Müqəddəs İslam dini, öz ibadət proqramlarında namazı bütün əməllərin başında qərar vermiş, xüsusi tövsiyə və sifarişlə onun xüsusi əhmiyyətini, tərəfdarlarına çatdırmışdır.

Müqəddəs İslam dini, oğlan yaxud, qız, həddi buluğa yetən zaman namazı beş vaxt onlara vacib edir. Belə ki, əgər hər hansı üzrə görə onu qıla bilməsələr, sonradan qəzasını yerinə yetirməlidirlər. Namazın vacib olma vaxtları gün uzunu fərq edir. Namaz əhlinin vəzifələrindən biri də namaz vaxtını bilməsidir.

Quran ayələrində, bəzən işarə ilə bəzən də aşkarcasına namazın vaxtları bəyan olunub. Onlardan "Hud"surəsində belə buyurur:

"Namazı, gündüzün iki başında və gecənin əvvəllərində qıl! Həqiqətən, yaxşı əməllər pis işləri (və onların təsirlərini) yuyub aparar. Bu, yada salanlara öyüd-nəsihət və xatırlatmaqdır.”(Hud surəsi, ayə:114 )

Ayədəki, "gündüzün iki başı”ndan məqsəd, gündüzün iki tərəfində olan, sübh və məğrib namazıdır. Ərəbcə "züləf" sözü "zülfə" sözünün cəm şəkli olub, gecənin başlanma və gündüzə yaxın vaxtına deyilir. Beləliklə, ayədə "işa namazı" nəzərdə tutulur. On iki məsum İmamlar (əleyhissalam)-dan bizə çatan rəvayətlərdə həmin üç namaza, "sübh”, "məğrib" və "işa" namazlarına işarə olunduğu bildirilir.

"İsra"surəsində buyurur:

"Günortadan gecənin qaranlığınadək namaz qıl. (Günorta və əsr namazlarını günortanın əvvəlində, məğrib və işa namazını isə gecənin əvvəlində qıl. ) Sübh namazını da qıl. Çünki, sübh namazı gecə və gündüz mələklərinin müşahidəsindədir.”(İsra surəsi, ayə:78 )

"Fəcr Quranı”, sübh namazına işarədir. Bu ayədə namazın beş vaxtına işarə olunub. "Bəqərə" surəsində oxuyuruq:

"Namazlara, xüsusilə orta namaza riayət edin və Allaha itaət üçün ayağa qalxın.”(Bəqərə surəsi, ayə:238 )

Qeyd etdiyimiz "Hud" surəsinin 114-cü ayəsinin təfsirində "Məcməul-bəyan" təfsirinin müəllifi (Təbərsi), Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)-dan maraqlı bir hədis nəql edir.

"Günlərin birində Həzrəti Əli (əleyhissalam) cəmiyyətə üzünü tutub soruşur: Bilirsiniz, Quranda ən ümidverici ayə hansıdır? Bəziləri dedilər: Budur: "Şübhə yoxdur ki, Allah özünə şərik qoşanları əfv etməz, amma istədiyi şəxsin bundan başqa olan günahlarını bağışlayar.”(Nisa surəsi, ayə:48 ) İmam buyurdu: Yaxşıdır. Amma, mən istədiyim ayə deyil.Bəziləri dedilər: Bu ayədir: "Hər kəs pis iş gördükdən və ya zülm etdikdən sonra Allahdan bağışlanmasını dilərsə, Allahın bağışlayan və mərhəmətli olduğunu görər.”(Nisa surəsi, ayə:110) İmam yenə buyurur: Mən istədiyim ayə deyil. Bəziləri dedilər: Bu ayədir: "De ki: Ey özlərinə zülm edən bəndələr! Allahın rəhmətindən ümidinizi üzməyin!”(Zümər surəsi, ayə:53 ) Həzrət buyurur: İstədiyim ayə deyil!Əhali soruşur: Bəs hansı ayədir? Həzrət buyurur: Ən ümidbəxş ayə, bu ayədir:

"Namazı gündüzün iki başında və gecənin əvvəlində qıl«"(Məcməul-bəyan, cild. 5, səh. 201 )

Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)-ın dilindən nəql etdik ki, Quranda ən ümid verici ayə, namaz ayəsidir.

İndi də Ulul-Əzm peyğəmbərlərindən, İmran oğlu Musa (əleyhissalam)-ın "Taha"surəsindəki əhvalatına diqqət edək:

Musa (əleyhissalam) Allahla danışanda Allah taala buyurur: "Mən səni Peyğəmbər seçdim. Sənə vəhy olunanı dinlə! Mən, həqiqətən Allaham. Məndən başqa heç bir tanrı yoxdur. Mənə ibadət et və Məni anmaq üçün namaz qıl!”(Taha surəsi, ayə:13-14 )

Bu ayədə əvvəlcə, tovhidin əsli bəyan olur. O da peyğəmbərlərin dəvətlərinin ən mühüm əsasıdır. Sonra ibadət mövzusu, onun ardınca isə namaza göstəriş verilir. Yəni, Xaliqlə, məxluqun ən mühüm bağlılığı və Allahın pak zatını yaddan çıxarmamaqdan ötrü ən təsirli yol, namaz qılmaqdır.

Namazın müxtəlif hikmətləri arasından bu ayədə və Musa (əleyhissalam)-ın dəvətinin əvvəlində, "Allahı xatırlamaq" hikmətinə işarə olunur. Şübhəsiz ki, bir sıra amillər insanı qafil edib, Allahı onun yadından çıxarır. Ona görə də gecə-gündüz bir neçə vaxtda namaz qılmaqla bu qəflətlə mübarizə aparılır. İnsan sübh tezdən yuxudan ayıldıqda, onu bu dünyada hər şeydən qafil edən yuxudan durduqda, gündəlik planlarına başlamazdan əvvəl, Allah-taala ona namazı (sübh namazı) vacib etmişdir. Bununla da, təzə həyatını başlayır və Allahı yad etməklə qəlbini səfalaşdırır.

Gündüz işin şirin yerində, günün yarısında, gündəlik işləri onu özünə məşğul etdiyi vaxt, birdən "həyyə ələs-səlah" eşitməklə, namaza tərəf tələsir. Namaza durub, öz Məbudu ilə razi-niyaza məşğul olur. Qəlbinə oturmuş toz-torpağı, bununla təmizləyir. Gündüzün sonunda və gecənin əvvəlində də belə olur. Gecədən bir miqdar keçdikdən sonra da "yatı" namazı ilə Allahı xatırlamaqla qəlbini dirildir.

Bu ayədə Allah-taala, Musa (əleyhissalam)-a buyurur: Namaz, məni qəlbində xatırlamağından ötrüdür. Həmçinin, Allah-taala "Rəd" surəsində də Özünün yad və zikr olunmasını qəlblərin aramlığının əsası kimi vurğulayır. Buyurur:

"Bilin ki, qəlblər yalnız Allahı yad etməklə aram tapar!”

"Nisa" surəsində, müsafir namazını və döyüş cəbhələrindəki qorxu namazını bəyan etdikdə, Allahın bütün hallarda xatırlamaq tövsiyə olunur, buyurur:

"Namazınızı qıldıqdan sonra ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı zikr edin, arxayınlığa çıxdıqda isə namazı öz qaydasında qılın! Çünki, namaz möminlərə müəyyən vaxtlarda fərz (vacib) edilmişdir.”(Nisa surəsi, ayə:103 )

Duran, oturan və uzanan hallarda Allahı yad etməkdən məqsəd, döyüş meydanında fasilə vaxtı edilən istirahət halları ola bilər. Həmçinin, əsgərlərin müxtəlif hallarda oturan, duran, uzanan vaxtı döyüşüb silahdan istifadə etdiyi də nəzərdə tutula bilər.

Əslində, İslamın ən mühüm göstərişi budur ki, insan heç bir halda Allah-taaladan qafil olmamalıdır; Yuxarıdakı ayə, bir çox rəvayətlərdə xəstələrin necə namaz qılmalarına aid edilmişdir.

Ayədəki, "kitabun məvquf"i fadəsi, "həmişə vacib" kimi məna olunmuşdur.(Təfsiri nümunə, cild. 4, səh. 104-105 )

Namazın əsas ruhu təvazökarlıqdır. Qəlbin hazır və Allah-taala ilə düz olması, heybət və təzim yolu ilə Allahı zikr etmək, namazın hədəflərindəndir. Necə ki, Allah-taala buyurur:

"Məni xatırlamaq üçün namaz qılın!”

İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) buyurur:

"Elə namaz qıl ki, sanki kiminləsə vidalaşırsan. Yəni, bu namazla, özün və həvayi-nəfsinlə vidalaşırsan. Bəlkə də, haqqdan başqa hər şeylə vidalaş. Həmişə özünü namazda hiss et!”(Kimyayi səadət. C.1. səh. 165-166 )

Bura kimi Qurani-Kərimdən namazın əhəmiyyətinə və bəzi hikmətlərinə işarə olundu.

Mərhum Feyz Kaşani özünün "Əl-həqaiq" kitabında yazır: Əsl namaz bu altı mətləbə riayət etməklə ələ gəlir:

1. Hüzur qəlb; 2. Anlamaq; 3. Təzim; 4. Heybət; 5. Ümid; 6. Həya.

Namazda insanın hüzuri qəlb tapması və insanın diqqətinin yalnız, Allaha cəlb olunmasının amillərindən biri, namazda ciddi olmaqdır. Çünki, qəlb, ciddiliyə tabedir. İnsanın fikir və diqqəti ən çox harada olsa, qəlb də ən çox onun ardıncadır. Beləliklə, demək olar ki, qəlb ciddiliyə tabe və ram olandır. İnsanda belə bir əqidə özünə yer tapmalıdır ki, dünya həyatı ilə Axirət həyatında müqayisədə, Axirət həyatı daha üstündür. Çünki, axirət, əbədi və həmişəlikdir. Həmçinin, giriftarçılıq və narahatçılığı da yoxdur. Quran buyurur:

"Axirət dünyası əbədi həyatdır. Əgər bilsəniz!”(Ənkəbut surəsi-64 )Başqa yerdə yenə gəlib:"Axirət daha yaxşı və ən əbədidir!”(Əla surəsi-17 )

İndi anlamaq lazımdır ki, belə bir əbədi həyatı və ən yaxşı yaşayışı yalnız, namaz vasitəsi ilə ələ gətirmək olar. Namaz Allaha yaxın olmaq vasitəsidir. Əgər insan özündə etiqad hiss etsə ki, dünya doğrudan da həqir və heçdir, o anda namazda qəlbin Allah dərgahında hazır olması alınar.

Namazda hüzuri qəlb ələ gətirdikdən sonra "anlamaq" məsələsi qarşıya çıxır. Yəni, insanın zehni və fikri namazın ali dərəcəli mənalarını başa düşməyə çalışsın. Əgər namaz qılan, namazın mənalarına diqqət etsə, dünya işlərindən qafil olar. Bu halda bütün vasvası fikirlərdən azad olar. Namazda müxtəlif mövzulu fikirlərin insanın zehn və fikrinə hücum çəkməsi, demək olar ki, o şəxsə oxşayır ki, ağacın altında oturub azad və aramlıqla fikirləşmək istəyir. Lakin, bülbüllər və sərçələrin səs-küyü onu özünə cəlb edir. Əlinə çubuq alıb onları qovur lakin, yenə qayıdırlar. Namaz qılanın namaz üstə haləti belədir.

Təzim, qəlbin ondan mərifət aldığı sərçeşməsidir. Birinci, imanın əsasını təşkil edən, Allahın cəlal və əzəmətinin mərifəti. İkinci, insanın öz nəfsinin kiçik və həqir olmasını tanımaq. Onu İlahi göstərişlərə ram etmək. Bu iki mərifətdən insanda, təvazökarlıq və nəfsin sınması ələ gəlir. Bütün bu halətin ələ gəlməsi ilə insanın öz Xaliq və Məbudu müqabilində təzimi daha çox özünü göstərəcək.

İnsanın nəfsinin başqa bir haləti də heybət və qorxudur.Bu halət, Allahın sonsuz qüdrətinə olan mərifətdən doğulur. O da budur ki, Allahın istək və iradəsi, aləmin bütün zərrələrinə nüfuz edir. İnsan, Allahın qüdrətinə nə qədər çox elm və mərifət əldə etsə, insanda bir o qədər çox heybət və qorxu olar. Dahi İslam alimi Mərhum Nəraqi "ixlas”ı da bu yolda xatırlatmışdır. Buyurur: Namazda ixlaslı, qəsd qürbət və riyadan uzaq olmaqın bu işdə təsiri vardır.(Elm əxlaq İslami, cild. 3, səh. 403 )

Ümid, Allahın lütfünün tanınmasından sərçeşmə alır. Belə ki, insan, Allahın sonsuz nemətləri, kərəm və lütflərinə diqqət etməklə, namazın müqabilində Allahın behişt vədəsinə yəqinlik edir. Bütün bunların nəticəsində, Allaha ümid hasil olur.

İnsanda həya, Allahın haqqını yerinə yetirməkdə özünü aciz bilib, öz nəfsində onu dünyanın bər-bəzəyinə dəvət edən eybləri görməklə əmələ gəlir. Başqa tərəfdən, Allahın cəlal və qüdrətinə elmi olan insanın batinində, həya adlı hiss vücuda gəlir.(Əl-həqaiq, səh. 223 )

Bura kimi əsl namaz və onun həqiqəti barəsində, Feyz Kaşaninin dilindən nəql etdik. İndi də bu barədə Ayətullah Hacı Mirzə Cavad Mələki Təbrizinin sözünə nəzər salaq. O, namazın əzəməti barəsində dahi İslam alimi, Şəhid Əvvəlin kitablarına işarə edərək buyurur:

"Şəhid (Allah ona rəhmət eləsin), namazın min məsələsini bir kitabda cəm edib onu "Əlfiyyə"(minlik) adlandırmışdır. Üç min məsələdən ibarət olan namazın müstəhəb işlərini isə başqa bir kitabda cəm edib, adını "Nəfliyyə"qoymuşdur. Sonra Quranda namazın mühüm hikmətlərindən birinə işarə edir: "Həqiqətən namaz, insanı çirkin və pis əməllərdən çəkindirir.”(Ənkəbut surəsi, ayə:45 )

Buyurur: Namazın insanı çirkin işlərdən çəkindirib, pis işlərdən saxlamasının həqiqətində heç bir şəkk-şübhə ola bilməz və sözsüz qəbuldur. Çünki, Quran, aşkarcasına bu xüsusiyyəti sübut edir. Amma, o namaz ki, onda bu xüsusiyyət yoxdur yalnız, namazın şəkli sayılır və heç ola bilməz ki, nifaqdan xalis olsun. Çünki, əgər zərrə qədər də olsa, namaz ruhu onda olsa, insanı o miqdarda çirkinlik və pisliklərdən çəkindirərdi.(Əsrarus-salat”dan nəql, səh. 176 )

Bu böyük alimin qeyd etdiyi kimi Şəhid Əvvəlin kitablarında namazda olan məsələ heç bir mövzuda yoxdur. Bu alim "namaz"mövzusunda ən böyük fiqh və hədis kitablarını özünə məxsus etmişdir. Biz, İmam Səccad (əleyhissalam)-ın sözlərinin şərhində bu əzəmətli dəryadan yalnız, bəzi damlalarına işarə etmişiik.

Namazın fərdi, əxlaqi və ictimai xüsusiyyətləri də vardır. Xülasə və qısa şəkildə hər birinə işarə edək.

Namazın fərdi xüsusiyyətlərindən biri budur ki, gün ərzində özünü beş dəfə Allah dərgahında hiss edən insanın ruhi qüvvəsini, əzmini və qərarını möhkəmləndirir. Nəticədə, müşkülatlar müqabilində dağ kimi dayanır.

Namazın, şəxsdə başqa bir təsiri də budur ki, insan, özünü maddiyyat aləmindən ayırıb, İlahi səfərə çıxdığına görə qəlbi dünya aləminin kin-küdurətindən təmizlənir və aramlıq mərhələsinə yetişir. Nəql olunur ki, İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) nə vaxt qarşıya çıxan hadisələrin təsirindən qəmgin olsaydı, namazın pənahına gedər və çoxlu namaz qılardı. Çünki, namaz, Allahla görüş halıdır. Allahın görüşünə tələsdiyinə görə dərd və qəm ondan ayrılırdı. Həzrət buyurur:

"Sizlərdən hər kim namaza dursa, Allahla münacat halətində olar və bütün diqqəti Allahadır. Bilir ki, Onunla özü arasında heç bir fasilə yoxdur. Dualarını eşidir və nidasına cavab verir. Duasını qəbul edir.(Qapançının "Risalətul-hüquq” kitabının şərhi, cild. 1, səh. 282 )

Namazın şəxsə başqa təsirlərindən biri də mal, məqam və dünyanın enişli-yoxuşlu həyatı üzündən insanda olan təkəbbür və qüruru aradan aparır. Bu da insandan ötrü, çalışdığı kamal nöqtəsidir.

İmam Xomeyni (Allah ona rəhmət eləsin) namazda qiyam, ruku və səcdələrin sirri barəsində buyurur:

"Namaz, möminin kamal meracı, təqva əhlinin Allaha yaxın olmaq vasitəsi olduğuna görə biri digərinə müqəddimə olan iki işin möhkəmləndiricisidir. Birinci: Təqvanın həqiqəti sayılan, təkəbbür və özünü böyük sanmaqlıq halətini tərk etmək; İkinci: Merac və Allaha yaxınlaşmağın həqiqəti sayılan, "Allahı sevmək" və "haqq tələblik" halətidir. Ona görə də rəvayətdə var:

"Namaz, hər bir təqvalı insanın Allaha yaxın olmasının amilidir.”

Qiyam, ruku və səcdə məqamları ilə iki halət hasil olur. "Qiyam" halətində, Haqqın hər işdə əsas və mütləq qüdrətli olduğunu bilərək, "özünü sevməklik" haləti tərk olunur. "Səcdə"də isə "özünü öymək" haləti tərk olunur. Mütləq şəkildə Allahsevər və Allahtələblik haləti vücuda gəlir. Bütün alimlərin məqamları bu üç halətdən ələ gəlir.(Adabi namaz, səh. 350 )

Namazın fərdi təsirlərindən biri də insanın özünü islah etməsinə can atması və ən ali şəkildə əxlaqi fəzilətləri ələ gətirməsinə çalışmasıdır. İnsan, öz qəlbini rəzilət tikanlarından islah edir. Ona görə də Qurani-Kərim, doğru möminləri namazdan ələ gətirdikləri xüsusiyyətlərlə tərifləyir. "Möminin" surəsində buyurur:

"Həqiqətən, möminlər nicat tapmışlar! O kəslər ki, namazlarında müti olub (Ona) boyun əyərlər!”(Möminin surəsi, ayə:1-2 )

Ayədəki "əfləhə" sözü ərəbcədən, "fələh" və "fəlah" köklərindən olub, əslində, "yarılmaq" və "kəsilmək" mənasındadır. Sonradan hər növ qələbə və məqsədə yetişməklərə də aid olunmuşdur. Əslində, qələbə və nicat tapanlar, öz yollarında olan maneləri aradan aparırlar. Yollarını, son məqsədlərinə kimi yararaq irəli gedirlər. Rağib İsfahani özünün "Müfrədatul-Quran" kitabında bu mənanı şərh edərək yazır: "Fəlah" iki qismdir. Dünyadakı fəlah və axirətdəki fəlah. Dünyadakı fəlah üç şeydə xülasə olur: Əbədilik, ehtiyacsızlıq və izzət. Axirətdəki fəlah isə dörd şeydə olur: 1. Fənasız əbədiyyət; 2. Fəqrsiz ehtiyacsızlıq; 3. Zillətsiz izzət; 4. Cəhlsiz və nadansız elm. Bu ayədə möminlər təvazökarlıq sifəti ilə tanıtdırılır.

Ayədə "xaşiin" sözü ərəbcədən, "xuşu" kökündən olub, insanın təvazökar, cismi və ruhi cəhətdən ədəbinə deyilir. Bütün bu halət böyük bir şəxsin yaxud, mühüm bir həqiqətin müqabilində əmələ gəlir. Onun təsiri insanın bədənində zahir olur. Bu ayə işarə edir ki, möminlərin namazı ruhsuz və sözlərdən ibarət olub, mənasız deyil, bəlkə də, Allaha elə diqqət edirlər ki, Ondan başqa hər şeydən ayrılırlar.

1. İlk amil budur ki, insan elə bir elmə və mərifətə malik olsun ki, dünya onun nəzərində kiçik, Allah isə böyük və əzəmətli cilvələnsin. Əli (əleyhissalam), müttəqi və təqvalı şəxslərin əlamətləri barəsində "Nəhcül-bəlağə”də buyurur:

"Allah, onların gözündə böyük cilvələndiyinə görə Ondan başqa nə varsa, hamısı onların yanında kiçikdir.”(Nəhcül-bəlağə, (Feyzul-İslam) 104-cü xütbə; Nəhcül-bəlağə, (Seyyid Rəzi) 184-cü xütbə )

2. Namaz vaxtı müxtəlif işlər barəsində fikirləşməyib, fikrini yalnız, namaza cəm etsin və onun mənasına diqqət etsin.

3. Yer seçmək. Yəni, namazı elə bir yerdə qılsın ki, çoxlu zər-zibalı olmasın. Ona görə də görürük ki, şəkil, mücəssimə, müqabilində, keçid yolu, açıq qapı ağzında namaz qılmaq məkruhdur.

4. Günahdan çəkinmək, təvazökarlığın yaranmasında təsirlidir.

5. Namazın mənalarını, hərəkət və zikrlərinin hikmətlərini bilmək.

6. İstər müqəddimə, istərsə də əsl namazda, müstəhəbb işlərə əməl etmək.

7. Bu işin (təvazökarlığı), başqa işlər kimi çoxlu təkrara ehtiyacı olduğunu unutmaq lazım deyil.