Fədəkin qəsb olunmasından və Peyğəmbər (s)-in əziz qızının bu işə etirazından on dörd əsr keçir. Bəziləri belə təsəvvür edə bilər ki, bu hadisə barəsində düzgün mühakimə yürütmək çox çətin bir işdir. Çünki uzun zamanın keçməsi hakimin bu sənədin möhtəvasından tam şəkildə xəbərdar olması və onun vərəqlərini diqqətlə oxuyub, ədalətli hökm çıxarması üçün bir maneədir. Hətta təhrifçi xain əllərin ona tərəf uzanıb, mənasını bir-birinə qarışdırması da mümkündür. Lakin hakimin işinə aydınlıq gətirə biləcək şey budur: Qurani-Kərimə, Peyğəmbər (s)-in hədislərinə, ixtilaflı olan tərəflərin etiraflarına və iddialarına müraciət etməklə yeni bir sənəd tənzim etmək və onun əsasında islamın dəyişilməz və qəti üsullarını nəzərə almaqla mühakimə yürütmək olar.

Indi bu məsələni bir qədər izah edək: Islamın qəti və danılmaz qanunlarından biri budur ki, müsəlmanların müharibə və hərbi əməliyyat aparılmadan fəth etdikləri məntəqələr islam hökumətinin ixtiyarına keçir və ümumi əmlakdan, başqa sözlə "xalisə"dən sayılır, bu da Allah Peyğəmbərinə (s) məxsusdur. Bu cür ərazilər Peyğəmbər (s)-in şəxsi mülkü deyil, başda Peyğəmbər (s) olmaqla islam dövlətinindir. Peyğəmbərdən sonra bu cür əmlakın ixtiyarı və ondan istifadə etmək haqqı Peyğəmbərin yerində olan və onun kimi müsəlmanların rəhbərliyini öhdəsinə alan şəxsə verilir. Qurani-Məcid bu islami qanunu "Həşr" surəsinin 6-7-ci ayələrində belə bəyan edir:

"Siz, Allahın fəth olunmuş məntəqələrin mal-dövlətindən Öz Peyğəmbərinə qaytardığı və ona aid etdiyi şeylərdə təsərrüf etmək üçün (əziyyətə və məşəqqətə düşməmisiniz və) heç də at və dəvə qovmamısınız, lakin Allah Öz peyğəmbərlərini hər kəsə istəsə hakim edər və Allah hər şeyə qadirdir. Allahın bu məntəqələrin mal-dövlətindən Öz Peyğəmbərinə aid etdiyi hər şey Allaha, Peyğəmbərə, onun yaxın adamlarına, yetimlərə, miskinlərə (fəqir və yoxsullara) və yolda qalanlara aiddir..."

Peyğəmbər (s)-in ixtiyarında olan əmlak aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Xüsusi mal-dövlət.

Peyğəmbər (s)-in şəxsən malik olduğu mal-dövlət tarix və siyrə kitablarında "Peyğəmbər (s)-in xüsusi mülkü" adı ilə ətraflı şəkildə qeydə alınıb əks etdirilmişdir. Bu cür mülkün ixtiyarı Peyğəmbər (s) həyatda ikən onun özünə aid idi. O vəfat edəndən sonra irs qanuna uyğun olaraq o həzrətin varislərinə keçir. Amma əgər Peyğəmbər (s)-in varisinin onun şəxsi mülkündən məhrum olması isbat olunsa, bu halda onun şəxsi malı sədəqə adı ilə müstəhəqlərin arasında bölüşdürülməli, yaxud da islam yolunda xərclənməlidir. Gələn bölmələrdə bu mövzu barəsində geniş şəkildə söhbət açacaq, irs qanununda Peyğəmbər (s)-in varisləri ilə başqa şəxslərin varisləri arasında heç bir təfavütün olmamasını isbat edəcəyik. Birinci xəlifənin Peyğəmbərin varislərini irsdən məhrum etməkdə istinad etdiyi rəvayətin–əgər düz olduğunu fərz etsək–başqa mənası vardır və xilafət aparatı o mənadan xəbərsiz olmuşdur.

2. "Xalisə." Islam hökumətinə məxsus olan və Peyğəmbər (s)-in müsəlmanların qəyyumu kimi təsərrüf edib islamın və müsəlmanların mənafeyi yolunda xərclədiyi əmlak və mal-dövlət "Xalisə" adlandırılır. Fiqh kitablarında "fey" adlı bir bölmə vardır ki, ondan "cihad" babında, bəzi vaxtlar da "sədəqat" babında bəhs olunur. "Fey" ərəb lüğətində "qayıtmaq" mənasındadır və məqsəd qan tökülmədən və müharibə aparılmadan islam hökumətinin ixtiyarına keçən məntəqələrdir ki, onların sakinləri müəyyən şərtlər daxilində islam hökumətinə tabe olurlar. Islam ordusunun hücumu və heç bir çətinlik olmadan Peyğəmbər (s)-in ixtiyarına keçən bu cür ərazilər islam hökumətinə aid idi və islam əsgərlərinin onda heç bir haqqı yox idi. Peyğəmbər (s) oradan gələn gəliri islamın mənafeyi istiqamətində sərf edir, bəzən də müstəhəqq fərdlərin arasında bölüşdürürdü ki, ondan istifadə etməklə, öz iş və fəaliyyətlərinə arxalanmaqla məişət xərclərini təmin etsinlər. Peyğəmbər (s) əksər hallarda bu ərazilərin gəlirindən, bəzi hallarda isə qənimətlərin xümsündən bəxşiş edirdi.

Yaxşı olardı ki, Peyğəmbər (s)-in bu qəbildən olan ərazilər xüsusundakı üslubundan bir neçə nümunəni qeyd edək: Bəni-Nəzir üç yəhudi tayfasından təşkil olunmuşdu, onların Mədinənin yaxınlığında evləri, bağları və əkin sahələri var idi. Peyğəmbər (s) Mədinəyə köçəndə Ovs və Xəzrəc qəbilələri ona iman gətirdilər, lakin qeyd olunan üç tayfa öz dinlərində qaldılar. Peyğəmbəri-Əkrəm (s) müqavilə bağlayaraq Mədinədə və onun ətrafında sakin olanların birliyi üçün ciddi şəkildə çalışdı. Nəhayət, hər üç tayfa Peyğəmbərlə müsəlmanların əleyhinə hər növ hiylədən uzaq olub onların mənafelərinin əksinə tədbir görməmək barədə müqavilə bağladılar. Amma onların hər üçü gizlində və aşkarda müqaviləni pozdular, islam dövlətini yıxmaq, hətta Peyğəmbər (s)-i öldürmək üçün heç bir hiylə və xəyanəti əsirgəmədilər. O cümlədən, Peyğəmbər (s) bir iş üçün Bəni-Nəzir məhəlləsinə getmişdi. Onlar Peyğəmbər (s)-i qətlə yetirmək, ona sui-qəsd etmək istəyirdilər. Buna görə də Peyğəmbər (s) onların hamısını Mədinəni tərk etmək məcburiyyətində qoydu, sonra isə onların evlərini və əkin sahələrini mühacir və bəzi ənsar yoxsullarının arasında bölüşdürdü. Islam tarixində bu cür ərazilərdən istifadə edərək ev sahibi olan şəxslərin bəzilərinin adları qeyd olunmuşdur. Mühacirlərdən Əli (ə), Əbu Bəkr, Əbdürrəhman ibni Ovf, Bilal, ənsardan isə Əbu Düccanə, Səhl ibni Hənif, Haris ibni Səmə bu qəbildən idi.

Hədisçilərin və siyrəyazanların hamısı bu fikirdədirlər ki, Fədək xalisə əmlakı sırasında idi. Çünki Fədək müharibə yolu ilə fəth olunmamışdı, xeybərdəkilərin məğlub olması xəbəri Fədək kəndinə çatanda oranın əhalisi razılaşdılar ki, Peyğəmbər (s)-lə sülh edib Fədək ərazisinin yarısını ona versinlər və əvəzində öz dini mərasimlərini yerinə yetirməkdə tam şəkildə azad olsunlar, islam hökuməti də onların təhlükəsizliyini təmin etsin. Bu məsələ barəsində islam alimləri arasında ixtilaf yoxdur.

Peyğəmbər (s)-in əziz qızının Fədək barəsində Əbu Bəkrlə apardığı müzakirələrdən aydın olur ki, hər iki tərəf Fədəkin xalisədən olmasını qəbul etmişdilər və onların ixtilafları, sonradan bəyan ediləcəyi kimi, başqa bir məsələdədir.

Şiə alimləri və sünnü hədisçilərindən bir qrupu bu fikirdədirlər ki, "və ati zəl-qurba həqqəh" ayəsi nazil olduqda Peyğəmbər (s) Fədəki öz qızı Fatiməyə (ə) bağışladı. Bu hədisin sənədi böyük səhabə olan Əbu Səid Xidri və Ibni Abbasa gedib çatır. Sünnü hədisçilərindən aşağıda adları qeyd edilənlər bu hədisi nəql etmişlər:

1) Cəlaləddin Süyuti (909-cu hicri ilində vəfat etmişdir), O, özünün məşhur təfsirində yazır: "Qeyd olunan ayə nazil olanda Peyğəmbər Fatiməni çağırdı və Fədəki ona verdi. (O sonra yazır:) Bu hədisi Bəzar, Əbu Yəli, ibni Əbu Hatəm və ibni Mərdveyh tanınmış səhabə olan Əbu Səid Xidridən nəql etmişlər. (O yenə yazır:) Ibni Mərdveyh Ibni Abbasdan nəql etmişdir ki, qeyd olunan ayə nazil olduqda Peyğəmbər Fədəki Fatimənin mülkiyyətinə keçirtdi."

2) Əlaiddin Əli ibni Hisam (Müttəqi Hindi adı ilə məşhurdur və 976-cı hicri ilində vəfat etmişdir) O da qeyd olunan hədisi nəql edərək yazır: "Ibnün-Nəccar və Hakim kimi hədisçilər öz tarixlərində bu hədisi Əbu Səiddən nəql etmişlər."

3) Əbu Ishaq Əhməd ibni Məhəmməd ibni Ibrahim Nişapuri (Sələb adı ilə məşhurdur, 427-ci (yaxud 437-ci) hicri ilində vəfat etmişdir.) O, özünün "Əl-kəşfü vəl-bəyan" adlı təfsirində bu hadisəni nəql etmişdir.

4) Məşhur tarixçi Bilazəri. (279-cu hicri ilində vəfat etmişdir) O, Məmunun Mədinə valisinə yazdığı məktubu nəql etmişdir. O məktubun bir qismi belədir:

"Rəsulullah (s) Fədək məntəqəsini Fatiməyə bağışladı. Bu məsələ o qədər aşkardır ki, Rəsulullahın (s) ailəsinin heç vaxt onda ixtilafları olmayıb. O (Fatimə) ömrünün axırına kimi Fədəkə sahiblik iddiasında idi."

5) Əhməd ibni Əbdül-Əziz Cövhəri ("Əs-Səqifə" kitabının müəllifidir). O yazır: "Ömər ibni Əbdül-Əziz xilafətə çatanda sahiblərinə qaytardığı qəsb olunmuş ilk şey Fədək idi ki, onu Həsən ibni Həsən ibni Əliyə qaytardı." (Bu cümlədən başa düşülür ki, Fədək Peyğəmbər (s)-in əziz qızının mülkü idi.)

6. Ibni Əbil-Hədid bundan əlavə, ayənin Fədək barəsində nazil olmasını Əbu Səid Xidridən nəql etmişdir. O bunu nəql edərkən Seyyid Mürtəzanın "Şafi" kitabındakı sözünə istinad etməsinə baxmayaraq, əgər Seyyid Mürtəzanın sözləri onun üçün mötəbər olmasaydı, hökmən onu tənqid edərdi. Bundan əlavə, o, "Nəhcül-bəlağə"nin şərhində bu mövzunun tədqiqatına ayırdığı fəsildə Bağdadın qərb mədrəsəsinin ustadı ilə apardığı müzakirədən aydın olur ki, o, Peyğəmbər (s)-in Fədəki öz əziz qızına bağışlamasına inanırmış.

7) Hələbi. O özünün "Siyrə" adlı kitabında Peyğəmbərin qızının iddia qaldırmasını və onun şahidlərinin adlarını qeyd edərək demişdir: "Dövrün xəlifəsi Fədəkin qəbaləsini (sənədini) Zəhranın adına yazdı, lakin Ömər onu götürüb cırdı."

8. Məsudi. O, özünün "Murucuz-zəhəb" adlı kitabında yazır. "Peyğəmbərin qızı Fədək barəsində Əbu Bəkrlə müzakirə apardı və ondan tələb etdi ki, Fədəki ona qaytarsın, Əlini, Həsəni, Hüseyni və Ümmü Əyməni özünün şahidləri kimi göstərdi."

9. Yaqut Həməvi yazır: "Fatimə Əbu Bəkrin yanına getdi və dedi: "Peyğəmbər Fədəki mənə bağışlamışdır." Xəlifə şahid istədi və... (nəhayət yazır:) Ömər ibni Əbdül-Əzizin xilafəti dövründə Fədək Peyğəmbərin ailəsinə qaytarıldı, çünki müsəlmanların iqtisadi vəziyyəti çox yaxşı idi."

Səmhudi "Vəfaül-vəfa" kitabında Fatimə (ə)-ın Əbu Bəkrlə etdiyi müzakirəni nəql edib sonra yazır: "Əli və Ümmü Əymən Fatimənin xeyrinə şahidlik etdilər və dedilər ki, Peyğəmbər Fədəki öz sağlığında Fatiməyə bağışlayıbdır." Sonra yazır: "Ömər ibni Əbdül-Əzizin xilafəti dövründə Fədək Zəhranın ailəsinə qaytarıldı."

Bir nəfər şamlı kişi Əli ibni Hüseyn (ə) ilə görüşüb dedi ki, özünü tanıtdır. Imam (ə) buyurdu: "Bəni Israil" surəsində "və ati zəl-qurba həqqəh" ayəsini oxumusanmı?

Şamlı kişi təsdiq edərək dedi:–Qohumluğa görə idi ki, Allah Öz Peyğəmbərinə əmr etdi ki, onların haqqını versin.

Şiə alimlərindən Küleyni, Əyyaşi, Səduq və s. bu ayənin Peyğəmbər (s)-in qohum-əqrəbası barəsində nazil olmasını nəql edərək qeyd etmişlər ki, bu ayə nazil olandan sonra Peyğəmbər (s) Fədəki öz qızı Fatimə (ə)-a bağışladı. Bu barədə böyük şiə tədqiqatçısı mərhum Seyyid Haşim Bəhreyni Əmirəl-möminin, həzrət Səccad, həzrət Sadiq, Imam Kazim və Imam Riza (əleyhimüssəlam) kimi din rəhbərlərindən gəlib çatan on bir mötəbər hədis nəql etmişdir. Deməli, bu ayənin Peyğəmbər (s) ailəsi barəsində nazil olmasında demək olar ki, fikir ayrılığı yoxdur. Amma bu ayənin nazil olmasından sonra Peyğəmbər (s)-in Fədəki Zəhra (ə)-a verməsini şiə hədisçiləri və sünnülərin böyük şəxsiyyətlərindən bir qrupu nəql etmişdir. Hər iki tərəfin danışığını, onların məqam və mövqelərini, həmçinin sənədləri araşdırmaq həqiqəti ayırd etməkdə çox mühüm rol oynayır. Bu sənəddə şikayətçi və iddiaçı Peyğəmbər (s)-in əziz qızı həzrət Zəhra (ə)-dır ki, onun məqamı, mövqeyi, paklığı və isməti hamıya məlumdur. Şikayətə baxan isə hakim partiyanın rəisi və dövrün xəlifəsi Əbu Bəkrdir. Belə ki, Peyğəmbər (s)-dən sonra qüdrəti ələ almış, bəziləri qorxudan, bəziləri isə tamahkarlıq məqsədi ilə onun ətrafına yığışmışdı. Peyğəmbər (s)-in vəfatından on gün keçməmiş Zəhra (ə)-a xəbər çatdı ki, xəlifə məmurları onun işçilərini Fədəkdən çıxarmış, oranın tam ixtiyarını öz əllərinə almışlar. O gündən etibarən Zəhra (ə) öz haqqını geri almaq məqsədi ilə Bəni-Haşimdən olan bir qrup qadınla xəlifənin yanına getdi və onunla aşağıdakı məzmunda danışıq apardı:

Fatimə:–Nə üçün mənim işçilərimi Fədəkdən çıxarmısan? Nə üçün mənim haqqımı əlimdən almısan?

Xəlifə:–Mən sənin atandan eşitmişəm ki, peyğəmbərlər özlərindən sonra heç nəyi irs qoymurlar.

Fatimə:–Fədəki atam öz sağlığında mənə bağışlamışdı və mən elə o vaxt onun (Fədəkin) sahibi idim.

Xəlifə:–Dediklərinə şahidlərin varmı?

Fatimə:–Bəli, varımdır. Mənim şahidlərim Əli və Ümmü Əyməndir.

O iki nəfər Zəhra (ə)-ın istəyi ilə onun Peyğəmbər (s) zamanında Fədəkin sahibi olduğuna şəhadət verdilər. Tarixçilərin çoxu Zəhra (ə)-ın şahidi kimi yalnız Əli və Ümmü Əymənin adını qeyd etmişlər. Lakin bəziləri yazırlar ki, Həsən və Hüseyn (əleyhiməssəlam) da şəhadət verdilər. Bu həqiqəti Məsudi və Hələbi nəql etmişlər. Hətta Fəxri Razi yazır ki, Peyğəmbərin qulamlarından biri də Zəhranın haqq olmasına dair şəhadət verdi, lakin onun adını qeyd etməmişdir. Amma Bilazəri o qulamın adını qeyd edərək deyir: "O, Peyğəmbərin qulamı Ribah idi."

Tarix nöqteyi-nəzərindən iki cür nəqlin bir-biri ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur, çünki, tarixçilərin nəql etdiyi kimi, xəlifə iddianı sübut etmək üçün bir qadın və bir kişinin şəhadətini kafi bilməyibdir. (Gələcəkdə bu barədə bəhs edəcəyik.) Buna görə də mümkündür ki, Peyğəmbər (s)-in əziz qızı Həsəneyni (Imam Həsən və Imam Hüseyni) və Rəsuli-Əkrəm (s)-in qulamını şahidlərin sayını təkmil etmək üçün gətirmiş olsun. Şiə hədisləri nəzərindən Peyğəmbər (s)-in qızı qeyd olunan şahidlərdən əlavə, Əsma Binti- Ümeysi də gətirmişdi. Həmçinin bizim hədislərimizdə var ki, Peyğəmbər (s) Zəhra (ə)-ın Fədəkə sahib olmasını bir məktubda və yazılı şəkildə təsdiq etmişdi, təbii olaraq Zəhra (ə) o məktuba istinad etmişdir. Əmirəl-möminin Əli (ə) şəhadət verdikdən sonra xəlifəni, onun yol verdiyi səhvdən xəbərdar etdi. Çünki, xəlifə elə bir adamdan şahid istəyirdi ki, Fədək onun öz mülkiyyətində idi və mülkiyyət sahibindən şahid istəmək islami mühakimə qaydalarının əksinə idi. Buna görə də xəlifəyə buyurdu:–Əgər mən bir müsəlmanın əlində olan bir şeyin mənim olmasını iddia etsəm, onda kimdən şahid tələb edərsən? Iddiaçı olduğum halda məndən şahid istəyərsən, yoxsa o şəxs ki, mal onun ixtiyarında və mülkiyyətindədir, ondan şahid istəyərsən?

Xəlifə dedi:–Belə olan halda mən səndən şahid tələb edərəm.

Əli (ə) buyurdu:–Uzun müddətdir ki, Fədək bizim ixtiyarımızda və mülkiyyətimizdədir. Əgər indi müsəlmanlar Fədəkin ümumi maldan olmasını deyirlərsə, onlar şahid gətirməlidirlər, biz yox!

Xəlifə Imam (ə)-ın güclü məntiqi qarşısında susdu.

Tarixdə xəlifənin həzrət Zəhra (ə)-a verdiyi cavablar müxtəlif surətlərdə nəql edilmişdir. Fədək məsələsi Peyğəmbər (s)-in əziz qızı tərəfindən dəfələrlə irəli çəkdiyinə görə inanmalıyıq ki, xəlifə hər dəfə bir cür cavab vermişdir. Indi onun verdiyi cavabları qeyd edirik:

1. Zəhra (ə)-ın şahidləri onun lehinə şəhadət verən vaxt Ömər və Əbu Übeydə də xəlifənin lehinə şəhadət verib dedilər: "Peyğəmbər öz ailəsinin xərclərini təmin etdikdən sonra Fədəkin qalan gəlirini ümumi işlərə sərf edirdi. Əgər Fədək onun qızının mülkü idisə, bəs nə üçün onun gəlirinin bir hissəsini başqa yerlərə sərf edirdi?

Şahidlərin arasında ixtilaf yarandığından, xəlifə yerindən qalxıb deyilənlərin hamısının düzgün olduğunu elan etdi və dedi:–Hər iki tərəfin şahidləri düz deyir, mən hamının şəhadətini qəbul edirəm. Həm Əli və Ümmü-Əymən doğru deyir, həm də Ömər və Əbu Übeydə. Çünki, Zəhranın ixtiyarında olan Fədək Peyğəmbərin mülkü idi, onun gəlirindən öz ailəsinin yaşayış xərclərini təmin edir, artıq qalanını isə müsəlmanların arasında bölüşdürürdü. Mən də Peyğəmbərin etdiyi kimi edirəm.

Fatimə (ə) buyurdu:–Mən də oranın artıq qalan gəlirini islam yolunda xərcləməyə hazıram.

Xəlifə dedi:–Sənin əvəzinə özüm bu işi görəcəyəm.

2. Xəlifə Fatimə (ə)-ın iddiasını isbat etmək üçün onun şahidlərini kafi hesab etmədi və dedi:–Bir kişi və bir arvadın şahidliyi heç vaxt qəbul olunası deyil: ya iki nəfər kişi, ya da bir kişi və iki arvad şəhadət verməlidir.

Şiə hədislərinə görə xəlifənin Peyğəmbər (s)-in əziz qızının gətirdiyi şahidləri qəbul etməməsi çox ağır və kədərli dərddir. Çünki o, Əli, Həsən və Hüseyn (əleyhimüssəlam)ın şəhadətini (Fatimə (ə)-ın əri və övladları olduğuna görə) qəbul etmədi. Eləcə də həzrət Zəhra (ə)-ın kənizi olduğuna görə Ümmü Əymənin şəhadətini və həmçinin əvvəllər Cəfər ibni Əbu Talibin arvadı olduğuna görə Əsma binti Ümeysin şəhadətini etibarsız saydı, nəticədə Fədəki Fatimə (ə)-a qaytarmaq istəmədi.

3. Xəlifə Fatimə (ə)-ın iddiasını isbat etmək üçün onun gətirdiyi şahidləri kafi bildi və onun adına bir qəbalə yazdı, amma sonradan onu, Ömərin israrı ilə nəzərə almadı.

Ibrahim ibni Səid Səqəfi "Əl-Ğarat" kitabında yazır: Şahidlər şəhadət verdikdən sonra xəlifə qərara aldı ki, Fədəki Peyğəmbərin qızına qaytarsın. Sonra dəridən olan bir vərəqdə qəbaləni Fatimənin adına yazdı. Fatimə onun evindən çıxıb gedərkən yolda Ömərlə qarşılaşdı. Ömər hadisədən xəbərdar olduqda qəbaləni ondan alıb xəlifənin yanına gəldi və etirazla dedi:–Fədəki nə üçün Fatiməyə vermisən?! Halbuki Əli öz xeyrinə şəhadət verir, Ümmü-Əymən də ki, qadındır.

Sonra məktuba tüpürdü və cırdı. Bu hadisə xəlifənin iradəsinin sağlam olmasını deyil, onun iradəsinin zəif və hərdəmxəyal, onun yürütdüyü mühakimənin şəxsi meyllərə nə qədər tabe olmasını göstərir. Amma Hələbi yuxarıdakı hadisəni başqa cür nəql edir və deyir:–Xəlifə Fatimənin mülkə sahibliyini təsdiq etdi. Gözlənilmədən Ömər daxil olub dedi:–Bu məktub (yazı) nədir?

O dedi:–Bu vərəqədə Fatimənin malikiyyətini təsdiq etmişəm.

Ömər dedi:–Fədəkin gəlirinə sənin çox ehtiyacın vardır. Əgər müşrik ərəblər müsəlmanların əleyhinə qiyam etsələr, müharibə xərclərini haradan təmin edəcəksən?! (Sonra məktubu alıb cırdı.)

Burada Fədək hadisəsi barəsində olan tədqiqat sona çatdı və üstündən təqribən 1400 il keçən bir hadisənin sənədi yenidən tənzim olundu. Indi isə islamın məhkəmə qanunlarının bu hadisə barəsində necə hökm etdiyini araşdıraq.

Fədəkin işi barəsində yekun mühakimə sonrakı fəslə keçirilir, orada ki, Peyğəmbər (s)-in əziz qızının Fədəkdən məhrum edilməsinin islam qəzavət tarixinin səhifələrində haqqın ilk dəfə tapdalanması olmasını isbat edəcəyik. Lakin burada bir məqamı qeyd etmək istəyirik: Keçmiş bəhslərdə aydın dəlillərlə isbat etdik ki, "və ati zəl-qurba həqqəh" ayəsi nazil olduqdan sonra Peyğəmbər (s) Fədəki Zəhrayi-Əthər (ə)-a bağışladı. Çoxlu sünnü alimlərindən əlavə, şiə alimləri də bu mətləbi aşkar şəkildə bəyan etmiş, böyük hədisçilərdən Əyyaşi, Ərbəli, Seyyid Bəhreyni və s. bu barədə olan şiə hədislərini öz kitablarında toplamışlar. Nümunə olaraq bir hədisi nəql edirik. Həzrət Sadiq (ə) buyurur: "və ati zəl-qurba həqqəh" ayəsi nazil olanda Peyğəmbər (s) Cəbraildən soruşdu: "Zəl-qurba" deməkdə məqsəd kimdir?" Cəbrail dedi:–"Sənin qohumların." Bu vaxt Peyğəmbər (s) Fatiməni və onun övladlarını çağırıb Fədəki onlara bağışladı, sonra buyurdu: "Allah mənə əmr etmişdir ki, Fədəki sizə tapşıram."

Belə bir sual yarana bilər ki, "Isra" surəsi Məkkədə nazil olan surələrdəndir, Fədək isə hicrətin yeddinci ilində müsəlmanların ixtiyarına keçmişdir. Məkkədə nazil olan ayə bir neçə il sonra baş verəcək hadisənin hökmünü necə açıqlayır? Bu sualın cavabı aydındır. Surələrin Məkki və ya Mədəni olması bütövlükdə deyil, ayələrinin əksəriyyətinin Məkkədə, yaxud Mədinədə nazil olması deməkdir. Çünki Məkki surələrinin çoxunda Mədəni ayələri mövcuddur və əksinə, Mədəni surələrinin çoxunda Məkki ayələri mövcuddur. Ayələrin təfsir və şəni-nüzuluna (nazil olma səbəbinə) müraciət etməklə bu məsələ daha da aydın olar. Bundan əlavə, ayənin məzmunu göstərir ki, o, Mədinədə nazil olmuşdur. Çünki, Peyğəmbəri-Əkrəm (s)-in Məkkədə o qədər də maddi imkanı yox idi ki, qohumlarının, yoxsulların və yolda qalanların haqqını versin. Təfsirçilərin nəql etdiyinə görə, təkcə "Isra" surəsinin 26-cı ayəsi olan bu ayə deyil, 32, 33, 37, 81-83-cü ayələri də Mədinədə nazil olmuşdur. Buna görə də surənin Məkki olması sözügedən ayənin Mədinədə nazil olması ilə heç də təzadlı deyildir.

Belə bir sual yaranır ki, Fədək məsələsinin tamamilə aydın olmasına baxmayaraq, nə üçün Peyğəmbər (s)-in əziz qızının lehinə rəy verilmədi? Keçən fəsildə Fədəkin sənədi mötəbər islam sənədləri əsasında bəyan olundu və hər iki tərəfin dəlilləri aydın şəkildə əks etdirildi. Indi gərək onun möhtəvası barəsində düzgün mühakimə yürüdülsün. Bu sənəd hər hansı məhkəmədə araşdırılsa və hər hansı bir bitərəf hakimin nəzarəti altında baxılsa, nəticəsi Fədəkin Fatimə (ə)-ın mülkiyyətinə aid edilməsindən başqa bir şey olmayacaq. Indi isə onun sənədini araşdırırıq:

1. Xəlifənin həmfikirlərinin onunla apardıqları danışıqlardan məlum olur ki, Fədəkin müsadirə edilməsi əsas etibarı ilə xilafəti qoruyub hifz etmək, müxaliflərin qarşısında hakimiyyətin təməllərini möhkəmlətmək məqsədi daşıyırdı və "peyğəmbərlərin irs qoymaması" məsələsi Fədəkin müsadirə olunmasına zahirdə dini rəng vermək üçün idi. Müddəamızın şahidi budur ki, Zəhra (ə)-ın sözləri və gətirdiyi dəlillər xəlifəyə təsir etdikdə, qərara aldı ki, Fədəki ona qaytarsın, hətta Fatimə (ə)-ın adına bir qəbalə də tərtib etdi. Lakin gözlənilmədən Ömər məclisə daxil oldu və hadisədən xəbərdar olduqda xəlifəyə dedi: "Əgər sabah ərəblər sənin hökumətinlə müxalifətçilik etsələr, onlarla müharibə xərclərini nə ilə təmin edəcəksən?!" Bu danışıq heç bir gizli şey olmadan müsadirənin həqiqi səbəbini aydınlaşdırır və tarixdə hər hansı bir bəhanənin yolunu bağlayır.

2. Islam tarixçiləri və hədisçiləri nəql edirlər ki, "və ati zəl-qurba həqqəh" ayəsi nazil olanda Peyğəmbər (s) Fədəki Fatiməyə bağışladı. Bu hədislərin sənədi tanınmış səhabə olan Əbu Səid Xidriyə gedib çatır. Görəsən xəlifə Əbu Səidi çağırıb həqiqəti ondan soruşmalı deyildimi?! Əbu Səid kiçik bir adam deyildi ki, xəlifə onu tanımasın, yaxud onun dediklərinə şəkk etsin. Heç vaxt demək olmaz ki, islamın etibarlı hədisçiləri Əbu Səid barəsində belə bir yalan söyləmiş olsunlar. Çünki hədisi nəql edənlərin etibarlı şəxslər olmasından əlavə, onların sayı o qədərdir ki, sağlam əql onların yalan düzəltmək üçün müqəddimə qurmalarını qeyri-mümkün hesab edir. Əbu Səid bir hədis mənbəyi idi və ondan çoxlu hədislər nəql olunmuşdur. Hətta Əbu Harun Əbdi və Əbdüllah Əlqəmə kimi Əhli-beyt düşmənləri belə, Əbu Səidə müraciət etdikdən sonra öz düşmənçiliklərindən əl çəkmişdilər.

3. Təkcə Islamda deyil, hətta dünya məhkəmə normaları nöqteyi-nəzərindən bir kəs bir mülkdə təsərrüf etsə, əksi isbat olunmayana kimi onun malı sayılır. Bir şeyin sahibi olmayan bir şəxs başqasının ixtiyarında olan bir şeyə malik olmasını iddia etsə, iki adil (ədalətli) şəxs onun həmin şey üzərindəki sahiblik hüququna şəhadət verməlidir. Əks halda məhkəmə ixtiyar sahibini əsl malik kimi tanıyacaq. Şübhəsiz, Fədək Peyğəmbər (s)-in qızının mülkiyyətində idi və xəlifə tərəfindən onun müsadirə olunması hökmü çıxarılan zaman belə, həzrət Zəhra (ə)-ın işçiləri orada işləyirdilər. Həzrət Zəhra (ə)-ın Fədəkdə bir neçə illik ixtiyar sahibi olması və onun vəkil və işçilərinin orada olması onun həmin mülkə sahib olmasına aydın bir dəlil idi. Bununla belə, xəlifə Fatimə (ə)-ın ixtiyar sahibi olmasına məhəl qoymadı və onun işçilərini çıxartdı. Daha acınacaqlı hal budur ki, xəlifə mülk sahibi olmayan iddiaçıdan şahid tələb etmək yerinə, Peyğəmbər (s)-in qızından, özündən qeyrisinin mülkiyyətini inkar edən bir şəxsdən şahid tələb edirdi. Halbuki islamın məhkəmə qanunlarına görə, ona qarşı qaldırılan iddiaları inkar edən mülk sahibindən deyil, mülk sahibi olmayan iddiaçıdan şahid tələb olunmalıdır.

Əvvəllər qeyd olunduğu kimi Əmirəl-möminin Əli (ə) həmin vaxt xəlifənin səhv və xəta etməsini onun özünə anlatdı. Bundan əlavə, tarix də Fatimə (ə)-ın ixtiyar sahibi, əsl malik olduğunu isbat edir. Əmirəl-möminin Əli (ə) Bəsrə valisi Osman ibni Hüneyfə yazdığı məktubların birində belə deyir: "Bəli, səmanın kölgə saldığı yerlərdən yalnız Fədək bizim əlimizdə idi. Bəziləri ona paxıllıq etdilər, bəziləri də (Imamın özü və ailəsi) ona göz yumdular. Allah necə də yaxşı hakim və qazidir!"

Qarşıya belə bir sual çıxa bilər: Peyğəmbər (s)-in qızı özünün Fədək üzərində ixtiyar sahibi, özündən qeyrisinin isə mülkiyyətini inkar edən olduğuna görə, onun iddiaçı qarşısındakı vəzifəsi yalnız and içərək onları ifşa etmək idi. Bəs nə üçün xəlifə ondan şahid istəyəndə o həzrət and içməyib bir neçə nəfəri şahid olaraq özü ilə məhkəməyə apardı?! Bu sualın cavabı Əmirəl-möminin Əli (ə)-dan nəql etdiyimiz sözlərdən aydın olur. Çünki Peyğəmbər (s)-in qızı xilafətin göstərdiyi təzyiq nəticəsində şahid gətirməyə razı oldu. Halbuki Peyğəmbər (s) ailəsi Fədəkdən istifadə etdiyi ilk anlarından etibarən şahid gətirməyə heç bir ehtiyac duymurdu. Hətta əgər Peyğəmbər (s)-in qızının xəlifə tərəfindən şahid istənilmədiyi halda şahid gətirməsi fərz olunsa onda bu işin səbəbi bu ola bilərdi ki, Fədək kiçik yer, yaxud Mədinəyə yaxın olan bir qəsəbə deyildi ki, müsəlmanlar Fatimə (ə)-ın vəkil və malik olmasından tam şəkildə xəbərdar olalar. Fədək Mədinənin 140 kilometrliyində yerləşdiyinə görə Fatimə (ə) xəlifənin onun malikiyyətini və ixtiyar sahibi olduğunu isbat etmək üçün şahid istəyəcəyini ehtimal verdiyinə görə şahid yığmağa başlamış, onları məhkəməyə gətirmişdi.

4. Şübhə yoxdur ki, Fatimə (ə) "Təthir" ayəsinin hökmü ilə hər növ günah və böhtandan pakdır. Ayişənin özü "Təthir" ayəsinin Əhli-Beyt barəsində nazil olduğunu nəql etmişdir. Sünnü alimləri öz kitablarında bu ayənin Fatimə, onun əri və övladları (əleyhimüssəlam) barəsində nazil olduğunu təsdiq edirlər. Əhməd ibni Hənbəl özünün "Müsnəd"ində belə nəql edir: "Bu ayə nazil olduqdan sonra hər vaxt Peyğəmbər sübh namazını qılmaq üçün mənzildən çıxırdısa Fatimənin evindən keçəndə "əs-səlat" deyir və bu ayəni oxuyurdu. Bu iş altı ay davam etdi."

Bununla belə, görəsən xəlifənin Fatimə (ə)-dan şahid tələb etməsi düzgün bir iş idimi?! Halbuki xəlifənin özündən başqa Zəhra (ə)-a qarşı heç bir iddiaçı yox idi. Görəsən xəlifənin Zəhra (ə)-ın hər növ günahdan uzaq olması və paklığı haqda olan Quran ayəsini kənara qoyub ondan şahid tələb etməsi düz bir işdirmi?! Biz "nə üçün qazi öz elminə əməl etmədi?" demirik. Çünki elmin şahiddən güclü və möhkəm olmasına baxmayaraq, elm də şahid kimi səhv və xətaya düçar olur və yəqinin xətası zənn və gümanın xətasından azdır. Biz deyirik ki, nə üçün xəlifə Quranın Zəhra (ə)-ın günah və xətadan uzaq olmasına dair göstərişinə (halbuki bu, xətaya və səhvə yol verilməyən elmdir!) məhəl qoymadı?!

Əgər Quran xüsusi şəkildə Zəhra (ə)-ın mülkiyyətini göstərsəydi, xəlifə ondan şahid tələb edə bilərdimi?! Sözsüz ki, yox. Çünki, ilahi vəhyin əksinə olaraq hər hansı bir sözün deyilməsi qəbul ülunası deyildir. Həmçinin məhkəmədə qazi Quranın Zəhra (ə)-ın isməti (günahsızlığı) barədə olan göstərişi müqabilində ondan şahid istəyə bilməz, çünki o, "Təthir" ayəsinin hökmünə əsasən məsumdur və heç vaxt yalan danışmaz. Biz hakimin öz şəxsi elminə əməl edə bilməsi, yaxud əməl edə bilməməsi barədə bəhsə kirişmirik, çünki bu, geniş bir məsələdir və islam fəqihləri onun barəsində "Qəza" kitablarında söz açmışlar. Lakin xatırladırıq ki, xəlifə aşağıdakı iki ayəyə istinad etməklə Fədəkin sənədini xətm olunmuş elan edib, Peyğəmbər (s)-in qızının xeyrinə hökm çıxara bilərdi:

a) "Camaatın arasında qəzavət (hökm) edəndə ədalətlə qəzavət edin."

b) "Yaratdıqlarımızdan bir dəstəsi haqq yola gedir və haqq əsasında qəzavət edirlər."("Əraf" surəsi, ayə:180 )

Bu iki ayənin hökmünə görə məhkəmə qazisi haqq və ədalət əsasında qəzavət etməlidir. Deməli, Peyğəmbər (s)-in qızı pak olduğuna və dilinə heç vaxt yalan söz gəlmədiyinə görə, onun iddiası eynilə ədalət və həqiqətdir, məhkəmə də onu qəbul etməlidir. Amma görəsən, xəlifə nə üçün islamın məhkəmə üsulundan olan bu iki ayənin əksinə olaraq Fatimə (ə)-ın lehinə rəy vermədi?

Təfsirçilərin bəzisi ehtimal verirlər ki, bu iki ayədə məqsəd məhkəmə qazisinin məhkəmə qanunları və üsulları əsasında, haqq-ədalətlə qəzavət etməsidir, hətta əslində ədalətin əksinə olsa da belə; lakin ayənin təfsirində verilən bu ehtimal çox zəifdir, ayənin zahiri mənası da məhz əvvəlcə deyilənlərdir.

5. Xəlifənin həyat tarixinin araşdırılması göstərir ki, o, çox vaxt iddiaçıların sözünü şahidsiz qəbul edirmiş. Məsələn, Əli Xəzrəmi tərəfindən bir qədər beytül-mal Mədinəyə gətiriləndə Əbu Bəkr camaata dedi:–"Hər kəsin Peyğəmbərdən alacağı varsa, yaxud o həzrət ona bir şey vədəsi veribsə, gəlib götürsün."

Cabir xəlifənin yanına gəlib "Peyğəmbər vədə vermişdi ki, mənə filan qədər kömək edəcək" - deyəndə, Əbu Bəkr ona 1500 dirhəm pul verdi.

Əbu Səid deyir: "Əbu Bəkr tərəfindən belə bir xəbər yayılanda bir dəstə adam onun yanına getdi və müəyyən məbləğdə pul aldı. Onlardan biri də Əbu Bişr Mazini idi. O, xəlifəyə "Peyğəmbər mənə demişdi ki, nə vaxt ona mal gətirsələr onun yanına gedim" - deyəndə, Əbu Bəkr ona 1400 dirhəm pul verdi. Indi soruşmaq lazımdır ki, xəlifə nə üçün bu kimi iddiaçıların sözünü qəbul edib onlardan şahid istəmir, lakin Peyğəmbər (s)-in qızı barəsində inad göstərir, onun şahidi və dəlili olmamasını bəhanə sayaraq sözünü qəbul etmək istəmir?! Ümumi əmlak barəsində bu qədər "səxavətli" olan, hətta Peyğəmbər (s)-in sadəcə ehtimal olunan borclarının ödənib vədələrinə əməl edilməsinə müsbət münasibət göstərən bir qazi nə üçün o həzrətin qızına qarşı bu qədər zülm edir?! Xəlifəni Peyğəmbər (s)-in qızının sözünü təsdiq etməyə qoymayan iş məhz Ibni Əbil-Hədidin öz ustadı və Bağdadın müdərrisi Əli ibni Fardan nəql etdiyi mətləbdir. O, deyir: Mən ustadıma dedim:–Zəhra öz iddiasında doğru idimi?

Dedi:–Bəli.

Dedim:–Xəlifə onun düzdanışan bir qadın olduğunu bilirdimi?

Dedi:–Bəli.

Dedim:–Nə üçün xəlifə onun danılmaz haqqını özünə qaytarmadı?

Bu vaxt ustadım gülümsəyib vüqarla dedi:–Əgər o gün onun sözünü qəbul edərək doğru danışan bir qadın olduğuna görə şahid istəmədən Fədəki ona qaytarsaydı, sabah bu mövqedən öz əri Əlinin xeyrinə istifadə edib deyəcəkdi ki, xilafət Əliyə məxsusdur. Bundan sonra da xəlifə çıxılmaz vəziyyətdə qalıb xilafəti Əliyə tapşıracaqdı. Çünki, onu (özünün bu işi ilə) doğruçu bilirdi, lakin münaqişəyə son qoyulsun deyə, onu öz danılmaz haqqından məhrum etdi.