1. Din nədir? 2. Dinin əsas dayaqları nədən ibarətdir? "Din” kəlməsinin müxtəlif mə’naları vardır. Onlardan: "cəza”, "itaət”, "adət”, "hökm”, "bağlılıq”, "qəhr və qələbə” və s. qeyd etmək olar. Amma, bu sözün ən mühüm və ümdə mə’nası "İtaət və əmrə tabe olmaqdır”. Əlbəttə, dinin "bağlılıq” mə’nasında olmasını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Bütün bu mə’nalara diqqət yetirməklə din anlamını belə tə’rif etmək olar: 1. Varlığın mənşəyinə itaət üçün insan həyatını nizama salan qanun və hökmlər toplusuna din deyilir. Yuxarıdakı tə`rifi daha da dəqiqləşdirmək üçün dini belə də tə’rif etmək olar: 2. Din - varlığın mənşəyinə əqidə yolunda insanın rəftar və əməllərində qəbul etdiyi bir bağlılıqdır. Bu iki tə’rifə əsasən dinin iki mühüm və əsas kökü olacaqdır: 1.Varlığın mənşəyinə əqidə; 2.Bu əqidədən doğan tələblərə əməl etmək. İnsanların, varlığın mənşəyi haqda olan baxışları müxtəlif olduğundan, onların dinə olan münasibətləri də bir-birindən fərqlidir. Ayrı-ayrı şəxslər və ya cəmiyyətlər arasındakı dini ixtilafların da kökü məhz budur. Mərhum Əllamə Təbatəbai din haqda belə deyir: "-Qur’an nöqteyi-nəzərindən, xalq arasında mövcud olan ictimai adət və ən`ənələrə din deyilir. Bu ictimai adət-ən`ənələr də öz növbəsində fitri və haqq dinə və bir də təhrif olunmuş və qeyri-fitri dinə bölünür.” Digər bir cəhətdən də, ilahi dinlər ayrı-ayrı fərdlərin və cəmiyyətin islahı, təkamülü, nicat və xoşbəxtliyi üçün göndərilmişdir. Ona görə də dinin mahiyyətini başqa bir ifadə ilə belə izah edirlər: " - Din, Allah-Təala tərəfindən bəşəriyyətin xoşbəxtliyə çatmasından ötrü haqq peyğəmbərlərə nazil olan hökmlər və göstərişlər toplusudur. Ona görə bu əmrlərə və qayda-qanunlara tabe olmağı lazım bilmişdir ki, insanlar bunlara tabe olmaqla Allahın və`d və zəmanət verdiyi səadətə çatsınlar.” Bə’zi alimlər və tədqiqatçılar isə din haqqında belə demişlər: " - Din elə bir ilahi quruluşdur ki, ağıl və təfəkkür sahiblərini öz iradə və ixtiyarı ilə dünyada xeyirə və axirətdə isə səadətə tərəf sövq etdirir və onları düzgün yola istiqamətləndirir.” Qərb alimləri də din haqqında müxtəlif mülahizələr irəli sürmüşlər. Onlardan bə’ziləri deyirlər: " - Din, yaranmışların yaradan qarşısındakı, insanın Allah, cəmiyyət və özü qarşısındakı vəzifələr toplusudur”. Yaxud, - "Din insanların öz vacib və zəruri vəzifələrini ilahi əmrlərin nəzərə alınması əsasında olduğunu dərk etmələrinə deyilir.” Başqa bir tə`rifdə deyilir: " - Din, həmin ibadətdir. İbadət iki məqulədən, iki ünsürdən ibarət bir əməldir.” 1.İbadət insan ağlının qəbul və təsdiq etdiyi bir əməldir. İnsan onun vasitəsilə yenilməz bir qüvvənin varlığını qəbul edir; 2.İbadət məhəbbətlə yoğrulan içəridən gələn bir əməldir. İnsan onun vasitəsilə yenilməz bir qüvvənin eşq-məhəbbətinə doğru yüksəlir. Dinə verilən bütün bu tə’riflərin hamısında müəyyən iradlar və çatışmazlıqlar tapmaq olar. Tə’rif və izahların müştərək nöqtəsi budur ki, onların hamısı səmavi vəhyə, mütləq vücud sahibinin (yə’ni Pərvərdigarın) varlığına inama əsaslanır. Ona görə də belə tə’rifləri yalnız ilahi dinlərə aid etmək olar. Halbuki, bəşəri əqidələrin arasında qeyri-İlahi dinlər də mövcuddur. Kor- təbii surətdə yaranaraq təkcə insan ağlına əsaslanan, yaxud xəyal və gümanlardan yaranan xurafat dinlər və ümumiyyətlə bütlərə, ulduzlara, mələklərə və s. əsaslanan dinlər də vardır. Bunları nəzərə alsaq, belə dinlər yuxarıdakı tə’rifdən kənarda qalacaq. Halbuki, Qur’an nöqteyi-nəzərindən bu kimi düzgün olmayan əqidələr də "din” adlandırılmışdır. Ali-İmran surəsinin 85-ci ayəsində oxuyuruq: " - Hər kim İslamdan başqa bir din ardınca gedərsə, heç vaxt ondan qəbul olunmaz.” Bundan əlavə, "Kafirun” surəsinin 5-ci ayəsində buyurulur: " - Sizin öz dininiz və mənim də öz dinim vardır.” Yuxarıda qeyd olunan bu çatışmazlığlar, bə’zi dinşünas alimlərin dinin tə’rifini genişləndirməsinə səbəb olmuşdur. Onlar dinin tə’rifində yazırlar: " - Din, insanların mütləq azadlığına və özbaşınalıqlarına mane olan çəkinmələr və pəhrizlər toplusuna deyilir.” Başqa bir tə’rifdə deyilir: " - Din, insanların müqəddəs hadisə və varlıqlarla bağlı olan əməl və e’tiqadlarından ibarətdir ki, onlar bir-biri ilə sıx əlaqədədir.” Yuxarıdakı iki tə’rifdə mütləq vücud və varlıq sahibindən danışılmır. Bu kimi izahları qəbul edənlər, əslində qeyri-İlahi dinləri də dinin tə’rifinə daxil etmək istəmişlər. Lakin bu mövzuda başqa bir məsələyə də diqqət yetirmək lazımdır. Dinlər tarixi barədə nəzəriyyə irəli sürən tarixçilər yekdilliklə bu qənaətə gəliblər ki, bəşər tarixində formalaşan bütün cəmiyyətlərdə daimi olaraq, insan həyatının əvvəli və sonu, varlığın və yaradılışın səbəbləri haqda düşünüblər. Bu barədə onlar müəyyən fikirlər irəli sürmüş və ona e`tiqad bəsləmişlər; düzgün və ya səhv, haqq və ya batil, ağıl və məntiqə uyğun və ya xurafi olmasından asılı olmayaraq, onları qəbul etmişlər. Başqa sözlə desək, xurafi dinlərin meydana gəlməsi insanların özü barəsindəki suallara necə cavab tapmalarından asılı olub. İnsanlar daim " - Haradan gəlmişəm?”, " - Nə üçün gəlmişəm?”, " - Hara gedirəm?” və bu kimi digər suallara cavab tapmağa çalışıb. İlahi və xurafi olmasından asılı olmayaraq, demək olar ki, bütün dinlər varlığın nizam və quruluşu barədə müxtəlif cür düşünüb müəyyən nəzəriyyələr irəli sürüblər. Onların arasında nəzərə çarpan fərq, yalnız bu fikirlərin məntiq və əql və ya xurafat və mövhumat əsasında olmasındadır. Gələcək dərslərdə öyrənəcəyik ki, "Buddizm”, "Caynizm” və "Konfisiyus” əqidələrində varlığın yaradanına e’tiqadın olmasını təsəvvür etmək səhv və qəbulolunmazdır. Buradan mə`lum olur ki, varlığın mənşəyinə e`tiqad bütün dinlərin əsas özəyini təşkil edir. Diqqət olunmalı başqa bir əsas da "pərəstiş və ibadətin əsasları”dır ki, yuxarıdakı tə’riflərin bə’zilərində öz əksini tapmışdır. İnsan varlıq aləminin başlanğıcını dərk etdikdən sonra başa düşür ki, onun yaradanı sonsuz qüdrət və diqqət sahibidir. İstər-istəməz insan Onun bu əzəmət və qüdrəti qarşısında özünü zəif, gücsüz və möhtac hesab edir. Ona görə də insanda bütün qəlbi ilə əyilmə, boyun əymə, itaət hissi yaranır. Bu hisslə yanaşı insanda mütləq varlıq müqabilində ehtiyac hissi və müqəddəs bilmək, məhəbbətini izhar etmək hissi əmələ gəlir. Belə bir halətə ibadət və pərəstiş deyilir. Əslində, insan bir tərəfdən varlığın Yaradanının qəzəb və tədbirinin qorxusundan amanda qalmaq, başqa tərəfdən də Onun razılığını, lütf və mərhəmətini qazanmaq istəyir; Ondan kömək almaqla öz ehtiyaclarını tə`min etməyə çalışır. Bu iş adətən xüsusi əməl və zikrlər vasitəsilə həyata keçirilir; bu hər bir din və məzhəbdə özünə xass şəkildə, müxtəlif cür baş verir. Ona görə də hər bir dinin ibadət və mərasimləri başqa dinlərdən fərqlidir. Müəyyən bir dinə e`tiqad bəsləyən şəxsin ibadət forması onun "varlıq mənşəyini” necə tanımasını və dərk etməsini göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, dində boyun əymə və itaət yalnız varlığı idarə edən yenilməz qüvvə sahibinə tabe olmaqdan ibarət deyil. Çünki, varlıq aləmində yerin cazibə qüvvəsi kimi elə qüvvələr vardır ki, insanlar istər-istəməz onlara boyun əyir və tabe olur. Bu kimi hallara adətən ibadət deyilmir. İbadət elə bir tə’zim, itaət və boyun əyməyə deyilir ki, əvvəla o, tə`zim olunan və müqəddəs sanılan bir zat və həqiqi varliğın müqabilində olsun. Mə’lum olduğu kimi, varlıq aləmində heç bir qüvvə təkcə qorxulu və qəzəbli olduğu üçün müqəddəs sayılmır və tə’zim olunmur. İkincisi, elə bir zat və varlığı müqəddəs sayılır və tə’zim olunur ki, mütləq dərəcədə kamala və yenilməz vəsflərə malik olsun. Belə ki, o zat və qüdrət bütün varlıqlardan üstün olmalıdır ki, insan bu mütləqiyyətə görə özünü ona möhtac bilib onun müqabilində pərəstiş hissi keçirsin. Beləliklə, mə’lum olur ki, hər hansı bir varlığı müqəddəs sanmaq və ya ona tə’zim etmək heç də həmişə sitayiş etməklə yanaşı olmur. Məsələn biz şərəf, namus, azadlıq, səxavət və s. bu kimi məfhumlara dərin hörmət və tə’zimlə yanaşır, lakin heç vaxt onlara ibadət və pərəstiş etmirik. Üçüncüsü, elə bir zat və qüdrətə pərəstiş olunur ki, təbiət və maddi varlıqların növündən olmasın. Bu zat və varlıq hər bir şeydən yüksək olub, bütün varlıqlara hakim olmalıdır; bütün yaranmışlarda dəyişiklik etmək qüdrətinə malik olub, mə’nəvi və maddi ehtiyaclarımızı ödəyə bilməlidir. Nəhayət, bu ulu və müqəddəs Zat bütün varlıq aləminin tədbirini öz üzərinə götürməlidir; varlıqlardan və mövcudatdan ayrı olmamalı, bəşəriyyətlə, bütün yaranmışlarla dərin və qırılmaz tellərlə bağlanmalıdır; onların bütün sirlərini və ehtiyaclarını bilməlidir, dərd-qəmindən və istəklərindən xəbərdar olmalıdır. O, hər bir dində mövcud olan - xüsusi şərtlərə riayət olunduqda onları istəklərinə çatdırmalıdır. Beləliklə, aydın olur ki, dində boyun əymə və tə`zim hissi əslində varlıq aləminin mənşəyi olan mə`bud kimi pərəstiş və ibadət olunan yenilməz qüvvət və qüdrət sahibini müqəddəs sayıb ona tə`zim etməkdən ibarətdir. Burada belə bir sual qarşıya çıxa bilər. Bu qayda-qanunlar bütün ilahi və qeyri-ilahi dinlərə də aiddirmi? Mə’lum olduğu kimi, bir çox ibtidai-xurafi dinlərdə daş, ağac, çay, dəniz, ulduz, quşlar və bu kimi digər şeylər müqəddəs sayılır və insanlar onlara pərəstiş edirdilər. Amma yuxarıda sadaladığımız xüsusiyyətlərin heç biri onlarda yoxdur. Bu sualın cavabında demək lazımdır ki, belə ibtidai dinlərin ardıcıllarının fikirlərini, düşüncə tərzlərini tədqiq etdikdə mə`lum olur ki, bizim "totem” və ya "büt” adlandırdıqlarımızın heç birinə onlar heç vaxt müstəqil bir rəbb və mə’bud inancı ilə ibadət etməyiblər. Yə’ni, heç də ibtidai insanlar daş, ağac və s. şeylərə, onların həyatında və işlərində hansısa bir ehtiyaclarını ödəyə biləcək bir tərzdə əqidə bəsləməyiblər. Onlar öz səhv e’tiqadlarına görə bütün bunları uca və yenilməz qüdrətin feyz və rəhmət vasitəsi hesab edirdilər; güman edirlərmiş ki, bu əşyaları müqəddəsləşdirməklə və onlara tə’zim etməklə həqiqi rəbbi özlərindən razı salar və yaxud onların vasitəsilə öz hacət və istəklərinə çatarlar. Onlar bu "totem” və "büt”ləri e`tiqad bəslədikləri həqiqi mə’budun xüsusiyyətlənin təcəllisi kimi düşünürdülər. Qur’ani-Kərimdə bütpərəstlərin məntiqi və onların bütləri müqəddəsləşdirmələrinin səbəbi barəsində belə oxuyuruq: "(Bütpərəstlər) dedilər: " - Biz bunlara (bütlərə) yalnız Allaha yaxın olmaqdan ötrü pərəstiş edirik”. Bu izahla əvvəldə dediklərimizi belə tamamlayırıq. Dinin iki əsas dayağı vardır: 1. Varlıq aləminin sahibinə e’tiqad - yə`ni öz yenilməz qüvvət və qüdrəti ilə varlıq aləmini idarə edənə e`tiqad. 2. Bu e’tiqaddan doğan tələblərə əməl etmək və onun mütləq varlıq sahibinə mə’bud, rəbb adı ilə tə’zim və pərəstiş etmək - bu yolla onun razılığını qazanıb, maddi-mə’nəvi ehtiyaclarımızı təmin etmək. 1. "Dinin” lüğəvi mə’nası nədir? 2. "Dinin” terminoloji mə’nası nədir? 3. "Dinin” əsas kökləri hansılardır? 4. Bütün dinlərdə Allaha e’tiqad inancı vardırmı? 5. Bütün dinlərdə pərəstiş və ibadət ayini vardırmı? | 
MÜQƏDDİMƏ
