Vəkalət qurumunun təşkilinin səbəbləri bəhsində deyildi ki, bu qurumun yaranmasının əsas amillərindən biri onun şiələrlə imam arasında əlaqə yaratması idi. Ucqar nöqtələrdə yaşayan və öz imamları ilə bircə dəfə də olmuş olsa görüşə bilməyən şiələr vəkillərə müraciət edərək öz dini ehtiyaclarını aradan qaldırırdılar. Onlar dini ödəncləri vəkillərə təqdim edir, şər’i sualları ilə onlara müraciət edirdilər. İmama ünvanlanmış məktublar məhz vəkillər vasitəsi ilə sahibinə çatdırılırdı. Əgər vəkalət qurumu olmasaydı, şübhəsiz ki, bir çox fəaliyyətlər həyata keçməmiş qalardı.

Kiçik qeyb dövrü ərəfəsində və həmin dövr ərzində vəkillərin mühüm vəzifələrindən biri şiələrin suallarının qısa şəkildə cavablandırılması və imamların hər hansı bir məsələ ilə bağlı hökmünün onlara çatdırılması idi. Bə’zən imam ona sual ünvanlanmamışdan qabaq hər hansı bir məsələ ilə bağlı öz göstərişlərini verirdi. Məsələn həzrət Mehdi birinci səfirin vəfatından sonra ikinci səfirin kimliyi haqqında göstəriş vermişdi. Başqa bir göstərişlə dördüncü səfirin fəaliyyətinin başa çatması və böyük qeyb dövrünün başlanması bəyan olunmuşdu.

Qayda belə idi ki, sual ünvanlandıqdan sonra ona iki-üç gün ərzində cavab verilməli idi. Amma bə’zən suallar daha qısa müddət ərzində cavablandırılırdı.

Vəkillərin bu istiqamətdəki fəaliyyətini şər’i sualların cavablandırılması, vəkillərə müxtəlif göstərişlərin ünvanlanması, şər’i ödənclərin qeydə alınması, vəkillərin tə’yinatının e’lan edilməsi, vəkalət qurumuna qarşı təhlükə ehtimalının açıqlanması, yalan iddiaların, bid’ətlərin e’lan edilməsi, vəkillərə qarşı ittihamlara cavab verilməsi, şəxsi məsələlərin həlli, ixtilafların aradan qaldırılması, şübhələrə aydınlıq gətirilməsi kimi işlər təşkil edirdi.

Vəkalət qurumunun vəzifələrindən biri də şiə ehtiyaclılara yardım göstərilməsi idi. Bu yolla bə’zən hakimiyyət dairəsinə də nüfuz etmək olurdu. Məsələn, imam Kazimin (ə) vəkili olan Əli ibn Yəqtin abbasi xilafəti qurumuna nüfuz etməklə şiələrə qarşı zülmü aradan qaldırmaq istiqamətində fəaliyyət göstərirdi. O bu işdə müvəffəq olmuşdu. İmam (ə) bu şəxsin abbasi xilafəti ilə həmkarlıqdan uzaqlaşmaq istədiyini eşitdikdə ona buyurdu: «Allah-təala hər azğının yanında öz övliyalarından vəzir qərar vermişdir ki, onun vasitəsi ilə öz dostlarını bəladan qurtarsın. Sən onlardansan, ey Əli».

Bə’zən isə vəkillər şiələr arasındakı ixtilafların aradan qaldırmaqla məşğul olmuşlar. Onlar bu yolda ixtiyarlarındakı büdcədən də sərf edirdilər. Məsələn, imam Sadiq (ə) öz vəkili Müfəzzəl ibn Əmr Zö’fiyə buyurmuşdu ki, büdcədən dörd yüz dirhəm xərcləməklə Əbu-Hənifə Saiq əl-Hac və onun yaxınları arasındakı ixtilafı aradan qaldırsın. Demək, imamlar şiələr arasındakı vəhdətə xüsusi diqqət yetirirdilər. Qeyb dövründə şiələrin yeganə sığınacağı vəkalət qurumu idi. Ona görə də səfirlərə müraciət etmək imkanı, hətta bə’zən əsrin imamı ilə görüşün təşkili şiələrə səfirlər tərəfindən göstərilən böyük yardım sayılır.

Vəkilin xüsusiyyətlərindən biri onun e’tibarlı olmasıdır. Bə’zilərinin fikrincə, vəkilin e’tibarlılığı dedikdə onun şiələrdən toplanmış büdcəyə münasibətdə sədaqətli olması nəzərdə tutulur. Amma belə düşünənlər də var ki, vəkil yalnız ədalətli olduqda e’tibarlı sayılır.

Belə görünür ki, vəkilin e’tibarlılığı dedikdə daha geniş mə’na başa düşülməlidir. Əgər imam bir şəxsi nümayəndə kimi hər hansı məntəqəyə göndərirsə, bu insan təkcə maddi məsələlərdə yox, ümumiyyətlə, e’tibarlı olmalıdır. Xalq arasında ədalətli tanınmayan bir şəxsin imam tərəfindən nümayəndə seçilməsi mümkünsüz bir işdir. Demək, vəzifəsi yalnız dini ödəncləri toplamaq olan şəxs də ədalətsiz ola bilməz.

Bə’zi hallarda imamlar vəkalət qurumunun rəhbəri olaraq öz vəkillərinin e’tibarlılığını e’lan etmişlər. İmamların belə bir tə’minatı şiələrdə arxayınçılıq yaratmışdır. Bir mənbədə bildirilir ki, imam Həsən Əsgəri (ə), Əhməd ibn İshaq, Əli ibn Cə’fər Həmani, Əyyub ibn Nuh və İbrahim ibn Məhəmməd Həmdanini e’tibarlı şəxs kimi tanıtdırmışdır. Başqa bir məclisdə Osman ibn Səidin e’tibarlı olması e’lan edilmişdir.

İmamlar bir məntəqəyə öz vəkillərini göndərdikdə, adətən, həmin məntəqənin şiələrinə bu şəxsin e’tibarlı olması haqqında məktub yazardılar. İmam Həsən Əsgərinin (ə) Nişabur şiələrinə yazdığı məktubu misal göstərmək olar. İmam bu məktubda İbrahim ibn Əbdənin e’tibarlı şəxs olduğunu bildirmişdir.

Kiçik qeyb dövründə də hər bir səfir imamın göstərişi ilə özündən sonrakı səfirin e’tibarlı olduğunu bəyan etmişdir. Məhəmməd ibn Osman Əmri tərəfindən Hüseyn ibn Ruhun şiə başçılarına təqdim olunması deyilənlərə sübutdur.

Vəkalət qurumunun zalım rejim dövründə fəaliyyət göstərdiyini nəzərə alsaq, qəbul etməliyik ki, imamın nümayəndələri sirr saxlamağı bacaran insanlardan seçilə bilərdi. Gizli saxlanılası hər hansı sözü biganələrə bildirən kəs imamlar tərəfindən məzəmmət olunurdu. Müəlla ibn Künəys məhz sirr saxlamadığı üçün şəhadətə yetdi və uyğun nöqsanına görə imam Sadiq (ə) tərəfindən tənqid edildi.

Kiçik qeyb dövründə vəziyyət xüsusilə təhlükəli olduğundan vəkalət qurumunda sirlərin qorunmasına xüsusi diqqət ayırılırdı. Səfirlər və vəkillər öz işlərində bu məsələyə ciddi riayət edirdilər. Birinci və ikinci səfir cəmiyyətdə yağsatan kimi tanınırdılar. Hüseyn ibn Ruh Növbəxti də öz sirsaxlamağı ilə məşhur idi. O məhz bu məqsədlə xüms-zəkat qəbul etdikdə qəbz verməzdi. Hətta bir dəfə öz qapçısını Müaviyənin haqqında pis danışdığı üçün işdən xaric etdi.

Yuxarıda sadalanan xüsusiyyətlərdən əlavə, imamların vəkillərində zirəklik, iş bacarığı, nizam-intizam, əmanətdarlıq, dünyadan uzaqlıq, vəfadarlıq, həsəd və şöhrətbazlıqdan uzaqlıq, peyğəmbər ailəsinə məhəbbət, zəruri hallarda hicrət, Allahın kitabında və əhli-beyt maarifindən xəbərdarlıq, zəruri məqamlarda kəramət kimi xüsusiyyətlər var idi.

1.Rəhbərlik-Rəhbər mə’sum imam idi. O vəkillərin işinə ciddi nəzarət edirdi. İmam vəkilləri tə’yin edir, onların işini yoxlayır, vəkilləri şiələrə tanıtdırır, onların şəxsiyyətləri və fəzilətləri haqqında mə’lumat verir, ləyaqətsiz vəkilləri işdən uzaqlaşdırır, qurumla bağlı fırıldaqları ifşa edir, vəkilləri vəzifələri ilə tanış edir, abbasi hökuməti ilə rəftar qaydalarını müəyyənləşdirir, vəkilləri maddi cəhətdən tə’min edir, vəkillərə qarşı yersiz ittihamlara cavab verirdi.

2.Baş vəkil-Vəkalət qurumunda müxtəlif məntəqələrə vəkillər tə’yin edilir və hər bir geniş məntəqə üçün baş vəkil seçilirdi. Bu vəkil məntəqəyə daxil olan yerlərdəki vəkillərin işinə nəzarət edirdi. Doktor Casim Hüseynin bildirdiyinə görə, vəkillər şiələri ərazilərə görə dörd qrupa bölmüşdülər: Bağdad şiələri, Mədain şiələri, Qum (Həmədan və ətraf məntəqə) şiələri, Kufə şiələri. İkinci əraziyə Bəsrə və Əhavaz, dördüncü əraziyə Hicaz, Yəmən və Misir daxil idi. Hər nahiyədə bir müstəqil vəkil fəaliyyət göstərirdi. Onun ərazi üzrə nümayəndələri vardı. Məsələn, Əbu-Məhəmməd Həsən ibn Harun və onun atası Harun ibn İmran kiçik qeyb dövründə Həmədan nahiyəsində baş vəkil idilər. İmam Sadiq (ə) və imam Kazimin (ə) dövründə İraqda Əbdür-Rəhman ibn əl-Həccac baş vəkil kimi fəaliyyət göstərirdi. İmam Hadinin (ə) dövründə isə həmin ərazidə Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əbdür-Rəbbə baş vəkil tə’yin olunmuşdu. Kiçik qeyb dövründə İranın şərq vilayətlərində vəkillərin işinə Əbül-Hüseyn Əsədi Razi başçılıq edirdi. Birinci və ikinci səfirin nəzarəti altında Bağdadda fəaliyyət göstərən Hacər ibn Yəzid Vəşşa öz növbəsində İrandakı bə’zi vəkillərə başçılıq edirdi.

3.Səyyar nümayəndələr-Məntəqəyə e’zam olunmuş vəkillər, adətən, həmin məntəqədə qalsalar da, tarixi mə’lumatlara görə, onlar bə’zən başqa məntəqələrə də baş çəkməyə vəzifəli olmuşlar. Ərazi vəkillərinin işinə nəzarət etmiş, həm də onlarla imam arasında rabitəni tə’min etmişlər. Onların başqa bir vəzifəsi yerli vəkillərdən dini ödəncləri təhvil götürüb imama çatdırmaq olmuşdur. Əhməd ibn Məhəmməd ibn İsa Qummi ilə bağlı bir əhvalatı xatırlamaq yerinə düşər. Bu şəxs Mədinədə imam Cavadın (ə) yanında olarkən Zəkəriyya ibn Adəm haqqında soruşmaq istəyir. Həzrət özü sözə başlayıb buyurur: «Onun atama və mənə etdiyi xidmətləri inkar etmək olmaz. Amma onun ixtiyarına verilmiş ödənclər yerinə çatmalıdır». Əhməd ərz edir: «Zəkəriyya ibn Adəm həmin əmanəti sizə çatdıracaqdır və xahiş etdi sizə deyəm ki, yubanmasının səbəbi Məymun və Müsafir (Qumdakı iki vəkil) arasındakı ixtilafdır». Həzrət buyurdu: «Mənim məktubumu ona çatdır və de ki, ixtiyarına veriləni mənə çatdırsın . . .» Bu əhvalatdan mə’lum olur ki, vəkalət qurumu ilə ərazilərdəki vəkillər arasında əlaqə olmuşdur.

4.Təqiyyə-Vəkalət qurumunun mühüm xüsusiyyətlərindən biri onun təqiyyəyə əməl etməsi və gizli fəaliyyət göstərməsi olmuşdur. Şübhəsiz ki, Abbasilər hökumətinin gizli nəzarəti belə bir üsulu zəruri etmişdir. İmamların və şiələrin addım-addım izlənilməsi onları gizli fəaliyyət göstərməyə vadar edirdi. Belə bir üsul sayəsində vəkalət qurumu uzun bir ömür yaşaya bilmişdir. Ciddi təhlükələr yarandığı zaman qurum rəhbərinin oyaqlığı və üzvlərin fədakarlığı nəticəsində təşkilat qorunmuşdur. Qurum üzvlərindən bə’ziləri şəhadətə yetişsələr də, özək qorunmuş və əsas fəaliyyət xətti qırılmamışdır. Vəkillik səbəbindən həbs olunmuş Müəlla ibn Xünəys Abbasilər tərəfindən böyük işgəncələrə mə’ruz qalmışdır. Ondan imamın səhabələrinin adı soruşulduqda Xünəys demişdir: «Məni ölümlə qorxudursunuz. And olsun Allaha, əgər ayağımın altda olsalar, ayağımı qaldırmaram. İmam Sadiqin (ə) digər bir vəkili Nəsr ibn Qabus Ləxmi məxfi fəaliyyət göstərmişdir. Eləcə də, imam Kazimin (ə) Bağdaddakı vəkili Məhəmməd ibn Əbu-Əmir dözülməz işgəncələrə mə’ruz qalmasına baxmayaraq, həzrətin ardıcıllarının adını faş etməmişdir.

İmam Həsən Əsgəri (ə) öz baş vəkili Osman ibn Səid Əmriyə Davud ibn Əl-Əsvəd vasitəsi ilə göndərdiyi məktubu dairəvi bir çubuqda gizləmişdir. Hətta Davud da çubuqda məktub olduğunu bilməmişdir.

Kiçik qeyb dövründə abbasi vəziri Übeydüllah ibn Süleyman vəkillərin məxfi fəaliyyətlərindən xəbər tutduğu vaxt xəlifə ilə məsləhətləşmiş və vəkilləri müəyyənləşdirmək qərarına gəlmişdir. Xüms-zəkat vermək bəhanəsi ilə vəkilliyi ehtimal olunan adamların yanına casuslar göndərmişdir. Amma mərkəzin bir əmri ilə bütün vəkillər şər’i ödənc yığmağı dayandırmışlar. İmamın vəkillərindən olan Məhəmməd ibn Əhməd Qəttan hökumətin göndərdiyi casusa demişdir: «Səhv gəlmisən, mən belə işlərlə məşğul deyiləm». Mərkəzdən növbəti əmr gələnədək vəkillər belə bir mövqe tutmuşdular.

Həzrət Mehdinin (ə) üçüncü səfiri Hüseyn ibn Ruhun ciddi təqiyyəsi, imamın birinci və ikinci səfirləri olmuş Osman ibn Səid və onun oğlu Məhəmmədin yağsatan kimi tanınması vəkalət qurumunun gizli fəaliyyət göstərməsinə dəlil ola bilər. Kiçik qeyb dövründə səfirlər o qədər məxfi fəaliyyət göstərirdilər ki, vəkillər və digər nümayəndələrlə görüşmək üçün Bağdad xarabalıqlarında yer tə’yin olunurdu. Səduqun nəql etdiyinə görə, bir dəfə Məhəmməd ibn Osman ibn Səid Əmri köməkçilərindən biri ilə görüşüb, həzrət Mehdinin (ə) məktubunu ona vermək üçün Abbasiyeye-Bəğdad xarabalığını görüş yeri seçmişdi. Məktub oxunduqdan sonra məhv edilmiş, eləcə də, heç bir şər’i ödəncə görə qəbz yazılmamışdı. İkinci səfir şiələrdən toplanmış haqların yerinə çatdırılması üçün adi tacirlərdən istifadə edərdi.

5.Münasib rabitə vasitələri-Qurumun digər xüsusiyyətlərindən biri onun münasib rabitə vasitələrinə malik olması idi. Müxtəlif məqamlarda səfirlər, naiblər, vəkillər və şiələr imamlarla birbaşa görüşə bilirdilər. Bu görüşlər çox gizli şəraitdə baş tuturdu. Bə’zən isə bu əlaqələr məktublar vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Xüsusi ilə imamın qeyb dövründə və o biri imamlar həbsdə olduqları vaxt əlaqələr məktublarla tə’min edilirdi. Bu səbəbdən də imam Hadi (ə) və imam Həsən Əsgərinin (ə) yazdığı məktubların sayı bütün əvvəlki imamların yazdıqları məktubların sayından çoxdur.

Vəkalət qurumunun digər bir rabitə vasitəsi səyyar nümayəndələrdən istifadə olunması idi. Onların çoxu gördükləri işin mahiyyətindən xəbərsiz olardılar. Məsələn, Azərbaycandakı vəkil Qasim ibn Əl-Ə’lanın ölüm tarixini e’lan etmək üçün göndərilən şəxs və ya Quma göndərilmiş iki rabitəçi işin əsil mahiyyətindən xəbərsiz olmuşdular. Vəkalət qurumunun mühüm rabitə vasitələrindən biri də Həcc mərasimi idi. Vəkalət qurumunun müxtəlif səfirləri bu mərasimdə bir-birləri ilə görüşərdilər.

İlkin rical, rəvayət və tarixi mənbələri araşdırarkən bir çox vəkillərin adı ilə qarşılaşırıq. Bütün bu şəxslər vəkalət qurumunun üzvləri olmuşlar. Onlar haqqında əvvəlki söhbətlərimizdə danışdıq. Amma iddia etmək olmaz ki, bütün vəkillərin adı mənbələrdə qeyd olunmuşdur. Bir qədər dərin araşdırma apardıqda qurumda daha mühüm fəaliyyət göstərmiş vəkillərin adlarını müəyyənləşdirmək olur. Əlbəttə ki, bütün vəkillərin şəxsiyyətini geniş şəkildə nəzərdən keçirmək imkanımız yoxdur. Ona görə də yığcam şəkildə əsas vəkillərlə tanış olacağıq.

Şeyx Tusi Əbdür-Rəhman ibn Əl-Həccacı imam Sadiqin (ə) bəyənilmiş vəkillərindən saymışdır. Bu şəxs imam Kazimin (ə) vəkili olmuş və İraqda baş vəkil vəzifəsini daşımışdır. İmam Sadiq (ə) ona buyurmuşdur: «Ey Əbdür-Rəhman! Mədinə əhli ilə həmsöhbət ol. Mən şiələr arasında sənin kimisinin görünməsini istəyirəm». Bu sözlər Əbdür-Rəhmanın elmi məqamının və imamla yaxınlığının göstəricisidir. O, imam Kazimin (ə) də yanında böyük məqama malik olmuşdur. Həzrət onun vəsfində buyurur: «Onun mənim qəlbimdə məqamı və əzəməti var».

Bə’zi mənbələrdə bu şəxs imam Sadiqin (ə) «qapısı» («Bab») kimi yad edilmişdir. Şeyx Tusi bu şəxsi bəyənilmiş vəkillərdən sayır və onun əhli-beyt tə’limlərini və Allahın dinini dəyişməmiş, xəyanət etməmiş, doğru yolda olmuş bir şəxs olduğunu bildirir. Bu şəxs dörd və ya beş imamı görmüş və hörmətli bir insan olmuşdur.

Şeyx Tusinin bildirdiyinə görə bu şəxs də imam Sadiqin (ə) bəyənilmiş vəkillərindən olmuşdur. O həm vəkalət vəzifəsini yerinə yetirmiş, həm də imamın şəxsi işlərini icra etmişdir. Müəlla həzrətin Mədinədə vəkili olmuş və çox ehtimal ki, şiələr arasında əlaqə yaratmaq üçün başqa məntəqələrə də səfər etmişdir. O, abbasi hakimiyyəti tərəfindən həbs edilmiş və şəhadətə çatmışdır. Müəllanın həbs olunmasının səbəbi onun sirr saxlaya bilməməsi olmuşdur. Bu fikiri rəvayətlər təsdiq edir. Müəllanı qətlə yetirmiş Davud ibn Əli imam Sadiqin (ə) nifrini nəticəsində həmin yerdəcə həlak olmuşdur.

Şeyx Tusi bildirir ki, bu şəxs iyirmi il müddətində imam Sadiqin (ə) vəkili olmuşdur. Amma onun vəkilliyini kimsə bilməmişdir. O, xeyirxah və fəzilətli insan olmuşdur. Deyilənlərdən mə’lum olur ki, Nəsr ibn Qabus təqiyyəyə ciddi əməl etmişdir. Şeyx Müfid onu imam Kazimin (ə) xüsusi səhabələrindən saymışdır. Ehtimal olunur ki, bu şəxs imam Kazim (ə) və imam Rizanın (ə) da vəkili olmuşdur.

Bu şəxs imam Sadiqin (ə) nümayəndəsi olaraq fəaliyyət göstərirdi. Şiələrdən şər’i ödəncləri toplayan bu şəxs imam Kazim (ə) tərəfindən də Mədinədə baş vəkil tə’yin olunmuşdur. İmam Kazim (ə) özü xüms-zəkat qəbul etmədiyi vaxtlarda şiələri Müfəzzəlin yanına göndərirdi. Bə’zi qədim mənbələrdə Müfəzzəl imam Sadiqin (ə) və imam Kazimin «qapısı» kimi sayılırdı. Belə bir ad onun şəxsiyyətinin ucalığını göstərirdi.

Bu şəxs imam Kazimin (ə) Bağdadda vəkili və həzrətin abbasi hakimiyyətindəki nüfuzlu adamı idi. Tarixi mənbələrdə onun haqqında geniş mə’lumat verilmişdir. Bu şəxs məktubların və şər’i ödənclərin İraqdan Mədinəyə göndərilməsi üçün Əbdür-Rəhman ibn Əl-Həccac kimi vəkillərdən və digər rabitəçilərdən istifadə edirdi.

Əbdüllah imam Kazim (ə) və imam Rizanın (ə) Əhvaz məntəqəsindəki baş vəkili idi. Şeyx Tusi onun yüksək məqam sahibi olduğunu qeyd etmişdir. İmam Kazim (ə) isə Əbdüllahın şəxsiyyəti haqqında xoş sözlər söyləmişdir. O, dünyasını dəyişdikdən sonra Əli ibn Məhzyar Əhvazi onun canişini oldu.

Əli ibn Əbu-Həmzə Bətaini, Ziyad ibn Mərvan Qəndi, Əhməd ibn Əbu-Bəşər Sərrac, Osman ibn İsa Rəvasi imam Kazimin (ə) vəkilləri olmuş və imamın şəhadətindən sonra onun dünyasını dəyişməsini inkar edərək qeybə çəkildiyini bildirmişlər. Bu dörd şəxs imam Kazimin (ə) vəkili olaraq əldə etdikləri şər’i haqları xərcləmiş və imamın canişini imam Rizaya (ə) təhvil verməmişlər. Ona görə də imam və şiə cəmiyyəti tərəfindən rədd edilmişlər. Hər dörd şəxs vaqifiyyə məzhəbinin başçıları olmuşlar.

Tarixi mənbələrdə vəkillik fəaliyyətində seçildiyi üçün adı çəkilən şəxslər: İbrahim ibn Səlam Nişaburi, Səfvan ibn Yəhya, Əbdül Əziz ibn Əl-Möhtədi, Əli ibn Məhzyar Əhvazi, Fəzl ibn Sənan, Hişam ibn İbrahim Abbasi, Əbu Əmr Əl-Həzza, Zəkəriyya ibn Adəm Qummi, İbrahim ibn Məhəmməd Həmədani, Məhəmməd ibn Əl-Fərəc, Əyyub ibn Nuh, Əli ibn Cə’fər Həmani, Faris ibn Hatəm Qəzvini, Əli ibn Əl-Hüseyn ibn Əbdür-Rəbbə, Əbu Əli ibn Raşid, İbrahim ibn Məhzyar, Osman ibn Səid Əmri, Əhməd ibn İshaq Qummi, Məhəmməd ibn Əhməd ibn Cə’fər Əl-Qummi Əl-Əttar Əl-Qəttan, İbrahim ibn Əbdə Ən-Nişaburi, Əyyub ibn Ənnab.

Vəkalət qurumu imam Sadiqin dövründən başlayaraq konkret fəaliyyət dairəsi olan bir qurum idi. Bu vəkillər birliyi tarixi mənbələrdə qurum və təşkilat adlandırılmasa da, rəhbərlik, həmkarlıq, konkret hey’ət, müəyyən proqram kimi xüsusiyyətləri ilə təşkilati fəaliyyət göstərmişdir. Deyildiyi kimi mövcud rəhbərlik bu qurumun bariz xüsusiyyətlərindəndir. Bu quruma mə’sum imamlar rəhbərlik edirdilər. Ona görə də qurumun bir çox fəaliyyətləri uyğun məqam səviyyəsində idi. Vəkillərin tə’yini və işdən uzaqlaşdırılması, onların müsbət və mənfi cəhətlərinin üzə çıxarılması, vəkillərin işinə nəzarət, uydurma cərəyanların ifşa edilməsi haqqında danışılan həmin fəaliyyətlərdən idi.

Bə’ziləri müavinlik rolunu ifa edirdilər. Bə’zilərinin baş vəkil olması barədə yetərincə mə’lumatlar var. Baş vəkillər bir və ya bir neçə məntəqədəki vəkillərin fəaliyyətinə nəzarət edirdilər.

Söhbətlərimizdə mə’sum imamların vəkillər qurumundan istifadə etmə səbəbləri müəyyən həddə aydınlaşdırıldı. Mövcud siyasi durum, Abbasilərin tə’qibləri belə bir rabitə vasitəsini zəruri edirdi. Hətta siyasi vəziyyət gərgin olmasaydı da, İslam dünyası geniş olduğundan və şiələr ucqar nöqtələrə səpələndiyindən imamla şiələr arasındakı rabitəni tə’min etmək üçün belə bir quruma ehtiyac olardı. Bundan əlavə, şiələri qeyb dövrünə hazırlamaq üçün hansısa qurum fəaliyyət göstərməli idi. Şiələri kiçik qeyb dövründə qeyri-müəyyən vəziyyətdən çıxarmaq üçün qurum müsətəsna rola malik idi.

Vəkalət qurumu imam Sadiqin (ə) dövründən fəaliyyətə başlayıb kiçik qeyb dövrünün sonunadək işini davam etdirdi. Qurum coğrafi məhdudluq baxımından şiələr yaşayan məntəqələrdə fəaliyyət göstərirdi. Hər hansı bir məntəqədə qrup şəklində şiələr yaşayırdısa, həmin məntəqədə vəkalət qurumunun nümayəndəsi olurdu. Belə ki, Hicaz, İraq, İran, Yəmən, Misir kimi məntəqələr vəkalət qurumunun fəaliyyət dairəsinə daxil idi.

Bə’zi təhqiqatçılar belə hesab edirlər ki, vəkalət qurumunun işi yalnız xüms-zəkat kimi dini ödənclərin toplanması olmuşdur. Hansı ki, qurumun təbliği, elmi, mədəni, siyasi fəaliyyətlərini təsdiq edən faktlar mövcuddur. Qurum öz fəaliyyət dövründə şiələrin problemlərini aradan qaldırmış, onların şəxsi ehtiyaclarına da cavab vermişdir. Bununla belə, qurumun əsas işinin dini ödənclərin toplanmasından ibarət olduğunu inkar etmək olmaz.

Bə’zi rəvayətləri nəzərdən keçirməklə imamların vəkillərinin xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq mümkündür. Vəkil e’tibarlı, əmanətdar, doğruçu olmalı idi. Bundan əlavə, vəkalət qurumunun üzvləri sirr saxlamağı bacarmalı, fəal olmalı, nizam-intizama riayət etməli idilər.