İmamət və vilayətlə əlaqədar yenə iki fərqli bəhs mövcuddur:

1. "Ümumi imamət və vilayət"; yəni hər bir əsr və dövrdə insanlar arasında Allah tərəfindən bir imam və rəhbər mütləq olmalıdır; istər peyğəmbərlik, istərsə də yalnız imamət məqamına malik olsun.

2. "Xüsusi imamət və vilayət"; bu ilahi məqam İslam peyğəmbərindən sonra onun canişininə aiddir.

Başqa sözlə, nübüvvət və peyğəmbərlik iki qismə – ümumi və xüsusi peyğəmbərliyə bölündüyü kimi, imamət də iki qismə bölünür.

Qurani-kərimdə ümumi imamət və vilayət haqqında bir sıra ayələr mövcuddur. O cümlədən:

***

Birinci ayədə İslam peyğəmbərinə (s) xitabən buyurulur:

Fəxri-Razi bu ayənin təfsirində üç fikir söyləmişdir:

1. "Münzir" (qorxudan) və "hadi" (rəhbər və hidayət edən) sözlərinin hər ikisi eyni məna daşıyır və ayənin mənası belədir: "Sən yalnız hər tayfanı qorxudan və hidayət edənsən!"

2. İslam peyğəmbəri (s) qorxudan, Allah isə hidayət edəndir.

3. İslam peyğəmbəri (s) qorxudan, imam Əli (ə) isə hidayət edəndir.

İbn Abbas deyir: "Peyğəmbər (s) mübarək əlini sinəsinə qoyub buyurdu: ( اَنا الْمُنْذِرُ ) "Mən qorxudanam!" Sonra isə əlini Əliyə (ə) tərəf uzadaraq buyurdu:

"Ya Əli! Sən (isə) hidayət edənsən. Məndən sonra doğru yolu tapanlar sənin vasitənlə hidayət olacaq."("Bəraət” surəsi, ayə: 119.)

Bu üç baxışı digər təfsirçilər də qeyd etmişlər. Sünni təfsirçilərinin bəziləri isə bu ayənin 1-ci və 2-ci təfsirinin düzgün olduğunu sübut etməyə çalışmışlar. Çünki 3-cü təfsir onların təəssübkeş təfəkkür tərzinə uyğun deyil. Halbuki birinci təfsir ayənin zahiri ilə uyğun gəlmir. Çünki hər iki vəsf İslam peyğəmbərinə (s) aid olsaydı, onda Allah-taala belə buyurardı: "İnnəma əntə munzirun və hadin li-kulli qovmin" – "Həqiqətən, sən yalnız hər millət və tayfanı qorxudan və hidayət edənsən!" Başqa sözlə, ərəb qrammatikasına əsasən, ("carr və məcrur” olan) "li-kulli qovmin" (hər tayfanı) ifadəsi "hadi" (hidayət edən) sözündən öncə qeyd edilə bilməz. Əgər öncə qeyd edilərsə, onda hər iki vəsfdən öncə gəlməli və belə deyilməlidir: "İnnəma əntə li-kulli qovmin munzirun və hadin" – "Həqiqətən, sən hər tayfanın yalnız qorxudanı və hidayət edənisən!" Bir sözlə, "li-kulli qovmin" (hər tayfanı) ifadəsinin iki vəsfdən yalnız birindən öncə qeyd edilməsi və digərinə aid edilməsi üçün bir dəlil yoxdur; ya hər ikisindən öncə, ya da hər ikisindən sonra qeyd edilməlidir.

İkinci təfsirdə də uyğunsuzluq var. Çünki Allah-taalanın hidayətçi olmasına heç bir şəkk-şübhə olmadığından onu qeyd etməyə ehtiyac qalmır. Bir də cümlənin zahiri mənası hər bir əsr və zamanda xüsusi hidayətçinin olmasını bildirir. Halbuki tək halda "li-kulli qovmin hadin" (hər tayfanın bir hidayətçisi vardır) – ifadəsindən başa düşülən cəm hal Allaha münasib deyil.

Beləliklə, yuxarıda qeyd olunan ayənin yeganə məqbul təfsiri budur ki, Peyğəmbəri-əkrəm (s) qorxudandır və hər dövrdə hər qövmün hidayətçisi var.

Görəsən, bu hidayətçi məqamı hər dövr və tayfanın alimlərinə də şamildirmi? – Cavab mənfidir. Çünki hər dövrdə bir yox, çoxsaylı alimlər ola bilər. İslam peyğəmbəri (s) bir nəfər olduğu kimi, müsəlmanların hidayətçisi də hər dövrdə bir nəfər olmalıdır. Başqa sözlə, İslam peyğəmbəri (s) dinin təsisçisi olduğundan camaatı qorxudur, imam isə onları hidayət etməklə bu yolu davam etdirir.

Qeyd olunanlar ayədən başa düşülən dəqiq nöqtələr idi. Bu zəmində şiə və sünnilərdən nəql olunan rəvayətlərə nəzər saldıqda isə məsələ daha da aydınlaşır.

Sünnilərin ən məşhur təfsir kitablarından olan "Əd-durrul-mənsur"da Peyğəmbəri-əkrəmdən (s) bu ayənin təfsiri ilə əlaqədar müxtəlif rəvayətlər nəql edilmişdir:

1. İbn Cərir, İbn Mərdəveyh, Əbu Nəim, Deyləmi, İbn Əsakir və İbn Nəccardan belə nəql olunur: "Sən yalnız qorxudansan. Hər qövmün və millətin bir hidayət edəni var!"ayəsi nazil olduqda İslam peyğəmbəri (s) əlini sinəsinə qoyub "Qorxudan mənəm!" buyurdu. Sonra Əliyə işarə ilə buyurdu: "Ya Əli! Hidayətçi (rəhbər) sənsən və məndən sonra doğru yolu tapanlar məhz sənin vasitənlə hidayət olacaq."(Nisa” surəsi, ayə: 59.)

2. Əbu Bərzə Əsləmi bu ayə barəsində deyir ki, Peyğəmbəri-əkrəmin (s) əlini sinəsinə qoyduğu halda belə buyurduğunu eşitdim: "Həqiqətən, sən qorxudansan!" Sonra əlini Əlinin (ə) sinəsinə qoyub "Hər tayfanın bir hidayət edəni vardır!" deyə buyurdu."("Kəbir" təfsiri, Fəxri-Razi, 19-cu cild, səh. 14.)

3. Yenə həmin kitabda bu ayənin təfsirində Abdullah ibn Əhməd, İbn Əbi Hatəm, Təbərani, Hakim, İbn Mərdəveyh və İbn Əsakirin imam Əlidən (ə) belə nəql etdikləri qeyd olunmuşdur: "Allahın Rəsulu (s) qorxudandır, mən isə hidayətçiyəm!"("Əd-durrul-mənsur", (Cəlaləddin Süyuti, vəfatı: 910 h.q), 4-cü cild, səh. 45.)

4. Başqa bir hədisdə İbn Abbas Peyğəmbəri-əkrəmdən (s) belə nəql edir: "Mən qorxudanam, Əli isə hidayətçidir. Ya Əli! Doğru yolu tapanlar məhz sənin vasitənlə hidayət olar."

Bu hədis bir qrup məşhur sünni hafizlərinin (hədis əzbərçilərinin), o cümlədən, Hakimin "Müstədrək", Zəhəbinin "Təlxis", Fəxri-Razinin "Kəbir”, İbn Kəsirin "Təfsir”, İbn Səbbağ Malikinin "Füsusul-muhimmə", Gənci Şafeinin "Kifayətut-talib", Əllamə Təbərinin "Təfsir”, İbn Həyyan Əndəlusinin "Bəhrul-muhit", Nişapurinin "Təfsir”, Həməvininin "Fəraidus-səmteyn" və s. təfsir kitablarında nəql edilmişdir.(Yenə orada.)

5. "Həbibus-seyr" kitabının müəllifi Mirqiyasəddin belə yazır: "Müxtəlif mənbələrə görə, "Həqiqətən, sən yalnız qorxudansan və hər tayfanın bir hidayət edəni vardır” – ayəsi nazil olanda İslam peyğəmbəri (s) Əliyə (ə) buyurdu: "Ya Əli, mən qorxudanam, sən isə hidayət edənsən! Məndən sonra doğru yolu tapanlar məhz sənin vasitənlə hidayət olarlar."(Yenə orada.)

6. Bu hədisi Həməvini Əbu Hüreyrədən, o da imam Əlidən (ə) nəql etmişdir.(Bu hədisin mənbə və sənədləri ilə əlaqədar məlumat əldə etmək istəyənlər "Ehqaqul-həqq" kitabının 3-cü cildinin 92-188-ci səhifələrinə müraciət edə bilərlər.)

7. Bu hədis Hakimin "Müstədrək" kitabında Əbu Büreydə Əsləmidən geniş şəkildə belə nəql olunmuşdur:

"Bir dəfə Allahın Rəsulu (s) dəstəmaz almaq üçün su istədi. Əli ibn Əbi Talib də onun yanında idi. Dəstəmaz aldıqdan sonra Əlinin əlindən tutub, öz sinəsinə qoyaraq buyurdu: "Qorxudan sənsən! (Həzrət özünü nəzərdə tuturdu.) Sonra öz əlini Əlinin sinəsinə qoyub buyurdu: "Hər tayfanın bir hidayət edəni vardır!” Sonra əlavə edərək buyurdu: "Sən camaatın işıqlı çırağı, hidayətə yönəldəni və Quran qarilərinin əmirisən. Mən şəhadət verirəm ki, doğrudan da, sən beləsən!"("Həbibus-seyr", 2-ci cild, səh. 12.)

Peyğəmbəri-əkrəmin (s) bu hədisinin müxtəlif ifadələrlə bəyanı onun dəfələrlə təkrarlandığını göstərir. Qeyd etdiyimiz hədislərdə nəzərə çarpan ifadənin müxtəlifliyi buna yetərli sübutudur.

Əhli-beyt məktəbi ardıcıllarından da bu zəmində müxtəlif hədislər nəql olunmuşdur. Biz onlardan birinə işarə etməklə kifayətlənirik:

"Nurus-səqəleyn" kitabında bu məsələ ilə əlaqədar beş yüzə yaxın hədis nəql olunmuşdur.("Ehqaqul-həqq", 3-cü cild, səh. 92.) O cümlədən, imam Baqir (ə) və imam Sadiqdən (ə) belə nəql olunur: "Hər bir (məsum) imam öz zamanının hidayətçisidir." Başqa bir hədisdə belə buyurulur: "Hər bir imam öz zamanında yaşayan qövmlərin hidayətçisidir."(Əl-mizan", 11-ci cild, səh. 327, bəhs etdiyimiz ayənin təfsirində.)

Maraqlıdır ki, bəzi təfsirçilər bu hədisləri nəzərdən qaçıraraq, bəzi səhabələrin Peyğəmbəri-əkrəmə (s) istinadsız nəql etdikləri hədisləri dəlil göstərir, başqa mənalar bildirmişlər. O cümlədən, Mücahiddən belə nəql olunmuşdur: "Qorxudan”da məqsəd Məhəmməd (s), "hər tayfanın bir hidayət edəni vardır" ifadəsində məqsəd isə budur: "Hər qövmün bir peyğəmbəri var ki, onları Allaha doğru dəvət edir!" Bu təfsir olduqca əsassızdır.

Səid ibn Cübeyrdən isə belə nəql olunmuşdur: "Məhəmməd (s) qorxudan, Allah isə hidayət edəndir." Halbuki ayənin zahirinə görə, hər tayfanın öz hidayət edəni var. Bir də ki, Allah-taala bütün tayfaların hidayətçisidir.

Görəsən, şiələrə qarşı çıxmaq məqsədilə Allahın Rəsulundan "mütəzafir"("Nurus-səqəleyn", 2-ci cild, səh. 482-485.)şəkildə nəql olunan mötəbər rəvayətlərə göz yumub, uyğunsuz təfsirlərə istinad etmək rəvadırmı?

Bu ayədə möminlər təqvaya, Allahın əmrindən çıxmamağa çağırılır və onlara göstəriş verilir ki, (azğınlığa düşməsinlər deyə,) sadiqlər və doğru danışanlarla birgə olsunlar.

Ayədə qeyd olunan "sadiqin" sözünün kimlərə işarə olması barədə müxtəlif təfsirlər mövcuddur:

Bəzi ehtimallara görə, məqsəd Peyğəmbəri-əkrəmdir (s) və bu ayə həzrətin öz dövrünə aiddir. Halbuki Qurani-kərimin digər xitabları kimi bu ayənin də ümumiliyi, hər bir dövrə və hər bir məntəqədə yaşayan möminlərə aid olması aydındır.

Bəziləri isə belə deyir: Ayədə qeyd olunan "məə" )birgə) "min" (dan, dən) mənasındadır. Yəni siz sadiqlərdən və doğru danışlardan olun! Halbuki belə yozumlara heç bir zərurət yoxdur və ərəb ədəbiyyatında, ədiblərin kəlamlarında "məə"nin "min" mənasında işlənməsi görünməmişdir.

Ayənin zahiri mənasına əsasən, bütün müsəlmanlar hər bir dövr və əsrdə sadiqlərin sırasında və onlarla birlikdə olmağa çağırılırlar. Məlum olur ki, hər dövrdə sadiq, yaxud sadiqlər var və camaat təqva və pərhizkarlıq yolunu tutmaq üçün mütləq onlarla birlikdə olmalıdırlar.

Yaxşı olar ki, "sadiqin" sözünün mənasını və onların hansı xislətlərə malik olduğunu bilmək üçün Qurani-kərimin özünə müraciət edək. Qurani-kərimin "Hücurat" surəsində buyurulur:

Bu ayədə "sidq" sözü hər növ şəkk-şübhə və tərəddüddən uzaq iman və əməldən ibarətdir.

"Bəqərə" surəsinin 117-ci ayəsində yaxşılıq və xeyirxahlığın Allaha, qiyamət gününə, mələklərə, səmavi kitablara və peyğəmbərlərə imandan, mal-dövləti Allah yolunda yoxsullar və kölələrə xərcləməkdən, habelə namaz qılmaq, zəkat vermək, əhdə vəfa etmək, çətinliklər və cihad zamanı dözümlü, səbirli olmaqdan ibarət olduğu açıqlandıqdan sonra buyurulur: "Belələri sadiq olanlardır!" Beləliklə, sadiqlərin əsas nişanə və əlaməti bütün müqəddəs şeylərə kamil iman gətirmək, hər bir halda Allahın əmrinə tabe olmaq, xüsusilə namaz qılmaq, zəkat vermək, infaq etmək və çətinliklərdə səbir edib dözməkdir. Bu məna "Həşr" surəsinin 8-ci ayəsində də gözə dəyir.

Bu ayələrdən, eləcə də, bəhs etdiyimiz ayənin ümumi mənasından – sadiqlərlə birgə olmağın qeyd-şərtsiz zəruri sayılmasından nəticə çıxarırıq ki, müsəlmanlar iman və təqva, elm və əməl, səbir və dözüm baxımından ən yüksək dərəcəli kəslərlə birgə olmağa məsuldurlar. (Diqqət yetirmək lazımdır ki, ayədə "sadiqlər zümrəsindən olun" yox "onlarla birgə olun” deyilir. Bu da insanların nail ola biləcəyi ən yüksək mərhələni göstərir. (Məsumlar isə onlara nümunə və örnəkdirlər.)

Digər tərəfdən, sadiqlərlə birgə olmaq əmrinin ümumi, mütləq və qeyd-şərtsiz sayılması onların (sadiqlərin) məsumlığına başqa bir dəlildir. Çünki məsum olmayanlara qeyd-şərtsiz tabe olmaq əmri düzgün deyil.

Diqqəti cəlb edən məsələ budur ki, Fəxri-Razi burada bir müqəddimədən sonra ayənin məqsədini belə açıqlayır: "Səhv və xətaya yol verən kəsin məsum şəxsə itaət etməsi vacibdir. Allah-taala da sadiqləri məsum hesab etmişdir. Buna əsasən, səhv və xətaya yol verən kəslərin məsumlarla birgə olması vacibdir və məsumlar onların xəta və səhvlərinin qarşısını alırlar. Bu əmr hər bir zamana aiddir və danılmazdır. Deməli, hər dövrdə məsum insanın varlığı zəruridir."

Sonra əlavə edir: "Biz hər dövrdə məsum və günahsız şəxsin olmasını qəbul edirik. Lakin biz məsum dedikdə bütün ümməti nəzərdə tuturuq. Halbuki siz (şiələr) deyirsiniz ki, məsum yalnız bir nəfər olmalıdır."(Müxtəlif sənədlərlə nəql olunan, lakin "təvatür” həddinə çatmayan rəvayətə deyilir.)

Fəxri-Razi ayənin məzmunca çox aydın olmasına baxmayaraq, Əhli-beyt (ə) məktəbi ardıcıllarının əqidəsini danmaqla bütün ümmətin məsum olmasından, yaxud "ümmət icması"ndan söz açmışdır. Halbuki bütün ümmət az məsələdə yekdildir. Sadiqlərlə birgə olmaq məsələsi isə ümumi bir vəzifəni göstərir. Hətta bu ayə nazil olan zaman heç bir ərəbdilli şəxs "sadiqin" dedikdə bütün ümməti nəzərdə tutmurdu. Belə isə onu bu mənaya yozmaq mümkündürmü? Etiraf etməliyik ki, hər bir dövrdə sözlərində əsla xilaf olmayan, səhv və xətaya yol verməyən sadiq şəxsin olması zəruridir və insanlar ona itaət etməlidirlər.

Sual: Burada belə bir sual yaranır ki, "sadiqin" (sadiqlər) sözünün cəm formasında olması hər dövrdə məsumun hüzurunumu göstərir? Bu, Əhli-beyt (ə) məktəbi ardıcıllarının əqidəsinə uyğun gəlmir. Bu sualın cavabını necə vermək olar?

Cavab: Burada bir incə nöqtəyə diqqət yetirməklə şübhənin cavabı aydınlaşır. O da budur ki, cəm formasını bütün zamanlara aid etmək olar və burada "sadiqlər" başqa-başqa zamanlarda yaşamış müəyyən bir qrupu təşkil edir. Bu, eynilə belə bir ifadəyə bənzəyir: "Hər dövrün camaatı ilahi peyğəmbərlərə tabe olmalıdır." Bu o demək deyil ki, bir zamanda bir neçə peyğəmbər yaşamalıdır. Əksinə, hər dövrün insanları öz zamanının peyğəmbərinə tabe olmalıdır. Yaxud "insanlar öz vəzifələrini alim və mərcəi-təqlidlərdən öyrənməlidir" cümləsinin mənası hər kəsin öz zamanında yaşayan alim və mərcəi-təqlidə itaət etməsindən ibarətdir.

Bunun canlı şahidi Peyğəmbəri-əkrəmin (s) özüdür. Belə ki, onun dövründə itaəti vacib olan başqa bir kəs yox idi və ayədəki hökm qəti şəkildə o həzrətə də aiddir. Məlum olur ki, "sadiqlər" sözünün cəm forması təkcə bir zamana aid deyil, bütün zamanları əhatə edir. Bu təhlil ayənin məzmununa daha çox uyğundur.

***

Bir çox sünni təfsirçi və mühəddisləri İbn Abbasdan nəql etmişlər ki, yuxarıda qeyd olunan ayə Əli ibn Əbi Talibə (ə) aiddir. O cümlədən, Əllamə Sələbi öz təfsirində İbn Abbasın bu ayə barəsində belə dediyini nəql edir:

"(Ayədə buyurulan) "Sadiqlərlə birgə olun" ifadəsində məqsəd Əli ibn Əbi Talib və onun səhabələrilə birgə olmaqdır!"("Hücurat” surəsi, ayə: 15)

Həmçinin Əllamə Gənci "Kifayətut-talib" və Əllamə Sibt ibn Cövzi "Təzkirə" kitabında bir qrup alimdən belə nəql etmişlər: "Alimlərin dediklərinə görə, bu ayədə Əli (ə) və onun xanədanı ilə birgə olmaq nəzərdə tutulur." İbn Abbas əlavə edir: "Əli (ə) sadiqlərin rəhbəri, sərvəridir."("Kəbir” təfsiri, 16-cı cild, səh. 221.)

Əhli-beytdən (ə) bizə gəlib çatan müxtəlif rəvayətlərdə də bu məna eynilə təkrarlanır. O cümlədən, Cabir ibn Abdullah Ənsarinin imam Baqirdən (ə) nəql etdiyi bir rəvayətdə deyilir ki, o həzrət "Sadiqlərlə birgə olun” ayəsinin təfsirində belə buyurdu: (اى آلُ مُحَمَّدٍ)"Məqsəd, Məhəmmədin (s) övladlarıdır!"("Ehqaqul-həqq", 3-cü cild, səh. 297.)

Başqa bir rəvayətdə Büreyd ibn Müaviyə həmin ayənin təfsiri ilə əlaqədar o həzrətdən belə nəql edir: "Məqsəd bizik!"(Yenə orada.)

"Bürhan" təfsirində "Nəhcül-bəyan" kitabından belə nəql edilir: "Rəvayət olunmuşdur ki, Peyğəmbəri-əkrəmdən (s) "sadiqlər” barəsində sual olunduqda, "Onlar qiyamətə qədər Əli, Fatimə, Həsən, Hüseyn və onların məsum, günahsız övladlarıdır", buyurmuşdur.("Nurus-səqəleyn", 2-ci cild, səh. 280, hədis: 392-393.)

Məlum olduğu kimi bütün bu rəvayətlər həqiqətdə (sadiqlərin) xaricdəki fərdlərini tanıtdırır və ayənin ümumi məfhumu ilə heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Çünki bu qrupa ilk növbədə Peyğəmbəri-əkrəmin (s) özü, sonra isə müxtəlif zamanlarda yaşayan məsum imamlar aiddir. Beləliklə, bu ayə həm ümumi, həm də xüsusi imamət və vilayəti sübut etmək üçün aydın dəlildir.

Bu ayədə Allaha, Peyğəmbərə və əmr sahiblərinə tabe olmağın vacibliyi vurğulanır:

Allah və Peyğəmbərə (s) tabe olmağın vacibliyi məlum məsələdir. Amma bu tabeçilikdə Allah və Peyğəmbərlə (s) yanaşı "ulil-əmr" kimdir? (əmr sahibləri) Bu barədə təfsirçilər arasında fikir ayrılığı mövcuddur.

Şiə və Əhli-beyt (ə) məktəbinin bütün alim və təfsirçilərinin yekdil nəzərinə əsasən, "əmr sahibləri" İslam ümmətinin maddi və mənəvi rəhbərləri olan məsum imamlara aiddir. Çünki Allah və Peyğəmbərə (s) itaətlə eyni səviyyədə zəruri sayılan itaət yalnız məsum imamlara itaət ola bilər. Lakin digərlərinə itaət həmişə müəyyən qeyd-şərtlə məhdudlaşır və onlara mütləq itaət əsla mövcud deyil.

Halbuki sünni alim və təfsirçilər arasında "əmr sahibləri"nin kimliyi ilə bağlı böyük fikir ayrılığı mövcuddur. Bəziləri "səhabə"lərin, bəziləri "ordu sərkərdələri"nin, bəziləri də "dörd xəlifə"nin (raşidi xəlifələrin) nəzərdə tutulduğunu iddia edir, amma tutarlı bir dəlil göstərmirlər.

Başqa bir qrup isə "əmr sahibləri"ni alimlər mənasında yozmuş və "Nisa" surəsinin 83-cü ayəsinə istinad etmişlər:

Hazırkı ayədə itaətin qeyd-şərtsiz göstərilməsi və "Nisa" surəsinin 83-cü ayəsinin hər hansı bir xəbərin araşdırılması barədə nazil olmasına diqqət yetirməklə iki fərqli məsələ qarşıya çıxır. Onları bir mənaya yozmaq olmaz. Bir şeyi araşdırmaq qeyd-şərtsiz itaətdən tam fərqlənir. İkinci yalnız məsumlar barədə təsəvvür olunur. Birinci isə daha geniş mənaya malikdir.

Bəzi sünni təfsirçiləri beşinci bir ehtimalla çıxış edirlər: "Əmr sahibləri"ndə məqsəd xalq nümayəndələri, hakimlər, rəislər, alimlər və müxtəlif vəzifə sahibləridir. Başqa sözlə, "sadiqlər"də məqsəd ixtilafları aradan qaldıran və camaatın işlərini tənzim edənlərdir. Onlar müəyyən bir məsələdə yekdil fikrə gəlsələr, onlara qeyd-şərtsiz itaət vacibdir, (bu şərtlə ki, ayədə "minkum" ifadəsinə əsasən, onlar bizdən olsun, Peyğəmbər (s) sünnəsinə qarşı çıxmasın, başqaları tərəfindən məcbur edilməsin, hamısı bir fikirdə olsun və həll olunan məsələ də ümumi məsələlərdən olsun). Onlara tabe olmaq müqəddəs şəriət tərəfindən dəlil göstərilənədək vacibdir. Bu zümrə məsum və günahsız olduğundan onlara qeyd-şərtsiz itaət etmək əmr olunmuşdur.(Yenə orada.)

Bütün bu təfsirlərə əsasən, "əmr sahibləri" beş şərtə malik alim, hakim və vəzifə sahiblərinə aid edilmişdir: 1) müsəlman olsun; 2) Peyğəmbər (s) sünnəsinə qarşı çıxmasın; 3) rəyində məcbur olmasın; 4) şəriətdə onların nəzərinə qarşı bir hökm olmasın; 5) yekdil qənaətə gəlsinlər. Onlar bu şərtlərə malik şuranı məsum və günahsız hesab edirlər.

Doğrudanmı, ayədə qeyd olunan "əmr sahibləri"ndə məqsəd budur? Görəsən, müsəlmanlar və Peyğəmbər (s) səhabələri bu ayəni eşitdikdə, yuxarıdakı mənanımı başa düşürdülər? Yoxsa bu məna xeyli zəhmətdən sonra ayəyə zorla qəbul etdirilmişdir ki, şiələrin qəlbən inandıqları məsum imamlar nəzərdə tutulmasın?!

Zahirən, "Əl-mənar" kitabının müəllifi bu ehtimalı Fəxri-Razidən götürmüşdür. Belə ki, Fəxri-Razi yazır: "Bizim nəzərimizcə, bu ayə («özünüzdən olan əmr sahibləri») ümmətin (yekdil fikrinin) höccət, mötəbər olmasına dəlildir! Allah-taala əmr sahiblərinə itaəti qeyd-şərtsiz əmr etdiyindən, onlar günahsız və xətadan uzaqdırlar. Əgər belə olmasaydı, xətaya yol verə biləcəkləri təqdirdə mütləq itaət əmrinə şübhə yaranardı. Xəta etdikləri zaman harama düşdükləri üçün bir işdə həm əmr, həm də qadağa qarşıya çıxı. Bu isə qeyri-mümkündür. Məlum olur ki, əmr sahiblərinə itaətin mütləq şəkildə qeyd edilməsi onların məsum və günahsız olduğunu göstərir."

Sonra əlavə edərək belə yazır: "Bu məsumlar ya ümmətin hamısı, ya da onların bir qismidir. İkinci ehtimal düzgün deyildir, çünki biz mütləq o qismi tanımalı və onlardan faydalanmalıyıq. Halbuki məsum imamı tanımaqda acizik. Buna əsasən, qeyd-şərtsiz itaəti vacib olan məsum şəxs bir fərd, yaxud müəyyən bir qrup yox, bütün ümmətdir."("Burhan" təfsiri, 2-ci cild, səh. 170.)

Fəxri-Razi, "Əl-mənar" kitabının müəllifi kimi şəxslərin bu ayəni heç bir səhabənin qəbul etmədiyi şəkildə təfsir etməsinin səbəbi onun Əhli-beyt məsumlarına aid edilməsilə əlaqədardır. Onlar əmr sahiblərinin məsum və günahsız olması aydın ikən müəyyən bir şəxsi məsum imam kimi qəbul etmək istəmir, səhabələrdən fərqli təfsirlərə əl atırlar.

Qəribədir ki, bəzi sünni təfsirçilərinin əqidəsinə görə, "əmr sahibləri”ndə məqsəd padşahlar, hakimlər və əmirlərdir. Müsəlmanlara hökmranlıq edən hər bir hakimə (istər ədalətli, istərsə də zülmkar, istər doğru, istərsə də azğın yolda olsun, istər Allaha itaətə dəvət etsin, istərsə də Ona qarşı çıxsın) itaət etmək vacibdir. Necə ki, "Əl-mənar" kitabının müəllifi üstüörtülü şəkildə belə yazır: "Bəziləri bu ayəyə görə, bütün hakimlərə itaəti vacib bilirlər."

Bundan da qəbahətlisi yuxarıdakı təfsirin sübutu üçün Peyğəmbəri-əkrəmə (s) aid edilən şübhəli və saxta rəvayətlərdir. Guya, bu rəvayətlərin birində Yezid Cofi Peyğəmbəri-əkrəmdən (s) "Ya Peyğəmbər, əgər haqqımızı əlimizdən alan, onu bizə qaytarmayan (zalım) hakimlər bizə rəhbərlik etsə, onda nə edək" soruşduqda, o həzrət buyurmuşdur: "Onların əmrinə qulaq asın və itaət edin!"("Əl-mənar", 5-ci cild, səh. 181.)

Həmin kitabda qeyd olunan başqa bir rəvayətdə Əbuzərin belə dediyi nəql olunur:

"Mənim dostum (Peyğəmbər) mənə (hakim və əmirlər) əl-ayaq kəsən olsalar belə, tabe olmağı tövsiyə etdi."("Kəbir” təfsiri, 10-cu cild, səh. 144.) (Bəziləri hədisdə göstərilən "mücəddəul-ətraf” ifadəsini "əl-ayaq kəsən şəxs” deyil, "alçaq və çirkin ailədə dünyaya gələn şəxs” mənasında təfsir etmişlər.)

Şübhəsiz, əziz İslam peyğəmbərinin (s) əql və şəriətlə uyğun gəlməyən belə bir göstəriş verməsi qeyri-mümkündür. Halbuki o həzrətdən belə bir hədis nəql olunmuşdur:

"Xaliqə qarşı günah edən məxluqa itaət etmək caiz deyil!"

Əbuzərin adından Peyğəmbərə (s) aid edilən hədislərin saxtalığına ən tutarlı dəlil Əbuzərin öz həyat tərzidir. O, həyatı boyu zülmkar, azğın hakim və əmirlərlə mübarizə aparmış, elə bu yolda da ömrünü başa vurmuşdur. Halbuki Peyğəmbərin (s) məqamı daha üstündür. Heç bir ağıllı insan xilafkar və zülmkar hakimə itaətin vacibliyini dilinə gətirməz. Xüsusilə, bu hədis həm şiə, həm də sünni alimləri arasında məşhurdur: "Xaliqə qarşı günah edən məxluqa itaət etmək caiz deyil!"("Səhihi-Müslim", 3-cü cild, "əmarə" kitabı, "vücubu taətil-uməra..." bölümü, səh. 474.)

Beləliklə, bu ayəni hər hansı mənaya yozmağa bir bəhanə yoxdur.

***

Burada daha iki irad qalır:

1. Əgər "əmr sahibləri"nin məfhumu məsum imamlara şamildirsə, bu cəm formasında işlənən "uli" (sahiblər) sözü ilə uyğun gəlmir. Çünki şiələrin əqidəsinə əsasən, məsum imam eyni dövrdə bir nəfərdən çox ola bilməz.

Cavab: Bu irada ötən bəhslərdə cavab verildi. Belə ki, eyni zamanda məsum imamın bir nəfərdən artıq olmaması doğrudur. Lakin ayə bütün zamanlara aid edildikdə məsum imamlar bir qrup təşkil edirlər. Ərəb dilində buna bənzər ifadələr çoxdur. Məsələn, "Əssəlamu əleykum və əla ərvahikum və əcsadikum" (Sizə, sizin ruh və cismlərinizə salam olsun!) deyən, kimsə bu salama irad tutub, "insan bir ruh və bir cisimdən ibarət olduğu halda, nə üçün ruh və cisim cəm formada işlənmişdir” demir. Çünki buradakı cəm forması onların məcmusuna işarədir.

Deməli, Peyğəmbəri-əkrəmin (s) hər dövrdə bir məsum canişini olmasına baxmayaraq, bütün zamanları nəzərə almaqla (onların sayı çox olduğundan) ayədə "əmr sahibləri" cəm formada işlədilmişdir.

2. Peyğəmbəri-əkrəmin (s) dövründə məsum imam olmadığından, ona itaət əmri necə mümkündür?

Cavab: Əgər bu ayə yalnız Peyğəmbəri-əkrəmin (s) öz dövrünə aid olsaydı, belə bir irad mümkün idi. Lakin onun bütün müsəlmanlar üçün qiyamət gününə qədər ümumi bir göstəriş olduğuna diqqət yetirdikdə bu şübhə aradan qalxır. Peyğəmbəri-əkrəmin (s) dövründə əmr sahibi o həzrətin özü, sonrakı dövrlərdə isə məsum imamlardır. Bu belə bir ifadəyə bənzəyir: "Peyğəmbər və onun canişinlərinə itaət etmək müsəlmanların vəzifəsidir!" Bu əmr canişinlərin məhz o həzrətin dövründə olduğunu göstərmir.

Qeydlərimizi şiə və sünni kitablarında bu ayənin təfsirində həzrət Əli (ə) və digər məsum imamlara aid gələn bir neçə hədisə qısa şəkildə işarə etməklə yekunlaşdırırıq.

Şeyx Süleyman Qunduzi Hənəfi "Yənabiul-məvəddət" kitabında Mücahidin təfsir kitabından belə nəql edir: "Allaha, Peyğəmbərə və sizlərdən olan əmr sahiblərinə itaət edin” ayəsi Əli (ə) barəsində nazil olmuşdur. Bu ayə nazil olarkən Peyğəmbəri-əkrəm (s) onu ("Təbuk" müharibəsində) Mədinədə öz canişini təyin etmişdi.

Həmçinin imam Əlidən (ə) belə nəql edir ki, o həzrət mühacir və ənsar(Yenə orada, "vücubu taətil-uməra..." bölümü.)qrupları ilə söhbət zamanı bu ayəni onlara dəlil gətirdikdə, onlar heç bir etiraz etməyib susdular.(Nəhcül-bəlağə", "qısa kəlamlar”: 165.)

"Şəvahidut-tənzil" kitabında Hakim Həskaninin "əmr sahibləri"nin təfsiri ilə əlaqədar imam Əlidən (ə) belə bir hədis nəql olunmuşdur:

"Mən Peyğəmbəri-əkrəmdən (s) "Ya Peyğəmbər, onlar kimlərdir," deyə soruşduqda, o həzrət buyurdu: "Sən onların birincisisən!"(İslam peyğəmbərinin (s) Mədinə şəhərinin yerli sakinlərindən olan səhabələri "ənsar” (yardımçılar) və Məkkə şəhərindən gələn səhabələrə isə "mühacirlər” (hicrət və köç edənlər) adlandırılmışlar. (Müt.))

Bu ayənin məsum imamlara aid olması ilə əlaqədar Əhli-beytdən (ə) çoxlu rəvayət nəql olunmuş, onların hər birində "əmr sahibləri"nin məsum imamlardan ibarət olduğu açıqlanmışdır.("Yənabiul-məvəddət", səh. 114-116.)