Həmd və səna olsun Allaha, Onun salam və salavatı olsun bəşərin ən yaxşısı Həzrət Mühəmmədə və hidayət yolunun çıraqları olan Əhli-beytinə.

Bu etiqadi kitabı yazmaqda məqsədim yalnız Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) Əhli-beytinin vasitəsi ilə gəlib çatan İslam etiqadiyyatının xülasəsini qələmə almaqdır.

Bu müxtəsər kitabı dəlil və bürhansız İmamlardan (əleyhis-salam) gəlib çatan və əsas etibarı ilə etiqadi hədisləri qeyd etmədən yazmışam ki, bu əqidə üsullarını öyrənmək istəyən ibtidai savadlı şəxslər, tələbə və alimlər ondan kifayət qədər faydalana bilsinlər. Bu kitabı Əqaidül-İmamiyyə (12 İmam şiələrinin əqidə üsulları) adlandırdım.

Bu kitab, 1363-cü hicri qəməri ilində Müntədin-nəşr dini universitetində ali kəlam (ilahiyyat) bəhslərinə bir müqəddimə kimi istifadə olunsun deyə, silsiləvari mühazirələr kimi yazılmışdır.

Bu əqidə üsullarının çoxunu tədris etdiyim vaxt, dərsləri hamının istifadə edə biləcəsi tərzdə deyil, o vaxtın çıxış və mühazirə formasında, pərakəndə vərəqlərdə yazılmışdı. Nəhayət bu il, yəni o dövrdən 8 il keçdikdən sonra, cənab Məhəmməd Kazim Kətbi məndən xahiş etdi ki, qeyd olunan mühazirələrə yenidən nəzər salıb müxtəsər və münəzzəm bir kitab hazırlayam ki, xalqın istifadəsi üçün yararlı olsun və hamı ondan istifadə edə bilsin. Beləliklə, İmamiyyə şiələrinə vurulan ittihamların çoxu dəf edilsin. Xüsusilə də Misir və başqa ölkələrdəki müasir yazıçılar qələmləri ilə şiəlik və şiə əqidəsinə qarşı kəskin hücuma başlamışlar. Onların bu hücumları ya Əhli-beyt məktəbi barədə lazımi qədər agahlığın olmaması üzündən olur, ya da özlərini qəsdən bixəbərliyə vururlar. Bu şəxslər həqiqətlərə təcavüz və nadanlıqdan nəşət tapan bir sıra məsələlərlə oxucuları olan müsəlmanlar arasına nifaq və ixtilaf toxpumu səpir, bu yolla da müsəlmanların vəhdətini pozur, qəlblərində ədavət, düşmənçilik və kin-küdurət yaradaraq onları bir-birinin canına salırlar.

Bütün zamanlarda, xüsusilə də hazırkı zəmanəmizdə bizim müsəlmanlar arasında vəhdət yaradıb sıralarını möhkəmləndirməyə, vahid bayraq altında bir yerə yığmağa qadir olmağımız mümkün deyilsə də, amma heç olmazsa, firqələri bir-birinə yaxınladıb kinələrin üstünü örtmək, ədavətləri nisbətən azaltmağımızın zəruriliyi heç kəsə məxfi deyildir.

Mən belə bir təklif irəli sürürəm, amma yüz faiz təəssüflə bilirəm ki, müsəlmanlar arasında ittihad yaradılması barəsindəki təkliflərin heç birini əməli olaraq həyata keçirə bilmərik. Misirli yazıçı doktor Əhməd Əmin kimilərin müsəlmanlar arasında təfriqə yaratmaları nəticəsində irəli gələn hazırkı vəziyyətlə belə, irəli sürdüyüm təkliflər onların inad və tərsliklərini daha da artırmaqdan başqa bir iş görə bilmir.

Əgər bu yazıçılar və s. kimi şəxslərin ardıcıl və inadkar səylərinin bir qrup sadə insanları aldatmasının, əsassız mətləblərinin onlara təsir etməsindən, yaxud şiələrə ədavət izhar etmələri ixtilafların, kinələrin coşmasından keçdikdə, çox da mühüm deyildir. Hər halda mən bu kitabı nəşr olunmaq üçün təqdim edəndə həqiqət axtaranlara faydalı olmasını ümid edirəm, təki bu insanlıq və İslama xidmətdə şərikli olaq. Bu kitabı bir neçə hisədə tənzim etdim.

Biz inanırıq ki, həqiqətən Allah-Taala bizə təfəkkür, idrak qüvvəsi verib, əql bəxş etdiyinə görə, bizə əmr etmişdir ki, Onun xəlq etdiyi mövcudat barəsində fikirləşək, şüurumuzu işə salıb dərindən təfəkkür edək, hikmətində, kainatdakı nişanələrində dərindən düşünüb, onun kainatda (afaq) və insanın daxili aləmində (ənfüs) təfəkkür edək. Belə ki, Allah-Taala buyurur:

Başqa bir yerdə, ata-babaların yanlış və batil adət-ənənələrinə kor-koranə, qeyri-aqilanə təqlid etməyi məzəmmət etmişdir:

Bunun kimi öz gümanları əsasında əməl edib haqqa tabe olmayanları da məzəmmət edir:

)Onun barəsində mərifət kəsb etməyi bizə öz əqlimiz, nübüvvət iddiası edən şəxs və onun möcüzəsi barədə təfəkkür etməyi vacib etdiyi kimi zəruri edir və bu barədə əqlimizdən başqa heç kimə təqlid etməyi–şəxsin məqam və mənziləti nə qədər böyük olsa da belə–səhih hesab etmir.

Çoxlu Quran ayələrində insanın təfəkkür, elm və mərifətə təşviq etdirilməsi həqiqətdə əql sahiblərinin müvafiq olduqları ideya və fikir azadlığını, müstəqilliyi bəyan edir. Həqiqətdə Quran bizim ruhumuzu qeyd olunan həqiqətlərlə agah olmaq, onlar barədə təfəkkür etmək üçün mərifət və təfəkkür istedadını hərkətə gətirir, insan zəkasını ayıldıb çiçəkləndirməklə onu, əqlin fitri tələbinə cəlb edir.(Bax: Mühazirələr, səh.47-52; Ənkəbut surəsinin 20-ci ayəsi: De: yer üzündə seyr edin və baxın görün (O) xilqəti necə başladı! Habelə, Yunis surəsinin 10-cu ayəsi: De: baxın görün yerdə və göylərdəki nədir? Ğaşiyə surəsinin 17-21-ci ayələri də bu qəbildəndir: Onlar dəvəyə baxmırlar ki, necə yaradılıb? Və səmaya baxmırlar ki, necə ucaldılıb? Və dağlara baxmırlar ki, necə bərkidilib? Və yerə baxmırlar ki, necə hamarlanıb? Bunları xatırlat, sən yalnız xatırladansan. Öz nəfsləri barədə təfəkkür etmirlərmi? (Rum, 8) Bəs bil ki, Allahdan başqa heç bir məbud yoxdur. (Mühəmməd, 48) Yoxsa Ondan (Allahdan) başqa şeyləri özlərinə məbud seçirlər?! De: Öz dəlillərinizi gətirin! (Ənbiya surəsi, 24))Belə olan halda insanın etiqadi məsələlər qarşısında laqeyd qalması, onlara əhəmiyyət verməməsi və özünə bir yol seçməməsi, kiminsə dediklərini təqlid üzündən qəbul edib ona arxalanması səhih deyil. Əksinə, Quran ayələrinin təsdiqlədiyi əqli fitrətin tələbinə əsasən, hər insana vacibdir ki, üsulid-din adlanan etiqad əslləri barədə(Bu kitabda qeyd olunanların hamısı etiqad üsullarından ibarət deyil, çünki onlardan bəzilərinə (qəzavü-qədər, rəcət və s.) üsuli dindəki kimi etiqad bəsləmək, əqli təhqiqat və təfəkkür vacib deyil, əksinə bu barədə hətta Peyğəmbər və İmamlar səviyyəsində olmayan amma sadiq və doğruçu şəxslərin də sözlərini əsas tutub təqlid etmək, inanmaq olar. (Müəllifdən)) təhqiqat aparsın, dərindən düşünsün. Bu üsulların ən mühümü tovhid, nübüvvət, İmamət və məaddan ibarətdir.

Hər kəs bu kimi etiqad üsullarında ata-babalarına, yaxud başqa şəxslərə təqlid etsə, hökmən səhvə düçar olub haqq yoldan uzaqlaşar, inhirafa yuvarlanar və heç vaxt üzrlü sayılmaz.

Bu barədə əsas etiqadımız iki mətləbdən ibarətdir:

1-Etiqad üsulları barəsində mərifət kəsb etməyin vacibliyi; belə ki, bu barədə başqalarına təqlid etmək caiz deyildir.

2-Qeyd olunan vacib, şərən vacib kimi qəbul edilməzdən öncə əqlin hökmü ilə olan vacibdir.

Yəni rəvayətlərin əqli dəlilləri təsdiqləməsinə baxmayaraq, etiqad üsullarında mərifət və baxış dini rəvayətlərə əsaslanmamalıdır.

Əqlən etiqad üsulları barədə mərifət kəsb etməyin vacibliyi dedikdə əqlin bu üsullarda mərifətin, agahlığın zəruriliyini, onlar barədə təfəkkürün vacib olduğunu dərk etməsi nəzərdə tutulur.

Fürui-dinə gəldikdə isə, (fürui-din insanın əməlləri, gördüyü işlərlə əlaqədar olan şəriət hökmləridir) hər bir müsəlmanın onları təfəkkür və istidlal yolu ilə əldə etməsi vacib deyildir. Əksinə, fürui-dində, əgər namaz, oruc, zəkat və s.-nin vacibliyi kimi yəqinlik hasil olmuş zəruriyyətlərdən olmazsa, aşağıdakı üç yoldan birini seçməsi vacibdir:

1-Ya hökmlərin istixracında ictihad(İctihad kəlməsi cəhd kökündən alınmışdır, mənası da hər hansı bir əməli yerinə yetirmək üçün qüvvə sərf etmək deməkdir. Amma şiə fəqihlərinin istilahında (terminologiyasında) isə müəyyən olunmuş qayda-qanunlar əsasında şəri hökmün çıxarılması, istinbat edilməsi nəzərdə tutulur. Daha yaxşı olardı ki, belə təbir olunsun: ictihad–şəri hökmlərin, yaxud əməli vəzifələrin (şəri və ya əqli) dəlillərinin əldə edilməsi üçün bir səciyyə, mələkədir (bacarıq və qüdrət). Müctehid də öz növbəsində iki qismdir: mütləq müctehid, mütəccəzzi müctehid. Mütləq müctehid dedikdə, bütün fiqhi məsələlərdə hökmlərin istinbatı qüdrətinə malik olan müctehid nəzərdə tutulur. Mütəccəzzi müctehid isə, bəzi fiqhi bablarda şəri hökmü istinbat edə bilən, bəzi bablarda isə bu işə qadir olamayan müctehidə deyilir.) məqamına çatıb hökmləri dəlil və istidlal əsasında çıxarmalıdır (əgər ictihad və nəzər əhlidirsə);

2-Yaxud ehtiyata əməl etməyin lazım olduğu hallar barəsində kifayət qədər agahlığı vardırsa, öz əməllərində ehtiyata(Ehtiyat dedikdə, o əməl başa düşülür ki, onun vasitəsi ilə məchul (hökmü bəlli olmayan) hadisələr, məsələlər müqabilindəki vəzifələri yerinə yetirilmiş olur. Buna mütləq ehtiyat deyilir. Bunun müqabilində isə nisbi ehtiyat durur, yəni müctehidlərin fətvaları arasındakı ehtiyat. Belə ki, icmal şəkildə onların birinin ələm olması məlum olur.) əməl etməlidir; Belə ki, müctehidlərin fətvalarını cəm etməklə həqiqi vəzifəsi olduğu əməlləri yerinə yetirmiş olsun.

3-Müctehid üçün lazım olan şərtlərə malik olan(Təqlid–əməl, söz və hökmünün mükəlləf şəxs üçün höccət və istinad nöqtəsi sayılan müctehidin fətvası ilə mütabiq (uyğun, müvafiq) olmasıdır. Müqəllid (təqlid edən) iki qismdir: a) Aəri hökmlərin mənbə və mənşəyini tanımaq üçün heç bir agahlığı olmayan müqəllid; b) Qismən də olsa, bu barədə agahlığı olub istinbat qüdrəti olmayan müqəllid.), şəriətdə deyildiyi kimi, aqil, adil, nəfsini aludəliklərdən, günah və tüğyanlardan qoruyan, dini hifz edən, dinin qoruyucusu, həvayi-nəfs ilə müxalif, Mövlasının (Allahın) əmrlərinə müti olan müctehidə təqlid etsin.(Əsgərinin təfsiri, səh.300; Əl-ehticac, 2-ci cild, səh.511, 337-ci hədis.)

Hər kəs müctehid və ya ehtiyata əməl edən olmasa və həmçinin, cameüş-şərait müctehidə təqlid etməsə, ömrü boyu namaz qılıb oruc tutsa da belə, bütün ibadət və itaətləri batil sayılır və ondan heç bir vəchlə qəbul olunmaz. Amma onun əvvəlki (təqlid etmədiyi dövrdəki) ibadət və itaətləri sonradan təqlid etdiyi müctehidin rəy və fətvaları ilə müvafiq olarsa və öz ibadi əməllərini qürbətən iləllah niyyəti ilə yerinə yetirmiş olarsa, bu halda səhih sayılır.

Bizim etiqadımıza görə, fürui-din hökmlərində ictihada çatmaq İmam Zaman (əleyhis-salam)-ın qeybdə olduğu əsrlərdə(İmam Mühəmməd əl-Məhdi ibnil-İmam-əl-Həsən-əl-Əsgəri (əleyhissalam) üçün iki qeybət dövrü vardır: 1-Qeybəti-suğra (kiçik qeybət dövrü). Atası İmam Həsən Əsgəri (əleyhissalam)-ın vəfat etdiyi ildən (h.q. 260) başlayıb və 329-cu ilə kimi davam edib. Bu dövr ərzində onun 4 xas naibi olmuşdur: 1-Osman ibni Səid Əl-Əmr əl-Əsədi. O, əvvəlcə İmam Hadin (əleyhissalam)-ın, sonra İmam Həsən Əsgəri (əleyhissalam)-ın vəkili, daha sonra isə İmam Məhdi (əleyhissalam)-ın naibi olmuşdur. 2-Məhəmməd ibni Osman ibni Səid əl-Əmr Əl-Əsədi. O da əvvəlcə İmam Hadi (əleyhissalam)-ın, sonra İmam Həsən Əsgəri (əleyhissalam)-ın, daha sonra isə (305-ci ildə vəfat etdiyi vaxta qədər) İmam Məhdi (əleyhissalam)-ın naibi olmuşdur. 3-Hüseyn ibni Ruh. Məhəmməd ibni Osmanın vəfat etdiyi vaxtdan bu müqəddəs məqamda olmuşdur. 4-Əliyyibi Məhəmməd Əs-Səmri (xas naiblərin axırıncısı) 329-cu il 15 şəbanda vəfat etdiyi vaxta qədər 3 il müddətində naib olmuşdur. İkincisi isə qeybəti-kübradır (böyük qeybətdir). 329-cu il şəban ayının 15-də dördüncü naibin vəfatı ilə başlanır. O, lillahil əmru huvə baliğuhu ayəsində əmr-in kimə həvalə edildiyi barədə soruşduqda, İmam (əleyhissalam) onu bu günə kimi davam etməkdə olan qeybəti-kübranın başlanğıcı kimi bildirmişdir. Bu qeybət dövründə İmamın naibliyi məsələsi fiqhi kitablarda qeyd olunan şərtlər əsasında cameüş-şərait müctehidə havalə olunur. Bax: Seyyid Aəhid Sədr, Əl-məalimül-cədidətü-lil-üsul kitabı, səh.23; İmam Zaman (əleyhissalam)-ın qeybəti barədə əlavə məlumat almaq üçün bax: Seyyid Məhəmməd Sədr, Tarixül-qeybətis-suğra, səh.395, 3-cü fəsil (4 xas naibin həyatından bəhs edir).) bütün müsəlmanlara vacibdir. (Buna vacibi-kifai deyilir, yəni bu iş hamıya vacibdir. Amma bir neçə nəfər öhdəsinə alsa, başqalarından götürülər.)

Hər bir müsəlmana, hər bir əsrdə vacibdir ki, bu məsələyə diqqət yetirsin. Lakin kifayət qədər qüdrəti olan bir neçə adam ictihad dərəcəsinə çatmaq üçün hərəkət etsə və bu rütbəyə çatsa sair müsəlmanlar təqlid üçün layiqli dərəcəyə çatan, cameüş-şərait olan belə bir şəxslə kifayətlənib ona təqlid etməli, fürui-din məsələlərində, şəri hökmlərdə ona müraciət etməlidirlər.

Amma belə bir adam tapılmazsa, bu halda ictihad rütbəsinə çatmaq, hamıya vacibdir. Əgər bu işi yerinə yetirmək hamı üçün qeyri-mümkün, yaxud xeyli ağır olarsa bu məqama çatmaq üçün özündən ciddiyyət göstərən bir neçə şəxsi təhsil üçün lazımi vəsaitlərlə təmin etməlidirlər. Və müsəlmanların bu işə ciddiyət göstərməyib vəfat etmiş müctehidə təqlid etmələri caiz deyildir.(Ölü müctehidə təqlid etmək iki mənada işlənir: a) ibtidai; b) bəqai. İbtidai təqlid dedikdə, məqsəd budur ki, mükəlləf şəxs vəfat etmiş müctehidin sağlığında heç bir şeydə ona təqlid etməmiş, vəfatından sonra təqlid etmək istəsin. Bu cür təqlid əsla caiz deyildir, hətta əgər ölü müctehid diri müctehidlərin hamısından bilikli (ələm) də olsa. Bəqai təqlid dedikdə məqsəd budur ki, insan bir müctehidə, onun diriliyində təqlid etsin, o vəfat edəndən sonra isə əvvəlki təqlidində qalsın. Bu cür təqlid o vaxt səhih ola bilər ki, vəfat etmiş müctehid diri müctehidlərin hamısından ələm olsun, yaxud vəfat etmiş müctehidin diri müctehidin məsələlərdəki fətvaları ilə müxalif olub-olmaması məlum olsun.)

İctihad dedikdə Əşrəfül-ənbiya vəl-mürəsəlin Həzrət Mühəmməd (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm)-in gətirdiyi fəri hökmlər və qayda-qanunlar barədə mərifətin kamil olması üçün şəri dəlillərdə dərindən təfəkkür və təhqiqat aparıb nəzər və rəy çıxarmaq nəzərdə tutulur.

Bu hökmlər zaman və məkanın dəyişməsi ilə əsla dəyişilmir:

Şəri dəlillər dedikdə, Qurani Kərim, Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm)-in sünnəsi, icma (müctehidlərin müəyyən məsələ barəsindəki birliyi) və əql nəzərdə tutulur. (Bunlar üsuli-fiqh kitablarında təfsilatı ilə qeyd olunub.)

Qeyd etmək lazımdır ki, ictihad məqamı çoxlu elm və məarif öyrənməyi tələb edir. Bunlar da yalnız səylə çalışıb özündən ciddiyyət göstərənlərə, onları kəsb etmək üçün qüvvə sərf edənlərə müyəssər ola bilər.(Müctehidin ictihad üçün dərindən yiyələnməli olduğu elmlər aşağıdakılardır: lüğət elmi, sərf (ərəb dilinin qrammatikası), nəhv (ərəb dilinin sintaktikası), üsul elmi, kəlam elmi, məntiq, Qurani Kərimdəki şəri hökmlərə dəlalət edən ayələrin təfsirini və hökmlərə aid olan hədisləri bilmək, hədisləri söyləyən şəxslərin (ravilərin) şəxsiyyətini, adil və ya fasiq olmalarını araşdıran elmləri (rical elmi, dirayə elmi və s.) bilmək. Əlavə məlumat üçün bax: Fazili Tuni, Əl-vafiyətu fi üsulil-fiqh, səh.250; Seyyid Müslüm Həmuz Hələbi, əl-Quranu vəl-əqidətu, səh.247-252.)

Təqlid üçün cameüş-şərait (bütün şərtlərə malik olan) müctehid barədə əqidəmiz budur ki, o, qeybət dövründə İmam (əleyhis-salam)-ın naibi, vəkilidir.(Əl-hamiş, 6-cı cild, səh.241 (Əqidətüna fil-ictihad)) O mütləq və tam ixtiyarlı hakim, rəhbərdir. İmam üçün olan ixtiyarların hamısı–bütün hadisə və məsələləri araşdırıb yekun hökm vermək, camaat arasında hökumət etmək kimi ixtiyarlar onda da vardır. İmam Sadiq (əleyhis-salam)-dan gələn hədisə əsasən(Ehticac, 2-ci cild, səh.260, 232-ci hədis; Üsuli kafi, 1-ci cild, səh.54, 10-cu hədis.)hər kəs ona (cameüş-şərait müctehidə) qarşı çıxsa, İmama qarşı çıxmış olur, İmama qarşı çıxan kəs də Allaha qarşı çıxmış olur. Bu da şirk (müşriklik) kimidir.

) məsrəfində də müctehidə müraciət olunur. Bu ümumi məqam, mənzilət və rəhbərliyi cameüş-şərait müctehidə İmam (əleyhis-salam) vermişdir ki, qeybət zamanı o Həzrətin naibi olsun. Məhz bu səbəbə görə də İmamın naibi adlandırılıb.