Rəhmətlik əllamə Təbatəbai buyurur: "Mülk” səltənət mənasında elə bir zəruri etibardandır ki, insan onsuz ehtiyaclarını ödəyə bilməz. Lakin əvvəldə bəşərin ehtiyacı olduğu şey cəmiyyətin təşkilidir. Cəmiyyət dedikdə bir-birinə bağlı olmayan fərdlər yox, hədəf və istəkləri bir-birindən fərqli olub təlif və bağlılıqları olan fərdlər nəzərdə tutulur. Çünki insanların hər birinin digərindən fərqli istəkləri və müxtəlif hədəfləri olur. Buna xatir də çox vaxt yola getmirlər. Hər fərd çalışır digərinin malını əlindən alsın, qarşı tərəfə qələbə çalsın, başqalarının haqqına təcavüz etsin. Nəticədə, hərc-mərclik yaranır və xoşbəxt həyatın təmini üçün qurulmuş cəmiyyət bədbəxtliyə bir vasitə yaradır. Bu problemin aradan qaldırılması üçün cəmiyyət özü üçün digər təşkilat və orqanları öz nəzarətində saxlayan güclü və sarsılmaz orqan yaratmaqdan başqa yol görmür. Elə bir orqan ki, bütün fərdləri öz nəzarətində saxlaya bilsin və nəticədə başqalarının haqqına təcavüz etmək istəyən qudurğan qüvvələri orta həddə yönəldə bilsin. Həmçinin zəif fərdləri zəif mərhələdən, süst vəziyyətdən çıxarıb orta həddə çatdırsın, beləliklə cəmiyyətin bütün qüvvələri, qüvvət və zəiflik baxımından bərabər və bir-birinə yaxınlaşmış olsunlar. Bu qüvvələrdən hər birini öz xüsusi yerində oturtduğu zaman, hər haqq sahibini öz haqqına çatdırmış olur.

Aydın oldu ki, insan həyatı ictimai bir həyatdır. İnsan həyatı niyə ictimaidir? İctimai yaşamağa insanlar cəbri olaraq məhkum olmuşlar? Və ya insan təbiəti özlüyündə belə bir yaşayışı tələb edir? İctimai yaşayış seçimində hər bir əqli və iştiyari amil təsirlidirmi, yoxsa təsirsiz?–bütün bu suallar ətrafında çoxlu bəhslər olmuşdur. Amma bizim nəzərimizə görə əqli amil ictimai həyatın seçimində təsirlidir. İnsan ictimai həyatda öz mənafeyini gördüyü üçün–görəndə ki, onun maddi və mənəvi ehtiyacları ictimai həyat olmadan təmin edilmir və ya bəyəniləcək surətdə, kamil ələ gəlmir–ictimai həyata qatılır və onun bütün şərtlərini qəbul edir.

Başqa bir nöqtə budur ki, ictimai həyatda qarşıya çıxan məsələlərdən biri də cəmiyyətin ayrı-ayrı fərdləri arasında olan qarşıdurmalar, toqquşmalardır. Yəni ictimai həyata qatılmaq istəsələr, birlikdə yaşayıb, birlikdə işləməyə razılıq versələr və birgə əməyin nəticəsində əldə etdikləri qazanclarını öz aralarında bölmək istəsələr, bu zaman onların mənafeləri arasında toqquşmalar baş verir. Bəziləri daha çox bəhrə götürmək istəyirlər, təbiətin nemətlərindən hədsiz sürətdə bəhrələnmək istəyirlər və ya başqa insanlarla rəftarlarında ürəkləri istədikləri şəkildə davranmaq istəyirlər. Bu cür rəftar başqalarını qane etmir. Bu gedişlə nəhayət ictimai səhnədə keşməkeşlər yaranır ki, bu çəkişmələrin qarşısını almaq üçün müəyyən hədd-hüdudun təyin edilməsinə, qanunların çıxarılmasına ehtiyac duyulur. Bu da təbii və aydın bir işdir, bu işin aydınlığı buradan bilinir ki, əgər bir nəfər insanın istəkləri ətrafında –istər maddi, istərsə də mənəvi–azacıq düşünüb diqqət etsə (əlbəttə ictimai həyata aid olan məsələlər ətrafında) görəcək ki, insanların hədsiz-hüdudsuz şəkildə bütün istəklərini təmin etmək mümkün deyil. İnsanlar əgər birlikdə yaşamaq istəsələr hökmən öz istəklərinə bir sərhəd təyi etməlidirlər və ürəkləri istədiyi kimi əməl etməməlidirlər.

Deməli toqquşmanı aradan götürmək və ya azaltmaq üçün sərhəddə və qanuna ehtiyacımız var. Əgər ictimai həyatda insanların əldə etdikləri bəhrələr üzərində müəyyən qanun, sərhədd qoyulmazsa və ya insanlar bu qanuna riayət etməzlərsə, ictimai həyatın hədəfi–hansı ki, insanın maddi və mənəvi təkamülünü nəzərdə tutub təbii nemətlərdən mümkün qədər faydalanmaq idi–özünü doğrultmayacaqdır.

Buna görə də ictimai həyat elə idarə edilməlidir ki, cəmiyyətin bütün fərdləri üçün təkamülə zəminə yaratsın. Ancaq belə olan surətdə ictimai yaşayışın hədəfləri səhih olaraq təmin edilmiş olur.

İslami baxışlara və əsaslara söykənən İslami sistemdə qanunların ilahi olması gərəkir. Buna dəlil İslamın, cəmiyyətin bütün sahələrində dəxaləti olan hərtərəfli bir məktəbə sahib olması iddiasıdır. Biz də müsəlman olduğumuza və islama əməl etməyi hamının səadətinə zamin olacağını bildiyimizə görə, müxtəlif məktəblərin və dinlərin, müxtəlif təmayüllərin–hansı ki, dünyanın əksər ölkələri bu baxışları qəbul etmişlər–qarşısında dayanıb, düşüncə və dəlillərlə öz əqidəmizi müdafiəyə qalxmalıyıq.

Bura qədər cəmiyyətdə hökumətin və qanunun olması zəruriliyi bəyan edildi. Amma hökumətin təşkili və qanunun icrası hakimsiz müəssər olmadığı üçün, burada hökumət işlərini öhdəsinə götürmüş icra başçılarının malik olması lazım bilinən bəzi xüsusiyyətlərinə işarə edəcəyik:

1–Qanunu bilməsi: Qanunu icra etmək istəyən kəs–istər o qanun daxili təhlükəsizliyə aid olsun və istər müdafiə işlərinə və ya beynəlxalq əlaqələrə, və ya başqa şeylərə aid olsun–icra edəcəyi qanunu, onun dəyər və üsullarını kifayət qədər bilməlidir.

2–Təqva: Təqva İslam sözlüyündə kulli bir şərtdir və ümumi dildə təqvanı "öz vəzifəsinə agahlıq”, "məsuliyyətli olma” kimi başa düşürlər. Cəmiyyətin idari işlərini öhdəsinə götürmüş kəs tutduğu vəzifəsinə qazanc mənbəyi kimi baxmamalıdır, öz şəxsi mənafeyini düşünüb dünyəvi şəhvətlərinin təmini üçün çalışmamalıdır. Belə şəxsə xalqın malını, canını etibar etmək olmaz. Bu cür şəxsin qanunu icra etməyə səlahiyyəti də çatmır. Həqiqi icra başçısı xalqın xoşbəxtliyinin təmini barədə fikirləşməlidir.

Təqvasız şəxs, qanunu olduğu kimi deyil öz meylinə uyğun təfsir və təhlil edir və hərdən açıqcasına müxalifət edir. Buna görə də hökumət işlərini öhdəsinə götürmüş şəxs üçün nəzərdə tutulan ikinci şərt əxlaqi keyfiyyətlərə sahib olmaqdır, ya Quranın dili ilə, İslam sözlüyünə uyğun desək, "təqva”dır.

3–Öhdədar olduğu işin mütəxəssisi olmaq: Hər bir işi öhdəsinə götürmüş şəxsin, həmin işi görməyə səlahiyyəti çatmalıdır, çünki ancaq qanundan xəbərdar olub, təqvalı olmaq işlərin doğru-dürüst yerinə yetirilməsi üçün kafi deyil, bu işlərdə təcrübə və təxəssüs sahibi olmaq da lazımdır ki, onun köməyi ilə həmişə məsul şəxslərin öhdəsinə qoyulan böyüklü-kiçikli problemləri həll etmək olsun.

Şübhəsiz ictimai bəşər çəkişmələrin, qarşıdurmaların həlli üçün, ictimai və fərdi mənafelərin düzgün təminini nəzərdə tutan hüdud və sərhədlərin icad edilməsində və nəhayət müştərək həyatda tarazlığın icadı və qorunub saxlanmasında qanuna ehtiyac duyur. Bu qanunların düzgün icrası, qanun əleyhdarlarının qarşısının alınması üçün hakimə, valiyə ehtiyaclıdır. Amma söz burdadır ki, vilayə və öhdədarlıq Allaha məxsusdur və başqaları da Onun izni ilə xalqın hakimi, vəlisi olurlar? Bu bəhsin cavabında göstərilir ki, heç bir kəsin başqası üzərində vilayət haqqı yoxdur, çünki insan, öz varlığını və nemətləri ona əta etmiş kəsdən itaət edir. Adi insanlar nə bir kəsə varlıq bağışlamışlar, nə də onun həyatının davam tapmasında bir təsirə malikdirlər. Kimsənin digərinin rəyinə tabe olması vacib deyil.

İnsanların bir-birindən asılı olmamasının lüzumu, onların bir-biri üzərində vilayət haqqına malik olmamalarının ilk əsası hesab olunur.

İnsan öz varlığının bütün özəlliklərini Allahdan aldığı üçün, ancaq Onun buyuruqlarına boyun əyməlidir, Onun qarşısında müti olmalıdır və başqasının əmrlərinə itaət etmək bu şərtlə olar ki, həmin başqası Allah-təala tərəfindən təyin edilmiş olsun.

Deyilənləri nəzərdə tutub Qurana baxdıqda görürük ki, Qurani-kərim batil vilayətləri, yəni Allah tərəfindən imza edilməmiş vilayətləri rədd edir:

"Ey iman gətirənlər! Yəhudi və xaçpərəstləri özünüzə dost tutmayın! Onlar bir-birinin dostudurlar. Sizlərdən kim onlarla dostluq edərsə, o da onlardandır. Allah zalim tayfanı düz yola yönəltməz.”

(Maidə”, 55.) "Allah zalımları hidayət etməyəcək” cümləsi buna dəlalət edir ki, onlar zalımdırlar və zalım şəxs heç vaxt hidayətdən bəhrələnə bilməyəcək, heç vaxt məqsədinə çatmayacaq, əksinə həmişə yarı yolda qalacaqdır. Deməli, siz də onların zümrəsinə qoşulsanız öz hədəfinizə və məqsədinizə nail olmayacaqsınız. Başqa bir ayədə haqqa hakim olanı belə tanıtdırır: "Sizin haminiz ancaq Allah, Onun peyğəmbəri və iman gətirənlərdir. O kəslər ki, (Allaha) boyun əyərək namaz qılır və zəkat verirlər.”

Beləliklə İslamda, cəmiyyətdə hökumətin zəruriliyinə aid nümunələrə əsasən və həmçinin haqq əsasında hökumətə təyin edilmiş şəxsin xüsusiyyətlərini göstərməklə aydın oldu ki, məsum şəxsin olduğu zamanda, peyğəmbər və imamlar kimi hökumətin başında o durur və təbiidir ki, belə bir hökumət ideal olacaqdır. Amma bu vəziyyət həmişə müyəssər olmur, hətta məsum imamın olduğu zamanda belə o, ancaq olduğu məkanda həmin şəhərin, rayonun icra işlərinə başçılıq edə bilər, başqa rayonlara gəldikdə isə o öz səlahiyyətli nümayəndələrini həmin yerlərə təyin etməklə, həmin rayonların icra işlərinə nəzarət edə bilər. Qeybət əsrində, məsum imama müraciət mümkün olmadıqda, bir nəfər bu mənsəbi öhdəsinə götürür və İslam cəmiyyətini Allahın qanunları əsasında idarə edir. Bun mənsəbi öhdəsinə götürmüş şəxs aşağıda qeyd edilən xüsusiyyətləri daşımalıdır:

1. İslamdan kifayət qədər məlumatı olmaq: xalqın təhlükəsizliyini qorumaq, islami dəyərlərə nəzarət etmək müsəlmanların hakiminin öhdəsinə düşdüyü üçün, dinə, namusa, Allahın ehkamlarına əmanətdar çıxdığı üçün, o hamıdan daha çox nəzərdə tutulan üç şərtə–qanunlardan xəbəri olmaq, təqvaya və əxlaqi səlahiyyətə sahib olmaq, ölkə idarəçiliyində məharəti və qüdrəti olmaq–malik olmalıdır. Rəvayətlərin birinin məzmununda belə göstərilir ki, əgər bir ölkədə daha layiqli, daha bilikli adamlar, hətta bir nəfər - olduğu halda, başqa bir nəfər həmin ölkəyə rəhbərlik edərsə, həmin ölkə üzü zəifliyə doğru gedəcəkdir.

2. Təqva: Hədislərin birində Allahın rəsulu, ölkə rəhbərliyinə öhdədar olacaq şəxsin daşımalı olduğu xüsusiyyətlərdən birinin, onu ilahi haramlardan saxlayacaq təqva olduğunu göstərir.

Rəvayətlərin birində İmam Hüseyn (ə) Kufə əhlinə xitabən rəhbərlik məsələsini nəzərdə tutaraq belə yazır: "Hökuməti Qurana əsaslanmayan, ədaləti rəhbər tutmayan, haqq dinə sığınmayan və özünü Allah yolunda vəqf etməyən kəs rəhbər və imam ola bilməz.”

Həzrət Əli (ə) Osmana xitab edərək buyurur: "Bil ki, Allah qatında Allahın bəndələrinin ən üstünü hidayətə varmış, hidayətə çağıran, məlum olan ənənələri ayaqda tutan və məchul olan bidətləri öldürən adil imamdır. Allah qatında insanların ən pisi, yolunu azmış və xalqın da ona uyaraq yolunu azdığı zalim imamdır. O yaşanan sünnəti öldürür, tərk edilən bidəti dirildir.”

3. Tədbir və müdiriyyət: Üçüncü şərt, iradəçilikdə, ölkənin mühüm işlərindən məharətli, tədbirli idarəçiliyə malik olmaqdır.

Rəhbərliyin bacarığı, ölkə işlərini idarə etməkdə qüdrəti olması İslam yolunda, islami hakim üçün zəruri şərtlərdəndir. Bu xüsusiyyət çoxlu təcrübə, məlumat tələb edir. Əgər bir kəs idarəçilikdə bu həddə çatmış olsa müsəlmanların məsuliyyətini ona tapşırmaq olar. Həzrət Əli (ə) buyurur: "Camaat! Xilafətə layiq o kəsdir ki, xilafəti yönəltməyə bacarığı olsun və bu işlərdə Allahın qanunlarından agah.”

İslami hakim üçün göstərilən meyarlara və xüsusiyyətlərə nəzər salanda, görürük ki, bizim zamanımızda ən ləyaqətli fərdin hökuməti üçün nəzərdə tutulan ilkin şərait yetişmişdir. Keçmişdə hökümətin belə şəxslər tərəfindən ələ alınması imkanı olduqca zəif idi və hərdən imkansız bir iş kimi görsənirdi. O vaxtı bu kimi məsələlərə diqqət yetirilmirdi və ancaq "mərcəyyəti-təqlid” məsələsi ətrafında söhbət gedirdi. Bu səbəbdən də İslam üçün canıyanan şəxslər çalışırdılar elə bir kəsi tapsınlar ki, "mərcəyi-təqlid” ünvanı ilə İslami cəmiyyətə ən yaxşı xidməti göstərə bilsin. Amma bu gün, əlhəmdulillah hökumətin saleh və ləyaqətli şəxslər tərəfindən idarə edilməsinə lazım olan şərait yaranmışdır. Bu əzəmətli inqilabın və şəhidlərin pak qanlarının bərəkəti sayəsində elə bir imkan yaranmışdır ki, hökumət başında duracaq şəxs başqalarından bu işə daha qiymətli olsun. Belə bir fürsətin yaranması üçün Allaha şükürlər etmək lazımdır. Allaha şükr etməliyik ki, bizə "vəliyyi fəqih” rəhbərliyinin bərəkətini nəsib etməklə minnət qoymuşdur. İndi bu nemətin şükrünü ancaq müsəlmanların izzətinə və İslam ümmətinin vəhdətinə zamin durmuş vilayət-fəqihə itaət etməklə ödəmək olar.

İmam Xomeyninin zamanında bu nemətin bəhrəsini görürdük, bu günlərdə də çox təəssüflər olsun ki, o cür böyük nemətdən məhrum olmuşuq, (nəzərdə iman Xomeyni tutulur). Allah-təala öz nemətini yenə də bizdən əsirgəməmişdir və vəliyyi-fəqihin kölgəsini bizim başımızın üstündən əskiltməmişdir. Allaha şükr edirik ki, xubreqan və ümmətin aqilləri o əziz imamın ən ləyaqətli davamçısını, yəni Həzrət ayətullah Xameneini o böyük rəhbərin yerinə canişinliyə seçmişdir. Xalq da öz növbəsində kamal-ehtiramla onunla beyət etdi. İmamın bütün həqiqi davamçıları birlik nümayiş etdirərək imamın yolunu davam etdirdilər və Allaha şükürlər olsun ki, işlərin gedişində azacıq olsa da süstlük, nöqsan yaranmadı. Allah-təaladan arzumuz budur ki, bu birlik, məsum şəxslərin həmrəyliyi axıra qədər bu cür davam etsin və gün-gündən daha da möhkəmlənsin. Bu vəhdətlə inqilabın böyük gəmisi həzrət Xameneinin rəhbərliyi altında əmin-amanlıq sahilinə və mətlub hədəfə yan alsın.

Peyğəmbər (s) Əbuzər Ğəffariyə belə öyüd verir ki, ədalət və ilahi qanunlara əsaslanaraq hökumət edən hakimə ehtiram göstərmək, Allaha ehtiram göstərmək kimidir.

Adil hakimə ehtiram etmək ona görə Allaha ehtiram göstərməyə bərabər tutulur ki, Allahın sifətlərindən biri Onun hakimiyyətidir. Bildiyimiz kimi Allahın adlarından biri Hakim və Mövladır və Allahın hakimliyi, mövləviyyəti Onun adilanə ehkamlarına əməl etməklə zühura yetişir. İslami hakim bu cür xətərli işin icrasına zamin olmuş şəxsdir. Allahın qanunlarına uyğun hökm verən, İslam cəmiyyətində Allah ehkamlarının icrasına çalışan adil müsəlman rəhbər, Peyğəmbərin (s) və Əhli-beytin sahib olduqları vilayət dərəcələrindən birinə malikdir. Çünki ilahi vilayət əslində Peyğəmbərə (s) və Əhli-beytə həvalə edilmişdir.

(Ehbat–kəlamçılar arasında istilah olub batil olmağa, yaxşı əməllərin pis əməllər vasitəsilə puç olmasına deyilir. (müt.)) Bu məqamın aşağı mərtəbəsi adil sultanın, müsəlmanların rəhbərinin öhdəsinə qoyulmuşdur. Bu cəhətdən də ona ehtiram etmək Allaha ehtiram etmək kimidir.

Buna görə də İslami hakimə ehtiramı o qədər də lazımlı bilməyən bəzi adamların təsəvvürlərinin əksinə olaraq, əgər bir kəs Allaha və İslama xatir ali rəhbərlik məqamına və müsəlmanalrın rəhbərinə ehtiram göstərərsə, bu ehtiramında maddi qərəzi olmazsa, böyük bir dərəcəyə çatmış olur.

Bunu da söyləməyi özümə borc bilirəm ki, inqilabın qələbəsindən sonra vilayəti-fəqihin əli ilə bizim ölkəmizdə rönəq tapmış ən gözəl adətlərdən biri də Quranın qiraəti və hifzidir. Necə ki, hərdən televizorda azyaşlı qız və oğlan uşaqlarının Quranı necə əzbərlədiklərini görürük. Hərdən baxırsan ki, balaca qız uşağı hələ sözləri düzgün tələffüz edə bilməsə də Quranın üçdə birini əzbərdən bilir, özü də səlis ərəb ləhcəsi ilə oxuyur! Əgər yadınızdadırsa inqilabdan qabaq xalqa adi həmd-surəni düzgün oxuya bilməmələri üçün çoxlu zəhmət çəkməli olur, "sin” və "sad” hərfləri arasında fərqi başa salırdıq. Hətta təhsili olan adamlar da həmd-surəni təcvidlə oxumaqda çətinlik çəkirdilər. İndi isə görürük ki, 6-7 yaşlı uşaqlar Quranın üçdə birini əzbərdən, təcvidlə bizdən də yaxşı oxuyur!

Sizcə bu iftixar ediləcək hadisə deyil? Belə bir halı ənənəyə çevirmiş kəsə ehtiram edilməməlidirmi? Aydındır ki, belə kəsə ehtiram bəsləmək Allaha ehtiram göstərməyə bərabərdir; Qurana ehtiram göstərməkdir. Buna görə də diqqətsiz olmamalıyıq, bu ehtiramlara məhəl qoymasaq İslamın təzahürləri də yavaş-yavaş aradan qaxacaqdır. Cəmiyyətdə dinin duruşu, islamın təzahürlərinin duruşuna bağlıdır. Əgər xalq arasında bu ehtiramlar unudularsa, yavaş-yavaş dəyərdən düşəcək və nəticədə naşükürlüyə səbəb olacaqdır.

Deməli biz, Allahın bizə inayət etdiyi bu neməti dərk ediriksə, bunun müqabilində qədrdanlıq etməliyik və islam hökumətinin rəhbərinə ehtiram göstərməliyik. Əlbəttə, ərz etdiyim kimi, bu ehtiramın dəyəri ondadır ki, tamah üzündən olmasın, bu işdə ancaq Allahın razılığı nəzərdə tutulsun, belə ki, bu niyyətlə olsun ki, müsəlmanların rəhbərinə ehtiram etmək, İslam ölkəsinə, İslama, Allaha ehtiram deməkdir.