Nöqtələr
İmam Baqirin (ə) buyruğuna əsasən, sağlam adamlar ayaq üstə, xəstələr oturaq, acizlər isə uzanmış vəziyyətdə namaz qılmalıdırlar.("Təfsire-bürhan”, c. 1, səh. 333.)
1. Bütün hallarda Allahı yada salmaq düşüncə nişanəsidir.
2. Düşüncə əhli həm də zikr əhli olmalıdır.
3. İman düşüncə əsasında dəyərli olur.
4. İman və bütün vücudla etiraf dəyərlidir. Dil etirafı ilə kifayətlənmək olmaz.
5. Zikr və düşüncə yanaşı olduqda dəyərli olur. Təəssüf ki, bəziləri zikr edirsə də düşünmür, digərləri düşünürsə də zikr etmir.
6. İnsanı Allaha yaxınlaşdıran müvəqqəti yox, daimi düşüncə və zikrdir.
7. Təbiəti hiss üzvləri ilə tanımaq kifayət deyil. Bu barədə düşünmək də lazımdır.
8. Göylərin və yerin yaranışı haqqında düşünən kəs anlayar ki, varlıq aləminin Rəbbi həm də bizim Rəbbimizdir.
9. Yaranışın bütün sirlərini dərk etməsək də, o, boş yerə deyildir.
10. Əvvəlcə düşüncə, sonra isə iman və irfan. Daha sonra dua və münacat.
11. Əgər varlıq aləmi boş yerə deyilsə, biz də boş yerə yaşamamalıyıq.
12. Varlıq aləmi məqsədlidir. İlahi məqsəddən nə qədər uzaq olsaq, cəhənnəmə bir o qədər yaxınlaşmış oluruq.
13. Duadan qabaq Allaha sitayiş edək, Onun pak-pakizə olduğunu dilə gətirək.
14. Əql və düşüncənin bəhrəsi qiyamətdən qorxudur.
192. رَبَّنَا إِنَّكَ مَن تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ
"Pərvərdigara! (Pis əməllərinə görə) hər kəsi cəhənnəmə atsan, şəksiz ki, onu zəlil və rüsvay etmisən. Sitəmkarlar üçün heç bir yardımçı yoxdur.”
İmam Baqirdən (ə) "sitəmkarlar üçün heç bir yardımçı yoxdur” cümləsi haqqında soruşulduqda həzrət buyurdu: "Yəni onların adla çağırılası imamları yoxdur.”(Şəfaət istəmək üçün)("Təfsire-Əyyaşi”, c. 1, s.211.)
1. Qiyamət atəşi çətindir. Amma insanlıq kəraməti arzusunda olan düşüncə sahibləri üçün qiyamət rüsvayçılığı daha dərdlidir.
2. Sitəmkarlar başqalarının şəfaətindən məhrumdurlar.
193. رَّبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلإِيمَانِ أَنْ آمِنُواْ بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأبْرَارِ
"Pərvərdigara! Həqiqətən, biz "rəbbinizə iman gətirin” - iman nidasını eşitdik və iman gətirdik, Pərvərdigara! Günahlarımızı bağışla, çirkli işlərimizi pərdələ və bizi yaxşılarla (birgə) öldür.”
Ayədəki "zünub” sözü kəbirə günahlara işarə ola bilər. Mümkündür ki, "səyyiat” sözü səğirə (kiçik) günahlara işarə olsun. Çünki "Nisa” surəsinin 31-ci ayəsində "kəbirə” sözünün qarşısında "səyyiat” sözü işlədilmişdir. "Səyyiat” günah əsərləri də ola bilər.
İman dəvətini qəbul edib "eşitdik” deyən düşüncə sahibləri ilə yanaşı bu dəvətə etinasızlıq göstərib qiyamətdə həsrət çəkənlər də var.("Mulk”, 10. )
1. Düşüncə sahibləri haqqı qəbul etməyə hazırdırlar. Onlar fitrətlərinin, peyğəmbərlərin, alimlərin və şəhidlərin nidasına cavab verirlər.
2. Tövbə və etiraf düşüncə nişanəsidir.
3. Duanın ilahi əfv səbəblərindən olan bir qaydası da ilahi rübubiyyətə diqqətdir.
4. İman bağışlanma səbəbidir.
5. Duada başqalarını da özümüzə şərik edək.
6. Eyibin pərdələnməsi və bağışlama rübubiyyət şəni və tərbiyə üsullarındandır.
7. İnsanın ölümü Allahın iradəsindən asılıdır.
8. Uzaqgörən düşüncə sahibləri yaxşılarla birlikdə ölümü arzulayırlar. Onlar daim xeyir aqibət fikrindədirlər.
9. Düşüncə sahibləri xeyir əməl sahiblərinin məqamını arzulayırlar.
194. رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلاَ تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لاَ تُخْلِفُ الْمِيعَادَ
"(Düşüncə sahibləri deyirlər:) «Pərvərdigara! Peyğəmbərlərin vasitəsi ilə bizə verdiyin vədi mərhəmət buyur. Bizi qiyamət günü xar etmə. Əlbəttə ki, sən vədinə xilaf çıxmırsan.»”
Bu bir neçə ayədə Allah-təala düşüncə sahiblərinin inkişaf yolunu belə təsvir edir: Allahın zikri, düşüncə, hikmətə çatma, peyğəmbərlərə təslimçilik, tövbə, yaxşı ölüm, ilahi lütf intizarı, rüsvayçılıq və zəlillikdən qurtuluş.
Əvvəlki ayələrdə düşüncə sahiblərinin Allah və qiyamətə imanından danışıldı. Bu ayədə peyğəmbərliyə iman məsələsi açıqlanır.
Düşüncə sahiblərinin dilində "Rəbbəna” sözünün təkrarı onların ilahi rübubiyyətə heyranlıq nişanıdır.
Düşüncə sahibləri həm dünya, həm də axirət izzəti istəyirlər. "Peyğəmbərlərin vasitəsi ilə vəd etdiyini əta buyur” cümləsi dünyaya aiddir. Allah haqq əhlinə yardım vəd etmişdir.("Qafir”, 51.)"Xar etmə” istəyi isə axirət izzəti ilə bağlıdır.
1. Əhdə vəfa ilahi rübubiyyət şənindəndir.
2. Allah Öz əhdinə vəfa edirsə də, biz dua etməliyik.
3. Düşüncə sahibləri bütün ilahi peyğəmbərlərə və bütün ilahi vədlərə imanlıdırlar.
4. Düşüncə sahiblərinin son arzusu ilahi lütflərə çatmaq, cəhənnəm və qiyamət rüsvayçılığından nicat tapmaqdır.
5. Qorxu və ümid yanaşı olmalıdır.
195. فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لاَ أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى بَعْضُكُم مِّن بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَأُخْرِجُواْ مِن دِيَارِهِمْ وَأُوذُواْ فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُواْ وَقُتِلُواْ لأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ثَوَابًا مِّن عِندِ اللّهِ وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ
"Rəbləri onların duasını qəbul edib buyurdu ki, mən sizlərdən - istər kişi, istər qadın, hamısı bir-birindəndir - kimsənin əməlini puç etmərəm (mükafatsız qoymaram.) Hicrət edib evlərindən qovulanların, mənim yolumda əzab-əziyyət görənlərin, döyüşüb öldürülənlərin büdrəmələrini, şübhəsiz ki, pərdələyərəm. Onları altından çaylar axan cənnətlərə daxil edərəm. Bu, Allah tərəfindən bir mükafatdır. Yaxşı mükafat yalnız Allahın yanındadır.”
1. Qəlbən edilən dua hökmən qəbuldur. Daim Allah zikri, düşüncə və sitayişlə yerinə yetirilən duanın qəbulu şübhə doğurmur.
2. Düşüncə və zikr əhlinin duası tezliklə qəbul olar.
3. Duaların qəbulu ilahi rübubiyyət cilvələrindəndir.
4. İlahi dünyagörüşündə əvəzsiz əməl yoxdur.
5. Dua özü bir əməldirsə də, səy və təlaşla müşayiət olunduqda qəbul edilir.
6. Həm əməl, həm də əməl sahibi diqqət mərkəzindədir. Həm əməlin, həm də əməl sahibinin gözəlliyi nəzərdən qaçmır.
7. Kafirlərin əməlləri puça çıxdığından yalnız möminlər öz əməllərinin mükafatını alırlar.
8. İlahi dünyagörüşündə uca insanlıq məqamına çatmaqda kişi və qadın bərabərdir.
9. Kişi cinsi qadın cinsindən üstün deyil.
10. İslam cəmiyyətində bütün müsəlmanlar bir-birlərindəndir.
11. Günahlar və eyblər aradan götrülməyincə kimsə behiştə daxil olmaz.
12. Allah yolunda hicrət, cihad, sürgün, əzab-əziyyət bağışlanma vasitələridir.
13. Vətən məhəbbəti Quran tərəfindən qəbul olunmuş bir həqiqətdir. Bu haqqı insandan almaq zülmdür.
14. İlahi yolu adlamaq üçün hicrət, sürgün, işkəncə, cihad və şəhadət zəruridir.
15. Şəhadət ən üstün mərtəbə olsa da, düşmənin əzab-əziyyəti qarşısında müqavimət üçün səbrə ehtiyac var. «Allah yolunda» sözü əzab-əziyyət» sözü ilə yanaşı işlənmişdir. Bəli, cəbhədə vücudunun bir parçasını itirənlər şəhidlərdən də səbirli olmalıdırlar.
16. Bəzi səhvlərinə görə insanları rədd etməyək. Ayədən göründüyü kimi ilahi övliyalardan və behişt əhlindən olan düşüncə sahiblərinin də büdrəmələri var. Amma Allah onları pərdələyir.
17. Allahın xüsusi diqqət və yardımı düşüncə sahibi olan möminlər üçündür. Bu ayədəki əksər fellər birinci şəxsin tək halında işlənmişdir. Bundan əlavə "onların Rəbbi” ifadəsi Allahın düşüncə sahiblərinə xüsusi diqqət nişanəsidir.
18. Allahın vədlərinə zərrəcə şəkk etməyin. Bütün vədlər təkidlə bəyan olunmuşdur.
19. Bütün mükafatlar zaman və məkandan asılı olaraq dəyərini itirə bilər. Amma ilahi mükafatlar insanın fitrət və yaranışına uyğundur və heç vaxt dəyərini itirmir.
20. Behişt çayları həm ağacların, həm də behişt əhlinin məskənlərinin altından axır.
21. Bağışlanma və behişt ümumi bir savabdır. Amma Allahın və möminlərin şəninə uyğun savab Allahın yanında olan xüsusi bir savabdır və biz bundan xəbərsizik.
22. İlahi mükafatlar tam şəkildə təsəvvür olunmur. Bunu bilək ki, uyğun mükafatlar bütün mükafatlardan üstündür.
23. İlahi mükafatlar növbənöv kəramətlərlə müşayiət olunur.
196. لاَ يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُواْ فِي الْبِلاَدِ
"Şəhərlərdə kafirlərin get-gəli səni aldatmasın.”
197. مَتَاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ
"(Bu get-gəldən onların bəhrəsi) dəyərsiz bir matahdır.” Sonra onların əbədi yeri cəhənnəmdir. Cəhənnəm çox pis bir sığınacaqdır.”
Məkkə müşrikləri və Mədinə yəhudiləri ticarət səfərləri hesabına yaxşı yaşayırdılar. Müsəlmanlar isə Mədinəyə hicrət etdiklərindən, var-dövlətləri Məkkədə qaldığından iqtisadi cəhətdən çətinlik çəkirdilər. Bu ayə onlara təsəlli verir.
Həzrət Əli (ə) bir rəvayətdə buyurur: "Ardınca atəş gələn xeyir və xoşluğun dəyəri yoxdur.”("Bihar” , c. 8, səh. 199. ) Kafirlər üçün qısamüddətli ləzzət və əbədi əzab olduğu halda, möminlər üçün müvəqqəti çətinlik və əbədi rahatlıq var.
1. Peyğəmbərlərin də xəbərdarlığa ehtiyacı var. Bu xəbərdarlıqlar nəticəsində onlar başqalarının təsirindən amanda qalırlar.
2. Düşmənin siyasi, iqtisadi, hərbi heyətlər göndərib məclislər təşkil etməsi və müsahibələri sizi aldatmasın.
3. Maddi ləzzətlər nə qədər olursa olsun, məhdud və dəyərsizdir.
4. Kafirlərin rifah içində yaşaması onların haqq olması və sevilməsinə dəlil deyildir.
198. لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نُزُلاً مِّنْ عِندِ اللّهِ وَمَا عِندَ اللّهِ خَيْرٌ لِّلأَبْرَارِ
"Amma öz Rəblərindən çəkinənlər üçün ağacları altından çaylar axan bağlar var. Onlar daim orada qalarlar. Bu qəbul Allah tərəfindəndir. Amma Allahın yanında olan xeyir, əməl sahibləri üçün daha üstündür.”
Ayənin ərəbcə mətnindəki "nüzul” sözü qonağın qarşılanması üçün olan ilk şeyə aiddir. Şərbət və meyvə buna misal ola bilər. Möminlərə bildirilir ki, kafirlərin ticari gediş-gəlişləri sizi təqva və imandan çıxarmasın. Sizin qəbulunuzun müqəddiməsi behişt bağlarından başlayır.
1. Dünyəvi nemətlər axirət nemətləri ilə müqayisədə heç bir şeydir.
2. Dünyəvi qazanc məqsədi ilə səy və təlaş təqvanın hifzinə və axirət mənafelərinə diqqətə mane olmur.
3. Əbədi behişt nemətlərinə diqqət insanı təqvaya sövq edir və cüzi dünya nemətlərinə aldanışın qarşısını alır.
4. Yaxşıların ("əbrar”) məqamı müttəqilərin məqamından ucadır.
199. وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَن يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلّهِ لاَ يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً أُوْلَـئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ
"Həqiqətən, kitab əhlindən bəziləri Allaha, sizə nazil olana və özlərinə nazil olana mütiliklə iman gətirmiş kəslərdir. Onlar ilahi ayələri ucuz qiymətə dəyişmirlər. Allahın yanında mükafatı olan da onlardır. Həqiqətən, Allah tez hesab çəkəndir.”
Bəzi təfsirçilər bildirirlər ki, bu ayə kitab əhlinin İslamı qəbul edənlərinə aiddir. Onların qırx nəfəri Nəcran əhli, otuz iki nəfəri Həbəşə əhli, səkkiz nəfəri isə Rum əhli idi.("Təfsire-Məcməül-bəyan”; "Təfsire-Kəbire-Fəxr Razi.” ) Amma digər bir qrup təfsirçi bildirir ki, ayə Həbəşə padşahı Nəcaşi haqqındadır. Bu şəxs hicri tarixi ilə doqquzuncu ildə, rəcəb ayında vəfat etmişdir. Onun vəfatından xəbər tutan İslam peyğəmbəri xalqa buyurdu: "Sizin hicazdan xaricdəki bir qardaşınız vəfat etdi. Onun xidmətlərinə görə namaz qılmaq üçün hazır olun.” Bu şəxsin kim olduğu barədə soruşdular. Həzrət buyurdu: "O Nəcaşidir.” Sonra müsəlmanlar İslam peyğəmbəri ilə birlikdə Bəqi qəbristanlığına gedib Nəcaşi üçün namaz qıldılar.("Təfsire-Dürrül-Mənsur”, c. 2, səh. 416. )
