəkətləri təmin olunur.

5. Qaş. Gözlərin yuxarı pərdəsinin yuxarısında, münəzzəm şəkildə tüklər dəstəsi bitmiş, gözəllik əlamətindən əlavə, tərin gözün içinə düşməsinin də qarşısını alır. Həmçinin, nurun, xüsusilə yuxarı tərəfdən gözə düşən nurun şiddətini azaldıb orta səviyyədə olmasına çox böyük təsir edir.

Göz təbəqələri xaricdən daxilə tərəf üç dəri ilə vücuda gəlmişdir:

Bu, gözün bütün qismətini örtmüş möhkəm və ağ bir pərdədir. Bu pərdə çox zərif olub, qalınlığı bir millimetrdən çox olmur. Nisbətən çox möhkəmdir. Ona görə də gözün kürəsini qorumaq vəzifəsindən çox asanlıqla gəlir.

Şəkilçəkən aparatın qarşıda dairəvi xırda gözlüyü və həssas şüşəsi olub, onun daxilində qərar tutduğu kimi, gözün də möhkəm bir cildi var ki, daxilində çox zərif və həssas bir əza yerləşir. Bu pərdədən görünən miqdar, həmin gözün ağıdır. Həmçinin, qarşı tərəfdə bu ağlıq, bir qədər irəli çıxmış nazik və şəffafdır. Bununla da, bu qismət "səlbiyyə" pərdəsinin doqquzda biri qədərdir. Elmi termində ona, "qərniyyə "deyilir. "Səlbiyyə”nin arxasında, gözün kürəsinə daxil olan görmə əsəb sistemi qərar tutur. Bu zərif pərdə tibbi terminlərdə "göz qabı" adlanır. O qədər möhkəmdir ki, yalnız, bıçaqla möhkəm vurmaqla parə ola bilər. Həkimlər cərrahiyyə zamanı burda iti bıçaqdan istifadə edirlər.

O, nazik və zərif bir pərdə olub "səlbiyyə" örtüyünün daxilini tamamilə örtür. Çoxlu damarları var. Onun əssas vəzifəsi gözün qidalanmasını təmin etməkdir. Uşaqlıq pərdəsinə oxşar olduğuna görə ona "müşəymiyyə" deyirlər.

Bu pərdənin ön qisməti, "ənbiyyə"adlanır. Surət və rənginə görə fərqlidir. Yəni, surət cəhətdən enli və uzundur. Belə bir şəkildə olması səbəb olur ki, gözün bu qisməti "zülaliyyə"adlı maye ilə dolu olsun. Rəng cəhətdən çox vaxt qara olur. Bu da gözün qarasını təşkil edir. Bəzilərində yaşıl və göy vücuda kimi gözə dəyir. "Ənbiyyə" qismətinin ortasında təxminən, 3-6 millimetrdə olan "mərdumək" adlı deşik vardır. Bu deşiyin ağzının genişliyi nurun müqabilində az və çox olması ilə fərqlənir. Yəni, nur nə qədər şiddətli olsa, ağız yığılır və nə qədər zəif olsa, ağız genişlənir. Özü tənzimlənən bu əməllə, nurun gözə hansı miqdarda daxil olması müəyyənləşir. Əslində, fotoaparatın diafraqması kimidir. Fərq budur ki, bu əməl, gözdə öz-özünə tənzim olunur. Əllə tənzimləməyə ehtiyac yoxdur. Bu deşik, ona görə "mərdumək" adlanır ki, iki nəfər bir-birinin müqabilində durduqda, gözlərinin içində bir-birinin şəkillərini görürlər. İnsanda "mərdumək" girdə olub, həmişə qaradır. Çünki, onun arxasında qaranlıq mühit var. Lakin, heyvanlarda müxtəlif rənglərdədir.

"Şəbəkiyyə", "müşəymiyyə" pərdəsinin arasında olub, lətif və həssasdır. Pəncərəyə oxşar olduğuna görə ona bu adı veriblər. Şəbəkiyyə, əsəb pərdəsidir. Yəni, görmə əsəb sistemlərinin ardına birləşib və məğzə bağlıdır. Arxa qismətində, iki müşəxxəs nöqtə var. Birincisi, gözün görmə əsəb sistemlərinin daxil olduğu kor nöqtə, ikincisi, sarı rəngli "sarı ləkə"adlı yumurtavari nöqtə. Əşyaların şəkli əvvəlcə bu nöqtənin üzərində öz əksini tapıb sonradan oradan məğzə ötürülür.

Gözün kürəsinin bir neçə qisməti var ki, nur ordan keçib nəticədə, cismlərin şəklini şəbəkiyyədə olan sarı ləkənin üzərinə salır. Bu mərhələlər aşağıdakılardan ibarətdir:

Qərniyyə və ənbiyyə arasındakı fəza təxminən, 3-4 millimetr həcmində olub, maye və zülalla doludur. Ona görə də bu qismətə zülaliyyə deyilir.

Bildiyimiz kimi işıq qanunlarından biri odur ki, işıq, nazik mühitdən qalın mühitə keçdikdə dəyişir. Bu dəyişikliyə "nurun sınması" deyilir. Həmin qanuna əsasən, həcmi az olan yerdə olan nur, belə bir nisbətən qalın yerə düşdükdə, yəni, zülalın içinə düşdükdə, "işıq sınması" alınır. Bu da şəklin şəbəkiyyəyə verilməsini hazırlayır.

Gözün qarası adlanan bu üzv, camid və şəffaf olub, adi mikroskoplara oxşayır. 1,4 millimetr olmaqla, gözün ikinci pərdəsinin, yəni, ənbiyyə pərdəsinin arxasında qərar tutmuşdur. Mərkəzi qisməti ətraf tərəflərdən möhkəmdir. Üzünü şəffaf pərdə örtmüşdür. Həmçinin, ətrafında onun şəklinin dəyişməsinə səbəb olan əzələlər yerləşmişdir.

Bu üzvün, gözə düşən işığın sınması və cisimlərin şəklini sarı ləkənin üzərinə verməsində mühüm rolu vardır. Çünki, bütün şəkillər müəyyən bir nöqtəyə düşməlidir. Başqa tərəfdən bilirik ki, bütün cismlər gözün qarası ilə eyni fasilədə olmayıb əksinə, bəziləri yaxın, bəziləri isə uzaqdırlar. Bu halətdə gözün qarası, cisimlərin yaxın və uzaqlığını tənzimləyib uyğun şəkildə şəbəkiyyəyə ötürür. Uyğunlaşdırmaq adlanan bu əməl, asanlıq və qəribə sürətlə baş verir.

Şəffaf maddə olub, gözün kürəsinin içini tam şəkildə doldurur. Gözün qarasının arxasında yerləşir. Hər tərəfdən şəffaf dəri ilə örtülmüşdür. Bu üzvün də işi, işığın sınması və cisimləri uyğun şəkildə sarı şəbəkiyyəyə verməsidir.

Fiziki cəhətdən şəkil çəkənlə göz arasında oxşarlıq vardır. Şəkil çəkəndə, təsvir ölçülər vasitəsilə lentin üzərinə cəm olunur. Gözün bəzi əzaları da ölçü kimi əşyaların təsvirini sarı şəbəkiyyə üzərinə cəmləşdirir.

Şəkil çəkən aparatda, ölçü vasitələrini irəli və geri verməklə dəyişmək olar və bununla təsviri aydın salmaq olar. Gözdə də, pərdələrdə dəyişiklik etməklə təsviri şəbəkiyyə üzərinə aydın salmaq olur.

Aparatın diafraqması və gözün ənbiyyə hissəsi, nurun şiddətinin tənzimlənməsində müştərəkdirlər. Nəhayət, istər şəkil çəkəndə, istərsə də gözdə, əşyanın şəkli düşür. Məğz, qismən gözə düşmüş şəkli düzəldib, nəticədə, əşyanı olduğu kimi görməkdə bizə kömək edir.

Görmək üçün əşyaların şəkli gözün şəbəkiyyə qismətinə düşür. Bu da gözün görməklik sisteminin hərəkətə gəlməsinə səbəb olur. Əsəb dalğası, görmək əsəb sistemləri vasitəsilə məğzə yetişir və orada dərk olunur. Nurun tənzim olunması, refleks vasitəsilə olur. Bu refleks, nurun şiddəti və əşyanın fasiləsinə nisbət gözün xırda mexanizmini kiçik və böyük edir. Çox işıqda göz mexanizmi xırda, az işıqda isə böyük olur.

Təbii halda əşyaların təsviri gözün şəbəkiyyəsinin üzərinə düşür. Bəzən əşyanın təsviri şəbəkiyyənin üzərinə düz düşmür. Qabaq yaxud, arxa qismətə düşür. Əgər əşyanın təsviri şəbəkiyyənin əvvəlinə düşərsə, göz yaxın görən və əgər onun arxasına düşərsə göz uzaq görən olur.

Bəzi göz xəstəliklərindən: Mirvarid suyu, ratarakt, kədurət qərniyyə, göz vərəmi və s. adlarını qeyd etmək olar.