Vilayət günəşi (1-ci cild) - Vilayət günəşi (1-ci cild) - Tarix - Etiqat, Tarix, Fəlsəfə, Dini yaradıcılıq

Cahil ərəb qəbilələrinin çoxu kin və intiqamçılıqda məşhur olmuşdular. Cahil ərəblərin tarixində kiçik hadisələrin ardınca həmişə böyük müsibətlər törənməsinin səbəbi budur ki, onlar intiqam almaq fikrindən heç vaxt əl çəkməmişlər. Islamın sayəsində cahilanə qayda-qanunlardan müəyyən qədər əl çəkmələrinə, sanki yenidən dünyaya gəlmələrinə baxmayaraq bu cür hissiyyatların kökü tamamilə kəsilməmişdi, onların ruhunda buraxdığı təsirin izləri hələ də qalırdı. Islamı qəbul etdikdən sonra da intiqamçılıq hissi az-çox gözə çarpırdı. Belə ki, ənsarın güclü adamlarından biri və xilafətin ənsar cəbhəsinə keçməsinin tərəfdarı olan Hübab ibni Münzər Səqifə yığıncağında Ömərə dedi:–"Biz sizin rəhbərliyinizlə müxalif deyilik və bu işə həsəd aparmırıq. Amma rəhbərliyin şirkin məhv edilməsi və islamın yayılması üçün döyüş meydanlarında övladlarını, atalarını, qardaşlarını öldürdüyümüz adamların əlinə düşməsindən qorxuruq. Çünki, mühacirlərin yaxın adamları bizim cavanlarımız vasitəsilə öldürülmüşdür. Əgər onlar hakimiyyətə gəlsələr, bizim vəziyyətimiz ağır olacaq."

Ibni Əbil-Hədid yazır: "Mən 610-cu hicri ilində Əhməd ibni Əbdül-Əziz Cövhərinin yazdığı "Səqifə" kitabını ibni Əbu Zeyd Nəqib Bəsrinin yanında oxuyurdum. Söhbət Hübab ibni Münzərin sözünə çatanda ustadım dedi: "Hübabın uzaqgörənliyi çox düzgün və ağlabatan idi və onun qorxduğu şey Müslüm ibni Əqəbənin Mədinəyə həmləsində baş verdi (bu şəhər Yezidin fərmanı ilə mühasirəyə alındı) və Bəni-Üməyyə Bədr döyüşündə öldürülənlərin intiqamını ənsar övladlarından aldı." (Sonra başqa bir məsələni də qeyd edib dedi:) Hübabın verdiyi ehtimalı öncə Peyğəmbər də vermişdi. O həzrət də bəzi ərəblərin o həzrətin öz ailəsinə qarşı olan intiqamçılıq hissindən və kin-küdurətindən qorxurdu. Çünki onların yaxın adamlarının çoxunun qanının müharibə meydanlarında Bəni-Haşim cavanlarının vasitəsi ilə axıdıldığını, eləcə də rəhbərliyin başqalarının əlinə keçdiyi təqdirdə, kin-küdurət onları Peyğəmbər sülaləsinin qanını tökməyə sövq edəcəyini bilirdi. Buna görə də, həmişə Əlinin barəsində müxtiləf tövsiyələr edib onu ümmətin rəhbəri və öz vəsisi kimi tanıtdırırdı ki, Peyğəmbər sülaləsinin malik olacaqları məqam və mövqeyin təsiri nəticəsində Əhli-beytin və Əlinin qanı qorunsun. Amma nə etmək olar? Qəzavü-qədər hadisələrin gedişini dəyişdirdi, hakimiyyət başqalarının əlinə keçdi, Peyğəmbər (s)-in nəzərdə tutduğu tədbirlər əməli olaraq həyata keçmədi və hamıya məlum olan xoşagəlməz hadisələr baş verdi, onun övladlarının pak qanları axıdıldı."

Nəqib Bəsrinin sözlərinin şiə nöqteyi-nəzərindən düzgün olmamasına baxmayaraq (çünki bizim əqidəmizə görə Peyğəmbər (s) Allahın fərmanı ilə Əli (ə)-ı ümmətə rəhbər təyin etmişdi) Əli (ə)-ın seçilməsinin səbəbi onun və Əhli-beytin qanının qorunması üçün deyildi, əksinə, Əli (ə)-ın ləyaqətli olması ona belə bir məqam və mövqeyi rəva görmüşdü. Amma eyni halda onun (Nəqib Bəsrinin) təhlili tamamilə düzgündür. Əgər rəhbərlik Əli (ə) və onun övladlarının əlində olsaydı, heç vaxt qəmli Kərbəla hadisəsi baş verməz, Imam (ə)-ın övladları Bəni-Üməyyə və Bəni-Abbas cəlladları tərəfindən məzlumcasına qətlə yetirilməz və Peyğəmbər övladlarının qanı bir ovuc "müsəlman"ın əli ilə axıdılmazdı.

Məlum olduğu kimi, Peyğəmbər (s)-in vəfatı ilə islam cəmiyyəti və Peyğəmbər sülaləsi qəribə bir böhranla qarşılaşdı. Hər an xilafət və rəhbərlik məsələsi üstündə müsəlmanların arasında müharibə odunun şölələnməsi və nəticədə islam cəmiyyətinin tənəzzülə uğraması, habelə yenicə müsəlman olmuş ərəblərin cahiliyyət və bütpərəstlik dövrünə qayıtmaları gözlənilirdi. Islam, bünövrəsi yenicə qoyulmuş cavan bir hərəkat idi, hələ onun kökləri qəlblərə lazımınca nüfuz etməmişdi və camaatın (nəzərə çarpacaq dərəcədə) əksəriyyəti islamı səmimi qəlbdən qəbul etməmişdilər.

1) ənsar, xüsusilə Xəzrəc qəbiləsindən olanlar. Bunlar mühacirdən əvvəl Bəni-Saidə səqifəsinə yığışıb qərara almışdılar ki, rəhbərlik işini Xəzrəc qəbiləsinin rəisi Səd ibni Übadəyə tapşırıb onu Peyğəmbər (s)-in canişini təyin etsinlər. Amma ənsarın müxtəlif qəbilələri arasında vəhdət olmadığına görə və ənsar qəbilələri arasında, xüsusilə Ovs və Xəzrəc arasında olan qədim kin və düşmənçiliklər tamamilə unudulmadığına görə, ənsar xilafət uğrunda mübarizə səhnəsində daxili müxalifətlə qarşılaşdı. Səd Xəzrəcdən olduğuna görə Ovs qəbiləsi onun rəhbər olması ilə müxalifətçilik etdi, ona bu yolda kömək etmədilər, üstəlik rəhbərliyin mühacirdən olan bir nəfərə verilməsinə maraqlı olduqlarını bildirdilər.

O iki cinahın qarşısında böyük ruhi tutuma və mənəvi bir qüdrətə malik olan üçüncü bir cinah mövcud idi. Bu cinah Əmirəl-möminin Əli (ə), Bəni-Haşimin görkəmli şəxsiyyətləri və islamın həqiqi ardıcıllarından ibarət idi. Bunlar xilafəti Əli (ə)-a məxsus bilir və onu rəhbərlik üçün hər cəhətdən başqalarından daha ləyaqətli hesab edirdilər. Onlar hələ Peyğəmbər (s)-in dəfn mərasimi sona çatmamış iki cinah–mühacir və ənsarın xilafət üstündə dava-dalaş saldığını öz gözləri ilə müşahidə edirdilər. Bu cinah da öz müxalifətçiliyini təkcə mühacir və ənsara deyil, hətta bütün müsəlmanlara çatdırmaq, Əbu Bəkrin qeyri-qanuni, Peyğəmbər (s)-in əmri ilə müxalif olan və qanunsuz müşavirə üsulu ilə seçildiyini göstərmək üçün etiraz əlaməti olaraq Fatimeyi Zəhra (ə.s)-ın evində yığışıb, orada oturdular və onların yığıncağında iştirak etmədilər. Amma sonradan xilafətin müxalifləri oranı tərk edib, məscidə getməyə məcbur oldular. Belə bir şəraitdə üçüncü cinahın vəzifəsi çox ağır idi. Çünki Imam (ə) öz gözləri ilə müşahidə edirdi ki, islam xilafəti və rəhbərlik öz təbii və qanuni mehvərindən çıxır ki, bunun ardınca çoxlu işlərdə hərc-mərclik yaranacaqdır. Buna görə Imam (ə) başa düşdü ki, sükut edib heç bir şey deməmək artıq qanuni şəklə düşməyə başlayan bu qanunsuz işə bir növ qanunilik verməkdir. Imam (ə) kimi bir şəxsiyyətin sükutu həm o vaxtın adamları, həm də gələcək nəsillər üçün hazırkı xilafət iddiaçısının haqq olmasına sübut kimi cilvələnə bilərdi. Ona görə də, sükutu pozaraq özünün ilk vəzifəsini icra etməyə başladı. Belə ki, xütbə söyləməklə özünün haqq olmasını bəyan etdi və Peyğəmbər (s) məscidində ondan, icbari şəkildə beyət etməsini tələb etdikləri vaxt üzünü mühacirlərə tutub dedi:

"Ey mühacirlər! Əsası Həzrət Məhəmməd (s) tərəfindən qoyulan hökuməti, onun öz təbii axarlarından çıxarmayın və öz evlərinizə daxil etməyin! Allaha and olsun, Peyğəmbərin ailəsi bu işə daha artıq ləyaqətlidir. Çünki onların arasında Quranın məfhumlarına, dinin üsul və fürusuna tam şəkildə yiyələnən və Peyğəmbərin sünnələri ilə agah olan bir şəxs var. O, islam cəmiyyətini daha yaxşı idarə edər, fəsadın qarşısını ala və qənimətləri ədalətlə bölə bilər. Belə bir şəxsin varlığı ilə başqalarına növbə çatmaz. Öz həvayi-nəfsinizə uymayın, əks halda Allah yolundan azıb həqiqətdən uzaqlaşacaqsınız."

Imam bu xütbədə özünün xilafətə hamıdan artıq ləyaqətli olmasını isbat etmək üçün Quran və Peyğəmbər sünnəsi barədə olan öz dərin elminə və cəmiyyəti ictimai ədalət əsasında idarə etmək üçün malik olduğu ruhi qüvvəyə arxalanmışdı. Burada özünün Peyğəmbər (s)-lə olan qohumluq əlaqəsinə işarə etməsi də sadəcə olaraq mühacirlərin gətirdiyi dəlilərə cavab vermək məqsədi daşıyırdı. (mühacirlər öz əsil-nəsəblərinin Peyğəmbərə çatmasını xilafətə keçmək üçün əsas hesab edirdilər.) Şiə rəvayətlərinə görə Əmirəl-möminin Əli (ə) Bəni-Haşimdən olan bir neçə nəfərlə Əbu Bəkrin yanına gedib özünün xilafətə hamıdan artıq layiq olmasını bizim qeyd etdiyimiz əsaslarla–Kitab və sünnəyə olan dərin elmi, islamı qəbul etməkdə başqalarından qabaqcıl olması, cihadda rəşadət və mətinliyi, kəlamda fəsahəti, ruhi şücaəti əsasında sübut etdi və buyurdu:

"Mən həm Peyğəmbər (s)-in həyatında, həm də onun vəfatından sonra onun məqam və mənsəbinə (seçilməkdə) daha layiqəm. Mən onun canişini, vəziri, sirlərinin və elmlərinin xəzinəsiyəm. Siddiqi-Əkbər və Faruqi-Əzəm mənəm! Mən ona iman gətirən və bu yolda onu təsdiq edən ilk şəxsəm. Mən müşriklərlə cihadda hamınızdan şücaətli, Allahın Kitabı və Peyğəmbər (s)-in sünnəsində hamınızdan bilikli, üsul və fürui dində hamınızdan agah, sözdə hamınızdan fəsahətli, çətinliklər qarşısında hamınızdan güclü və səbirliyəm. Nə üçün bu işdə mənimlə münaqişəyə, çəkişməyə başlamısınız?!"

Təkcə Əli (ə)-ın yox, həm də onun bəzi müxaliflərinin məntiqi belədir. Bu müxaliflər bəzən ayıq vicdanla danışıb Əli (ə)-ın xilafətə hamıdan artıq layiq olmasını etiraf edir, başqalarını ondan qabağa salmaqla böyük bir haqqı məhv etmiş olduqlarını bildirirdilər. Əbu Übeydə Cərrah Əli (ə)-ın Əbu Bəkrlə beyət etməkdən imtina etməsindən agah olduqda imama dedi: "Rəhbərliyi Əbu Bəkrə tapşır. Əgər sağ qalsan və ömrün uzun olsa, sən rəhbərlik işinə hamıdan artıq ləyaqətlisən. Çünki sənin fəzilətlərin, qüvvəli imanın, geniş elmin, dərrakən və həqiqətgörənliyin, islamı qəbul etməkdə hamıdan qabaqcıl olmağın, Peyğəmbər (s)-lə yaxın qohumluğun və onun kürəkəni olmağın hamıya bəllidir."

Əmirəl-möminin Əli (ə) öz haqqını geri almaqda təkcə öyüd-nəsihətlə kifayətlənmədi, bəzi tarixçilərin yazdığına görə, gecələr əziz Peyğəmbər (s)-in qızı Fatimeyi-Zəhra (ə.s) və özünün iki oğlu Həsən və Hüseynlə birlikdə ənsarın başçıları ilə görüşüb söhbət edirdi ki, xilafəti öz həqiqi yoluna qaytarsın. Amma təəssüflər olsun ki, onlardan lazımi cavab əldə edə bilmədi. Onlar bəhanə gətirib deyirdilər ki, əgər Əli başqalarından qabaq xilafət fikrinə düşmüşdüsə, bizdən beyət etmək üçün xahiş edərdi, biz də heç vaxt onu qoyub başqası ilə beyət etməzdik. Əli (ə) onlara belə cavab verdi: "Peyğəmbər (s)-in cənazəsini evin bir küncündə qoyub xilafətə keçmək və beyət almaq fikrinə düşmək düzgün bir işdirmi?!"

Bu, Imam (ə)-ın təcavüzkarlar qarşısında haqqı bəyan edib ənsarın böyüklərindən kömək istəmək yolu ilə öz haqqını almaq üçün gördüyü ilk tədbir idi. Amma tarix şəhadət verir ki, Əli (ə) bu yolla heç bir müsbət nəticə əldə edə bilmədi və onun haqqı tapdalandı. Indi belə bir sual yaranır ki, belə bir həssas və təhlükəli vəziyyətdə Imam (ə)-ın vəzifəsi nə idi? Görəsən onun vəzifəsi təkcə sakit oturub tamaşa etmək idimi, yoxsa qiyam edib, hərəkat yaratmaq? Imam (ə) üçün yalnız bir çıxış yolu var idi: Əmirəl-möminin Əli (ə)-ın Peyğəmbər (s) məscidində mühacir və ənsardan bir qrupuna etdiyi nəsihətlər və xatırlatmalar həqiqəti aşkara çıxardı və bütün müsəlmanlara höccəti tamamlayaraq bəhanə yollarını tamamilə bağladı. Amma xəlifə və onun havadarları xilafət aparatından ikiəlli yapışmaqda israr edərək, öz qüdrətlərini genişləndirmək qərarına gəldilər. Zamanın keçməsi həm Imam (ə)-ın zərərinə tamam olurdu, həm də get-gedə xilafətin əsaslarını camaatın fikir və qəblərində daha da möhkəmləndirirdi. Tədricən camaat belə bir hökuməti rəsmən tanıyır və onunla ünsiyyət tapırdılar. Keçən hər bir an Peyğəmbər ailəsinin ziyanına və dövrün hökumətinin xeyrinə tamam olduğu belə bir həssas şəraitdə Əli (ə) kimi bir şəxsiyyətin vəzifəsi nə idi?! Imamın qarşısında iki yol var idi: ya risalət ailəsinin görkəmli şəxsiyyətləri, özünün həqiqi dostları və havadarlarının köməyi ilə qiyam edib əldən getmiş haqqı qaytarmaq, ya da sükut edərək bütün ictimai işlərdən kənara çəkilmək və öz şəxsi və əxlaqi vəzifələri ilə məşğul olmaq. Sonra qeyd edəcəyimiz şahidlər göstərirdi ki, Imam (ə)-ın o cür şəraitdə qiyam etməsi əsası təzə qoyulmuş islam cəmiyyətinin xeyrinə deyildi. Məhz buna görə də, ikinci yolu seçmək Imam (ə) üçün lazım və vacib idi.

1) Quran ayələri göstərir ki, Peyğəmbər (s) öz sağlığında islam cəmiyyətinin gələcəyi ilə əlaqədar çox narahat idi və bəzi xoşagəlməz hadisələri müşahidə etməklə bir, yaxud bir neçə dəstənin onun vəfatından sonra cəhalət dövrünə qayıdıb ilahi qanunları yaddan çıxartması ehtimalı onun fikrində qüvvətlənirdi. Ühüd döyüşündə Peyğəmbərin öldürülməsi şayiəsi yayılanda bu ehtimal onun zehnində daha da gücləndi. Peyğəmbər (s) öz gözləri ilə görmüşdü ki, müsəlmanların təqribən hamısı qaçmağa üz qoyaraq dağlara və uzaq yerlərə pənah aparırdılar, bəziləri qərara almışdılar ki, münafiqlərin başçısı Əbdüllah ibni Übəyyin vasitəçiliyi ilə Əbu Süfyandan aman (sığınacaq) istəsinlər. Onların dini əqidələri o qədər zəifləmişdi ki, hətta Allah barəsində belə bədgüman olaraq bağışlanılmaz səhvə yol verdilər. Qurani-Məcid bunu belə bəyan edir: "Peyğəmbərin köməkçilərindən bir dəstəsi öz canlarının hayına elə qalmışdılar ki, Allah barəsində cəhalət dövrünə məxsus olan batil gümanlar edir və deyirdilər: Görəsən bizə bir çarə vardırmı?!"("Ali-Imran" surəsi, ayə:153)

2) Bəni-Saidə səqifəsində yığışan qrupun əməlləri göstərir ki, o gün neçə-neçə sirlər ifşa olunmuş, qohumluq və qəbilə təəssübləri və (Peyğəmbər (s)-in köməkçilərinin danışıqları əsnasında) cəhalət dolu fikirlər özünü bir daha göstərmişdir. Bununla məlum olurdu ki, hələ islam tərbiyəsi onların çoxunun ruhuna nüfuz etməmişdir. Islamı qəbul etmək və iman gətirmək sadəcə onların cahiliyyət sifətlərini örtən bir pərdə olmuşdur. Bu tarixi hadisənin araşdırılmasından məlum olur ki, o yığıncaqda, çıxışlarda və hay-küydə əsil məqsəd şəxsi mənfəət qazanmaqdan başqa bir şey olmayıb. Orada hər kəs çalışırdı ki, ümmətin ən ləyaqətli fərdinə məxsus olan xilafəti öz əlinə keçirsin. O yığıncaqda qarşıya qoyulmayan məsələ islamın və müsəlmanların mənafeyi, habelə rəhbərlik məsələsini özünün müdrik və ağıllı tədbirləri, dərin biliyi, böyük ruhu və gözəl əxlaqı ilə islamın təlatümlü dəryaya düşmüş gəmisini nicat sahilinə çatdıra biləcək bir ləyaqətli fərdə tapşırmaq idi. Islami əqidənin qəlblərə nüfuz etmədiyi, cahiliyyət təqlidlərinin və adətlərinin hələ aradan qalxmadığı bir şəraitdə hər cür daxili müharibələr, cəbhələşmələr və qruplaşmalar cəmiyyətin süqutuna və camaatın çoxunun şirkə və bütpərəstliyə qayıtmasına səbəb olacaqdı.

3) Əli (ə)-ın Səqifə hadisəsinin əvvəllərində buyurduğu sözlər gün kimi aydındır. Imam öz sözlərində islama, birliyin əhəmiyyətinə, ixtilaf və təfriqənin pis və acınacaqlı aqibətinə işarə etmişdir. Məsələn, Əbu Süfyan Əli (ə)-ın əlini beyət ünvanı ilə sıxmaq və bu yolla da özünün məkrli tədbirlərinə və murdar məqsədlərinə nail olmaq istəyəndə Imam (ə) üzünü cəmiyyətə tutub buyurdu: "Fitnə dalğalarını nicat gəmiləri ilə yarın! Ixtilaf, ikitirəlilik və təfriqə salmaqdan uzaq olun! Lovğalıq nişanələrini başınızdan çıxarın! Əgər danışsam, deyəcəklər ki, rəhbər olmağa hərisdir, əgər sakit otursam, deyəcəklər ki, ölümdən qorxur. Allaha and olsun, Əbu Talibin oğlunun ölümə olan məhəbbəti uşağın ana döşünə olan məhəbbətindən çoxdur. Sükut etməyim xas bir agahlığa və elmə görədir ki, onun dərinliklərinə varmışam. Əgər siz də mənim kimi xəbərdar olsaydınız, quyu ipi kimi iztirablı və titrəyişli olardınız."

4) Peyğəmbər (s)-in vəfat xəbəri islamı yenicə qəbul etmiş qəbilələrin arasında yayılanda onların bir qrupu dindən çıxıb ata-babalarının ayinlərinə qayıtdılar, əməli olaraq mərkəzi dövlət ilə müxalifətçiliyə başladılar və islam vergilərini verməkdən boyun qaçırdılar. Mərkəzi hökumətin gördüyü ilk tədbir könüllü və mətin müsəlmanlardan bir qrupunu mürtədlərlə döyüş üçün səfərbər etmək oldu ki, bəlkə yenidən mərkəzi hökumətə itaət edib islam qanunlarına tabe olalar və nəticədə başqa qəbilələrin də beynində təzə-təzə yer açmağa başlayan irtidad (dindən çıxmaq) fikri kökündən kəsilə. Bəzi qəbilələrin dindən çıxmasından əlavə, Yəmamədə başqa bir fitnə də baş qaldırdı: Müsəyləmə, Səccah, Tüləyhə kimi yalançı peyğəmbərlər zahir olmağa başladı. Mühacir və ənsarın arasında olan vəhdətin pozulduğu, ətraf qəbilələrin dindən dönməyə başladığı, Nəcd və Yəmamə vilayətlərində yalançı peyğəmbərlərin zahir olmağa başladıqları bir şəraitdə Imam (ə)-ın da müxalifətə başlaması, öz dəstəsi ilə birlikdə qiyam etməsi heç vaxt düzgün bir iş olmazdı. Imam (ə) Misir xalqına yazdığı məktubların birində bu məsələyə işarə edərk buyurur: "Allaha and olsun, mən heç vaxt ərəblərin xilafəti Peyğəmbər (s) ailəsindən alacağını və ya məni xilafətdən kənarlaşdıracaqlarını fikirləşməzdim. Məni təəccübləndirən şey yalnız budur ki, camaat başqasına üz tutdu və beyət əlaməti olaraq, onun əlini sıxdılar. Buna görə də, mən əl saxladım. Gördüm ki, bir qrup adam islamdan üz döndərmiş və Məhəmməd (s)-in dinini məhv etmək istəyirlər. Qorxdum ki, əgər islamın və müsəlmanların köməyinə yetişməsəm, onun bünövrəsində sarsıntı və virançılıq görəm. Bunun da müsibəti və qəm-qüssəsi mənim üçün ilğım, yaxud bulud kimi ötəri olan bir-iki günlük hökumətdən böyükdür. Buna görə də, bu hadisə ilə qarşılaşmamaq üçün ayağa qalxıb müsəlmanlara kömək etdim, nəhayət, batil məhv oldu, dinclik islamın ətəyinə, ağuşuna qayıtdı."

Ictimai məsələlər arasında əhəmiyyət nöqteyi-nəzərindən çox az məsələ cəmiyyəti idarə etmə və rəhbərliklə müqayisə oluna bilər. Rəhbərliyin şərtləri çox dəqiq və mühüm olduğundan, böyük bir cəmiyyətdə yalnız bir neçə nəfərdə tapıla bilər. Bütün rəhbərliklər arasında ilahi rəhbərlərin şərtləri və vəzifələri cəmiyyətdə rəhbərliyə seçki yolu ilə çatanların vəzifə və şərtlərindən qat-qat ağır və böyükdür. Ilahi və mənəvi rəhbərliklərdə hədəf və məqsəd, vəzifə və mövqeyi qoruyub saxlamaqdan daha dəyərlidir və rəhbər məhz o məqsədi həyata keçirmək üçün seçilir. Əgər məqsədinə çatmasa, məramın əsasını hifz etmək üçün rəhbərlikdən əl çəkib hədəfi öz mövqe və məqamından müqəddəs hesab etməlidir. Əmirəl-möminin (ə) da Peyğəmbər (s) vəfat etdikdən sonra bu mühüm məsələ ilə qarşılaşdı. Çünki rəhbərlikdən onun məqsədi Hicazda Peyğəmbər (s) tərəfindən əkilmiş cavan islam ağacını becərib boya-başa çatdırmaq idi. Bu təzə əkilmiş ağac zamanın keçməsi ilə qollu-budaqlı, barlı-bəhrəli olmalı, onun budaqları bütün dünyanın üzərinə kölgə salmalı və insanlar onun kölgəsində dincəlib bərəkətli meyvələrindən bəhrələnməli idi. Imam (ə) Peyğəmbər (s)-in vəfatından sonra hiss etdi ki, elə bir şəraitdədir ki, əgər hökuməti ələ keçirmək və öz məqamını hifz etmək üçün israr etsə, Peyğəmbər (s)-in çəkdiyi zəhmətlər və o həzrətin müqəddəs hədəfi yolunda tökülən pak qanlar hədərə gedəcəkdir.

O zaman islam cəmiyyəti elə fikir ayrılığına və iki tirəliyə düçar olmuşdu ki, daxili bir müharibə və azacıq qan axıdılması həm Mədinənin daxilində, həm də xaricində partlayışlara səbəb olurdu. Mədinədə və onun xaricində yaşayan qəbilələrin çoxu Əli (ə)-a qarşı laqeyd olub, ürəklərində ona qarşı dərin kin bəsləyirdilər. Çünki elə Əli (ə) bu qəbilələrin küfr bayraqlarını məhv, onların pəhləvanlarını zillətlə məğlub etmişdi. Bunlar sonralar nə qədər islamla əlaqələrini möhkəmləndirib Allahpərəstliyə və islama sığınsaydılar belə, batində islam mücahidlərinə qarşı olan ədavət və kinləri sönməmişdi. Əgər belə bir şəraitdə Imam (ə) zorla və silahlı qiyama əl ataraq öz haqqını almaq fikrinə düşsəydi, onda bu iş aşağıdakılarla nəticələnəcəkdi:

Əmirəl-möminin Əli (ə) da bu ağır və dərdli həqiqətləri yaxından duyduğuna görə sükut etməyi silahlı qiyamdan üstün sayırdı. Yaxşı olardı ki, bu məsələni Imam (ə)-ın öz dilindən eşidək: Əbdüllah ibni Cünadə deyir:–Mən Əlinin xilafətinin ilk günlərində Məkkədən Mədinəyə gəldim. Gördüm ki, hamı Peyğəmbər məscidində yığışıb Imamın gəlməsini gözləyir. Bir azdan sonra Əli qılıncını belinə bağlamış halda evindən çıxdı. Hamının gözü ona dikilmişdi. Nəhayət o, xitabə kürsüsünə çıxıb Allaha həmd-səna edərək öz sözlərinə belə başladı: "Ey camaat, agah olun ki, Peyğəmbəri-Əkrəm (s) bizim aramızdan gedəndə heç kəs onun qurduğu hökumət barəsində bizimlə müxalifət etməməli, ona tamah salmamalı idi. Çünki biz onun varisi, canişini və Əhli-beytiyik. Amma bunun əksinə olaraq Qüreyşdən bir qrup bizim haqqımıza göz dikərək xilafəti bizdən alıb özlərinə məxsus etdilər. Allaha and olsun, əgər müsəlmanlar arasında ixtilaf və ikitirəlik yaranması, küfrün, bütpərəstliyin islam ölkələrinə yenidən qayıtması və islamın məhv olub aradan getməsi qorxusu olmasaydı, bizim vəziyyətimiz gördüyünüz kimi olmazdı."

Kəlbi deyir: Əli (ə) Təlhə və Zübeyr kimi əhd pozanların qiyamını yatırtmaq üçün Bəsrəyə yola düşəndə aşağıdakı şərhlə bir xütbə buyurdu: "Allah Peyğəmbər (s)-i qəbzi-ruh edəndə Qüreyş öz başına olaraq qabağa keçib bizi öz haqqımızdan məhrum etdi. Amma mən gördüm ki, bu işdə səbir etmək müsəlmanların arasında təfriqə salmaqdan, onların qanını tökməkdən yaxşıdır. Çünki camaat yenicə islamı qəbul etmişdi və din, südlə dolu köpüklənmiş bir kuzəyə oxşayırdı, azacıq başısoyuqluq onu turşuda, ən kiçik bir fərd onu devirə bilərdi."

Ibni Əbil-Hədid həm Əli (ə)-ı sevir, həm də xəlifələrin təəssübünü saxlayırdı. O, səhabələrin Əmirəl-möminin Əli (ə)-a bəslədiyi dərin kin və düşmənçiliklər barədə yazır: "Təcrübə isbat etmişdir ki, zamanın keçməsi kinlərin unudulmasına, həsəd şölələrinin sönməsinə və kinlə dolu qəlblərin soyumasına səbəb olur. Zamanın keçməsi bir nəslin ölməsinə və başqa bir nəslin onun yerində oturmasına səbəb olur, nəticədə qədim kinlər əvvəlki nəsildən sonrakı nəslə bir qədər solğun şəkildə keçir. Əli xilafətə keçəndə Peyğəmbərin vəfatından iyirmi beş il keçirdi, buna görə də bu qədər uzun müddət ərzində kinlərin və ədavətlərin unudulması gözlənilirdi. Lakin bu intizarın əksinə olaraq, Əlinin müxaliflərinin ruhiyyələri 25 ilin keçməsi ilə azacıq belə dəyişməmiş, Peyğəmbər dövründə və onun vəfatından sonra ona qarşı bəslədikləri kin və ədavət azalmamışdı. Hətta Qüreyşin, islam döyüşlərindəki qanlı hadisələrin şahidi olmayan, Imamın Bədr, Ühüd və s. döyüşlərində Qüreyşə qarşı olan qəhrəmanlıqlarını görməyən övladları, yeniyetmələri və cavanları öz ata-babaları kimi inadla Əliyə qarşı ədavət aparır, ürəklərində ona qarşı kin bəsləyirdilər. Belə bir şəraitdə əgər Imam (ə) Peyğəmbər (s)-in vəfatından dərhal sonra xilafət kürsüsünə arxalanıb ümmətin idarə olunması işlərini ələ keçirsəydi, onun müxaliflərinin qəlbinə od salar və partlayışlar baş verərdi ki, bunların da nəticəsi islamın və müsəlmanların məhv olmasına, cəhalətin islam ölkələrinə yenidən qayıtmasına səbəb olardı."

Müsəlmanların birliyi Imam (ə)-ın ən böyük arzularından idi. O, gözəl şəkildə bilirdi ki, bu birlik Peyğəmbər (s) zamanında dünya imperatorlarının və böyük dövlətlərin ürəklərinə dəhşətli bir qorxu düşməsinə və islamın sürətlə inkişaf edib yayılmasına səbəb olmuşdu. Amma bu vəhdət, rəhbərlik məsələsinə görə pozulsaydı, müsəlmanlar müxtəlif çətinliklərə və ixtilaflara düçar olacaqdı. Xüsusilə, bunu nəzərə alaq ki, islamın himayəsində olan bir qrup qüreyşli islama öldürücü zərbələr vurmaq üçün bəhanə axtarırdı. Mühacirlərin içərisində Səhl ibni Əmr, Haris ibni Hişam, Əkrəmə ibni Əbu-Cəhl və s. kimi fitnəkarlar var idi ki, uzun müddət müsəlmanların, xüsusilə, ənsarın uzunmüddətli və qatı düşmənləri sayırdılar. Amma sonralar bəzi səbəblərə görə zahirdə küfr və bütpərəstlikdən əl çəkib islama iman gətirmişdilər. Ənsar Səqifədə məğlub olduqdan sonra Imam (ə)-ın himayədarlığına qalxdıqları və camaatı ona itaət etməyə dəvət etdikləri vaxt bu fitnəkarlar həddindən artıq narahat olub xilafət aparatından tələb etdilər ki, ənsardan olan Xəzrəc qəbiləsini beyətə dəvət etsin, əgər beyətdən boyun qaçırsalar, onlarla mübarizəyə qalxsın.

Ibni Əbil-Hədid öz şərhində hər iki tərəfin sözlərini qeyd etmişdir. Bu vəziyyətləri nəzərə almaqla, Imam (ə)-ın nə üçün sükutu silahlı qiyamdan üstün sayması və hansı tədbir və təmkinlə islamın tufana düşmüş gəmisini nicat sahilinə çıxarması aydın olur. Əgər Imam (ə) müsəlmanların birliyini istəməsəydi, ixtilafın dəhşətli və acınacaqlı aqibətini qabaqcadan görməsəydi rəhbərlik məqamının başqalarının olmasına heç vaxt icazə verməzdi. Elə Səqifə günlərində Əli (ə)-ın yaxın adamlarından olan bir nəfər onun mədhində şer oxudu. Onun tərcüməsi belədir:

Əli (ə) onun yersiz sualından narahat oldu, çünki Imam (ə)-ın əsgərlərinin bəziləri xəlifələrin haqq olmasına inanırdı və bu sualın o vaxt verilməsi onların arasında ixtilaf yaranmasına səbəb ola bilərdi. Ona görə də Imam (ə) öz narahatçılığını aşkar edəndən sonra buyurdu: "Peyğəmbər (s)-lə olan qohumluğuna və hər bir müsəlmanın soruşmaq haqqı olduğuna görə sənin sualına qısa şəkildə cavab verirəm. Ümmətə rəhbərlik bizim haqqımız idi, bizim Peyğəmbərlə olan əlaqəmiz başqalarından daha möhkəm idi. Lakin bəziləri onun paxıllığını çəkdilər, bəziləri də ona göz yumdular. Bizimlə onların arasında hakim Allahdır və hamının qayıdış yeri Allaha tərəfdir."