İstidradın nitq söyləməkdə və yazıçılıqda daşıdığı məqsəd aydındır. Bəzən cümlə ilə zahirdə əlaqəsi olmayan bir mötərizə cümləsi həmin cümlənin arasında gətirilməzsə, ifa edəcəyi məfhum və mənanı itirir. Əgər nitq söyləyən adam və ya müəllif buna riayət etməsə öz məqsədini hərtərəfli rə düzgün şəkildə aydınlaşdırmamış olur. "Təthir" ayəsi də bu cür mötərizə cümlələrindəndir. Bəzən də bir əsas mətləbə malik olan kəlam arasında ona diqqət yetirməyi tələb edir. Çünki, bu, xatirələrdə daha yaxşı qalır. Bəhs etdiyimiz ayə də bu qismdəndir. Çünki ayədə İslamın xanımları, Peyğəmbərin zövcələrinin vəzifələri, haqqında söhbət gedir. Belə bir həssas yerdə Peyğəmbərin zövcələrinin təcavüzkarlığa və rüsvayçı əməllərə mürtəkib olmaları, Allahın Rəsuluna itaət etməmələri ehtimalı verildiyindən, camaatın hesablamalarına əsasən müsəlmanların bu ehtimalı Əhli-beyt(əleyhimussalam) haqqında da vermələri mümkün idi. Halbuki onlar bu kimi işlərdən tamamilə pakdırlar. Həmin ehtimalın qarşısının alınması üçün Əhli-beytə xüsusi diqqət yetirilməli və onların haqqında mötərizə arasında söz açılmalı idi ki, onların məqamı müsəlmanlar üçün aydınlaşsın, nəticədə o böyük şəxsiyyətlər haqqında yersiz ehtimallar verilməsin. Şair demişkən,

"Pak insanları heç də özünlə müqayisə etmə

Hərçənd ki, yazıda "şir" (farsca süd) şirdir.

Hər ikisindən arı yedi

Biri bal oldu, digəri isə arının iynəsi.

Hər iki ahu bir otdan yedi,

Birininki peyin oldu, digərininki müşk.

"Bəqərə" surəsində yəhudilər haqqında qeyd olunan ayə-lər ikinci dəstədəndir. Bu ayələrdə Quran müsəlman-ların səadət və xoşbəxtlik yolundakı mövcud olan ən böyük maneənin yəhudilər olduğunu onlara xatırladır. Yəhudilərin iman gətirməsini arzulamaq düzgün deyil. Buna görə də Qurani-Kərim Bəni-İsrailin ruhi xüsu-siyyətlərini müsəlmanlar üçün şərh etdiyi ayələrdə birdən-birə müsəlmanlara xitab edərək buyurur ki, onlardan ümidlərini kəssinlər. Bunu da həmin ayələrin arasında qeyd etmək tamamilə məntiqidir. Çünki, müsəl-manların xatirələrində yəhudilərə ümid bağlamağın gerçəklikdən uzaq olması birdəfəlik həkk olunur.

Bu sözlərdən alınan nəticə istidrad ünvanı altında yaranan yanlış təsəvvürləri aradan qaldırır. Belə təsəvvür oluna bilərdi ki, "Təthir" ayəsi təhqiq olun-muş ayələrin içində yaddır və fəsahətli natiqin, məş-hur müəllifin kəlamında zahirən yad və istidradi olan cümlə işlədilməməlidir. Cavabda qeyd olundu ki, istid-radi cümlə fəsahət üslubu ilə heç də ziddiyyət təşkil etmir, əksinə bəzən onun işlənməsini tələb edir.

Buna görə də "Təthir" ayəsinin başqa ayələrin ara-sında yerləşməsi yarana biləcək yanlış təsəvvürləri aradan qaldırmaq və Peyğəmbərin yaxın adamlarını iki dəstəyə ayırmaq məqsədini daşıyır: birinci dəstə Həzrətin zövcələri, ikinci dəstə isə Əhli-beytdir.

Üçüncü məsələ bu idi ki, "yuridullah" cümləsindəki "iradə" kəlməsinin (bu, yuridu felinin məsdəridir) mənası nədir? Bu mənanı araşdırmazdan qabaq əvvəlcə təkvini və təşrii iradənin mənasını, sonra isə Quranda bu iki növ iradə haqqında ayə nazil olub-olmamasını aydınlaşdırırıq.

Təkvini iradə, adından da məlum olduğu kimi, iradənin həqiqət və mahiyyətidir ki, bəşərin mürid faili (iradə sahibi) olan Allah həmin iradə ilə iş görür.

İnsanın da iradəsi vardır, məsələn bir nəfər yemək yeməyi istəyir, iradə edir. Bu iradənin mənşəyi bir neçə şeydir: Birinci mərhələdə iradə etdiyi şeyi təsəvvür edir, sonra həmin şeyin faydalı olmasını, müsbət nəticə verəcəyini təsdiq edir, həmin şeyə meyl və rəğbəti artır, onu görməyə əzmi çoxalır. Bunun ardınca təkidli şövq gəlir ki, həmin şeyi iradə edir. Məsələn, yemək yemək istəyən zaman əvvəlcə onun faydasını nəzərində canlandırır, onun düzlüyünü təsdiq edir. Təbiidir ki, bu zaman onu yeməyə meyli və rəğbəti artır. Bu nəfsani istəyin ardınca əzm və qəti qərar gəlir. Bu zaman şövq özünün son mərhələsinə çatır və ki, yemək yeməyi iradə edir.

Deməli, iradə insanın daxilində baş verən beş mərhələ və əməliyyatdan sonra gerçəkləşir.

Əlbəttə, təkvini iradənin həqiqətini Allah-Taalaya nisbət vermək (aid etmək) mümkündür və bu, Haqq-Taalanın Müqəddəs Zatının sifətlərindən biridir. Lakin Allah-Taalanın təkvini iradəsi, insanda olduğu kimi, beş əməliyyat və mərhələ əsasında deyil və bu mərhələ əsasında olması ağlasığmaz bir iddiadır. Çünki Allah-Taala haqqında iradənin bu beş mərhələ əsasında gerçəkləşməsini təsəvvür etmək, bir növ, Haqq-Taala üçün nöqsanlı haldır. Halbuki, Allah belə şeylərdən çox-çox uzaqdır!

Amma təhqiqatçıların ifadəsi ilə desək, iradənin həqiqəti Allahın elmi və zatı ilə eyniyyət təşkil edir və Onun müqəddəs sifətlərindən hesab olunur.

Təkvini iradədə, iradə, iradə sahibinin fel və istəyinə bağlıdır. Allah-Taala iradə edib Öz iradəsi ilə aləmi yaradır, zəlzələ icad edir, insanı vücuda gətirir və s. kimi işlər görür. İnsan da öz iradəsi ilə yemək yeyir, yeriyir, dərs oxuyur və s. Amma Allah-Taalanın iradəsi insanın iradəsi ilə fərqlənir. Çünki, Allah-Taalanın əzəli iradəsi qaçılmazdır (mütləq həyata keçməlidir). Allah hər nə istəsə, dərhal həyata keçir. Lakin, insanın iradəsi həyata keçməyə də bilər, ola bilsin ki, insan bir şeyi iradə etsin, amma öz istəyinə çatmasın.

Təşrii iradə, başqasının öz ixtiyarı və razılığı ilə bir işi görməsini iradə etməsi, istəməsidir. Mə-sələn, ata öz oğlunun dərs oxumasını iradə edir. Ata, iradənin qeyd olunan müqəddimələri gerçəkləşəndən sonra oğlunun dərs oxuması üçün şiddətli şövq tapır. Bu şövqün nəticəsində oğluna əmr edir ki, dərs oxusun.

Başqa bir misal: Ata oğlunun lazım olmayan yerlərə gəzintiyə çıxmasını istəmir, iradənin müqəddimələri mövcud olandan sonra, oğlunun lazımsız gəzintiyə çıx-mamasına dair şiddətli şövq tapır, gəzintiyə çıx-mağı ona qadağan edir. Bu şiddətli şövq təşrii ira-dədir.

Allahın təkvini iradəsinin mənası aydın olduqdan sonra deyə bilərik ki, Allahın təşrii iradəsi"Onun əmr və nəhyləridir.

Quran ayələrində hər iki iradə: təkvini və təşrii iradə ilə rastlaşmaq olar. İxtisara riayət edilsin deyə, burada bir neçə ayəni qeyd edirik:

Bu ayədəki "yuridu" kəlməsindən məqsəd təkvini ira-dədir. ("Yuridu"nun məsdəri iradədir-müt.) Ayə göstə-rir ki, Allah-Təlanın iradəsində təxəllüfə əsla yol verilməzdir və o iradə labüd olaraq həyata keçməlidir.

Bu ayədən məlum olur ki, təkvini iradədə Allah iradə edən kimi dərhal varlıq meydana gəlir.

"Hud" və "Büruc" surələrində də gələn iki ayədə sübut edilir ki, "yuridu" kəlməsi təkvini iradəyə aiddir və Allah-Taalanın təkvini iradəsi ilə istəyi dərhal vücuda gəlir.

فَعّأَلٌ لِماَ يُرِيدُ Allah-Taala iradə etdiyini həyata keçirir.

Qeyd edilən ayələr Allah-Taalanın təkvini iradəsini sübut edir, belə ki, istənilən, iradə olunan şey Onun iradəsindən yayına bilməz.

İndi isə insanın təkvini iradəsini göstərən ayələrdən bir neçəsini xatırladırıq. Belə ki, bu iradənin həyata keçməməsi mümkündür:

Bu ayələrdən aydın olur ki, insanların iradəsinin həyata keçməsi həmişə mümkün olmur, həmçinin insanların iradəsi Allah-Taalanın əzəli iradəsinin qarşısında müqayisəolunmaz dərəcədə aciz və zəifdir. Əgər Allah insanların istədiyi şeyin əksini iradə etsə, Onun istəyi xalqın istəyinin həyata keçməsinin qarşısını alacaq.

Bu ayələr Qurani-Kərimdə həm Allah üçün, həm də in-sanlar üçün təkvini iradə olduğunu göstərir və sübut edir ki, Allahın təkvini iradəsinin həyata keçməməsi mümkün deyil. (Onun istək və iradəsi mütləq həyata keç-məlidir.)

İndi isə Quranda təşrii iradəni sübut edən ayələr-dən bir neçəsini qeyd edirik:

Şübhəsiz bu ayədəki "يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمَْ cümləsindəki ira-də təşrii iradədir, yəni Allah-Taala bu hökmləri və qanunları qoymaqla insanların paklığını iradə edir, istəyir. Burada iradə dəstəmazın, qüslün və təyəmmümün hökmlərini qanun halına salmaqdan, qanuniləşdirməkdən ibarətdir, məqsəd də insanları çirkinliklərdən (hədəs-lərdən) paklaşdırmaqdır. Aydındır ki, camaatın bir qismi həmin hökmləri icra edir, bəziləri isə onlara etinasız yanaşır. Əgər bu ayədəki iradə təkvini olsay-dı, heç kəs o hökmlərdən boyun qaçıra bilməzdi.

Bundan əlavə qeyd olundu ki, təşrii iradə başqası-nın işi ilə əlaqələndirilir, özü də başqasının iradə və ixtiyarı ilədir. Bu ayədə də Allah-Taalanın iradəsi insanların işləri ilə əlaqələndirilir. Mənası budur ki, möminlər öz ixtiyarları ilə dəstəmaz alır, qüsül və təyəmmüm edirlər.

Deməli, "يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمَْ cümləsindəki iradə sözü təkvini deyil, təşriidir. "Bəqərə" surəsinin 185-ci ayəsin-də bu cümləni görmək olar:

Bu ayədən də məlum olur ki, bu iradə, təşrii ira-dədir. Oruc şəriət hökmü şəklinə salınandan sonra, həmçinin müxtəlif vəziyyətləri, yəni səfərdə olub-olmamağı, xəstə olub-olmamağı nəzərə almaqla məqsəd müəyyən olur. Məqsəd Allah-Taalanın müsəlmanları çə-tinliyə salması, onların hamısına yalnız Ramazan ayında oruc tutmağı vacib etməsi deyil, onların rahatlıqda, asayişdə olmasıdır. Deməli, ayədəki iradə hökm vermək və qanun çıxarmaqla əlaqədardır. Bu da yalnız təşrii iradədir.

İradənin qismləri məlum olduqdan sonra "Təthir" ayəsindəki iradənin hansı qismdən olmasını araş-dırırıq.

Sünnü müfəssirlərindən və böyük alimlərindən bir dəstəsi "Təthir" ayəsindəki iradəni təşrii iradə hesab edir və bu ayənin Peyğəmbərin zövcələrinin vəzifələrini təyin edən ayələrin içində gəlməsini əsas tuturlar. Buna görə də inanırlar ki, "Təthir" ayəsi ya təkcə Peyğəmbərin zövcələrinə aiddir, ya da daha ümumi olub qeyd olunan beş nəfərə də başqaları kimi aiddir. Çünki, həmin yerdə başqa ayələr də Peyğəmbərin zövcələrini o həzrətin hüquqlarına riayət etmək və onları islami hökmlərin icrasına təşviq etmək məqamındadır. Onlar iddia edib deyirlər ki, "Təthir" ayəsi bu hökmləri qanuniləşdirmək, Həzrətin zövcələrini və sair qohum-əqrəbasını aludəliklərdən və günahdan paklamaq üçündür. Bundan əlavə, inanırlar ki, "Təthir" ayəsindəki iradə təkvini deyil, təşriidir.

Seyyid Qütb "Təthir" ayəsinin təfsirində yazır: "Bu ayə misilsiz bir inayət ilə Peyğəmbərin zövcələrinin vəzifələrini aydınlaşdırır. Həzrətin zövcələrindən həmin vəzifələrə riayət etmələrini tələb etmək yalnız onları paklaşdırmaq və çirkinliklərdən uzaq etmək naminədir. Məhz buna görə də Allah-Taala tərəfindən olunan əmr və nəhylər Peyğəmbərin zövcələrini çirkinlikdən paklaşdırmaq məqsədi daşıyır."

Seyyid Qütb, "Təthir" ayəsini təfsir etdiyi əsasa görə bu iradəni təşrii fərz etməlidir. Çünki, o, bu vəzifələrin (Peyğəmbərin zövcələrinin vəzifələrinin) səbəbini çirkinliklərin aradan getməsi və paklığın yaranması hesab edir. Deməli, həmin vəzifələrə əmr etmək və ya onlardan çəkindirmək bu əmr və nəhylərin nəticə verməsi üçündür. Məlumdur ki, bu nəticənin hasil olması vəzifələrin yerinə yetirilməsindən asılıdır. Bir sözlə, Allah-Taalanın buradakı iradəsi hökmləri Peyğəmbərin zövcələri üçün qanuniləşdirmək məqsədini daşıyır. Bu təşrii iradə və qərar sadəcə olaraq onları pis əməllərdən uzaqlaşdırmaq, qəlblərində paklıq icad etmək üçündür.

Seyyid Qütb öz sözlərinin əsnasında bunu demək istə-yir ki, Allah-Taala mənəvi çirkinlikləri onlardan uzaqlaşdırmağı (onları "təthir" etməyi) Öz öhdəsinə götürübdür. Halbuki, Allah bir dəfə "kun" (ol!) xita-bı ilə hər bir şeyə varlıq libası geyindirir. Bu ibarələr də təkcə təkvini iradə ilə münasibdir. Çünki, "kun" sözü yalnız təkvini işlərə aiddir. Lakin, Seyyid Qütb cümlənin həm əvvəlində, həm də axırında "Təthir" ayəsini Peyğəmbərin zövcələri üçün təyin olunmuş hökm və vəzifələrin səbəbi kimi qələmə verir, əmr və nəhylərə əməl etməyi çirkinliyin aradan getməsi, paklığın hasil olmasının amili hesab edir. Bu da təşrii iradədən başqa şeylə uyğun gəlmir. Çünki, məlum olduğu kimi, təşrii iradədə, iradə mükəlləfin işləri ilə əlaqədardır.

Deməli, Seyyid Qütbün nəzəriyyəsi əslində elə təşrii iradədir. Amma o, bu nəzəriyyəni açıq-aşkar demir, üs-təlik öz kəlamının əsnasında təkvini iradəyə də toxu-nur.

Məlum oldu ki, Qurani-Kərimdə hər iki iradə: həm təkvini, həm də təşrii iradə gözə çarpır. "Təthir" ayəsindəki iradə isə təkvinidir. Müddəamızın sübutu üçün bir neçə dəlil gətiririk:

1. Başqa kəlmələr kimi, iradə kəlməsinin də məna-sını başa düşmək üçün onun başa düşülən ilkin za-hiri mənasını mülahizə etmək lazımdır. Əgər hər hansı bir söz öz zahiri (həqiqi) mənasında işlənməsə, məcazi mənada işləndiyi məlum olur, bunun da qərinəyə (əlavə şahidə, dəlil-sübuta) ehtiyacı vardır.

Şəkk yoxdur ki, iradə kəlməsinin başa düşülən il-kin mənası təkvini iradədir və o, bu mənada çox iş-lənir. Demək olar ki, bu kəlmənin təşrii (şəri vəzifələri, əmr və nəhyləri bildirən) mənada işlən-məsi çox azdır. Qurani-Kərimdə 138 dəfə işlənən iradə kəlməsinin 135-i təkvini mənaya gəlmişdir. De-məli, "Təthir" ayəsindəki iradə kəlməsinin iki məna-dan hansında işlənməsində şəkk olunarsa, onun zühuru və daha çox işlənən mənası, yəni yalnız təkvini iradə mənası götürülməlidir. Amma bu mənanın əksinə işləndiyini göstərən hər hansı bir qərinə (şahid, əlamət) mövcud olarsa, yalnız bu halda təşrii iradə mənasına götürməliyik.

2. "Təthir" ayəsindəki iradə kəlməsinin təkvini mənada işləndiyini sübut edən daha aydın dəlil, təkvini və təşrii iradələrin arasındakı fərqdir. Belə ki, təkvini iradədə, iradə başqasının deyil, yalnız onu edən şəxsin işi ilə əlaqədardır. "Təthir" ayəsində mürid (iradə edən şəxs) Allah-Taala, iradə edilən iş isə çirkinliyin və aludəliyin aradan getməsidir. Bu iki işin hər biri Allah-Taalanın gördüyü işi, felidir. Çünki, "liyuzhibə" və "liyutəhhirəkum" fellərinin faili Allah-Taaladır, bu iki işi O yerinə yetirir.

"Təthir" ayəsində də iradə müridin, yəni Allah-Taalanın işi ilə əlaqədar olduğundan, təşrii deyil, təkvinidir. Çünki, təşrii iradədə iradə, onu edən şəxslə deyil, başqasının işi ilə əlaqədardır.

Sual: Dəstəmaz, qüsul və təyəmmüm haqqında nazil olan "və lakin yuridu liyutəhhirəkum" ayəsində iradənin təşrii olmasını deyirsinizsə, onda "Təthir" ayəsində təkvini iradəni sübut edən dəlil eynilə burada da gözə çarpır. Çünki, "Təthir" ayəsində də çirkinliyi aradan aparıb paklaşdırmaq Allah-Taalanın işi idi, burada da paklaşdırmaq Allahın işidir "və liyutəhhirəkum" felinin faili Allah-Taaladır.

Cavab: Dəstəmaz, qüsül və təyəmmüm ayəsində Allah-Taala üç hissədən ibarət olan paklıq hökmünü namazın səhih olması üçün qanuniləşdirir. Bu cür qanunlar göstərir ki, "təthir"dən (paklaşdırmaqdan) məqsəd cismi təmizlik və bunun ardınca da mənəvi paklığa çatmaq Allahın işi deyil, insanın işidir.

Beləliklə, ayənin əvvəlindəki qərinəni nəzərə almaqla məlum olur ki, Allah-Taala insanların özlərini çir-kinlikdən, aludəlikdən təmizləmələri üçün paklıq qanununu yaradıb. Buradan da Allah-Taalanın iradəsi-nin paklıq qanununu icad etməkdən başqa bir şey ol-maması məlum olur. Deməli, həmin ayədə təşrii iradə nəzərə alınmalıdır.

3. Peyğəmbərin zövcələri haqqında nazil olan ayələ-rin içində digər iki dəfə də iradə kəlməsi işlən-mişdir:

Bu iki iradə (birinci və ikinci hissədəki turidnə) kəlməsindən məlum olur ki, məqsəd təkvini iradədir, elə bunun özü də, "Təthir" ayəsindəki iradənin təkvini olmasına canlı şahiddir. Bu təkvini iradədə iradə sahibi Peyğəmbərin zövcələridir, "Təthir" ayəsində isə təkvini iradə Allah-Taalaya mənsubdur. Çünki, bəhs etdiyimiz ayələrin hamısında yalnız təkvini iradədən söz açılır.

4. Əgər "Təthir" ayəsindəki iradənin təşrii olma-sını desək, onda təşrii iradə haqqında elmi axtarış aparmalı, bəhs etdiyimiz ayələrdəki qanunların hansı əsasda qurulduğunu araşdırmalıyıq. Məgər bu ayələr Peyğəmbərə (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) itaət etməkdən, çirkin əməllərdən uzaq olmaqdan, axirətə ürək bağlayıb dünyadan uzaqlaş-maqdan, yaxşı işlər görməkdən və yad, naməhrəmlərlə qaynayıb-qarışmamaqdan başqa bir işi tələb edirmi?

Bu kimi işlərin icrası üçün təyin olunmuş təşrii iradə bütün insanlara aiddir: Peyğəmbərə (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) itaət etmək, nalayiq və rüsvayçı iş görməmək, naməhrəmlə qaynayıb-qarışmamaq hamıya aiddir. Bu təşrii iradə yalnız Əhli-beytdən deyil, hamıdan tələb olunur. Lakin bundan əlavə, bütün təfsirçilərin nəzərinə görə "Təthir" ayəsində Əhli-beyt(əleyhimussalam) üçün bir növ üstünlük, məziyyət vardır. Bu üstünlük və fəzilət də ancaq Əhli-beytə məxsus olub qanunun fövqündə dayanır.

Bir sözlə, əgər iradə təşrii olarsa, Əhli-beyt(əleyhimussalam) üçün heç bir üstünlük, məziyyət sübut olunmur. Amma əgər təkvini olarsa, Əhli-beyt(əleyhimussalam) üçün üstünlük və fəzilət isbat edilə bilər.

"Təthir" ayəsinin də Əhli-beyt(əleyhimussalam) üçün üstünlük və fəzilət sübut etməsində heç bir şəkk-şübhə yoxdur. Buna görə də bu ayədəki iradənin təşrii olmadığını etiraf etməliyik.

5. Keçmiş mətləblərin bir qisminə diqqət yetirdikdə məqsədin təkvini iradə olduğunu görərik. Çünki, nazil olunmuş bu ayələr Peyğəmbərin qohum-əqrəbasını iki dəstəyə bölür: Birinci dəstə Peyğəmbərin zövcələridir. Allah-Taala onlar üçün tənzim olunmuş bir proqram göndərir ki, bu proqrama dəqiq əməl etsələr, böyük iftixara çatacaq, əks halda isə ayələrin buyurduğu kimi olacaqlar. İkinci dəstə Əhli-beytdir. Onlar müsəlman-lara rəhbərlik etməyə hazırlaşmalıdırlar və Allah onları məhz bu iş üçün hazırlayır, Öz iradəsi ilə hər növ aludəliyi, çirkinliyi onlardan uzaqlaşdırır.

Buna görə də keçmiş bəhslərdə qeyd etdiyimiz kimi, "Təthir" ayəsi ayələrin içində mötərizə cümləsidir. Bu ayədə real gerçəklik və mənəvi bir hadisə"aludəliyin xüsusi bir dəstə olan Əhli-beytdən uzaq olması üçün olunmuş iradə gözə çarpır!

Deməli, "Təthir" ayəsində başqa ayələrdə nəzərdə tutulmuş hökmlərin heç birinə diqqət yetirilmir. Başqa ayələr də "Təthir" ayəsindəki iradənin təşrii olmasına dəlil ola bilməz. Həmin iradənin əsl və nəzərə gələn ilkin mənası (zühuru) təkvini iradə olduğundan, bu zühur mənası öz qüvvəsində qalır.

Yalnız belə bir sual qarşıya çıxa bilər: Əhli-beytin xüsusi bir dəstə olması harada deyilir və nə üçün müsəlmanların rəhbərliyini yalnız beş nəfər öz öhdəsinə almalıdır? Bu sualın cavabını geniş surətdə bəyan edəcəyik.

Bağdadın müftisi Şəhabuddin Mahmud Alusi Bağdadi (h.q tarixi ilə 1270-ci ildə vəfat etmişdir) "Təthir" ayəsindəki iradənin təkvini iradə olmasını qəbul etməsinə baxmayaraq, bir sual irəli çəkir, amma sualın cavabını verə bilmədiyinə görə onu cavabsız qoyur. O deyir ki, alimlərdən bəzisi iddia edir ki, "Təthir" ayəsindəki iradə təkvini ola bilməz. Çünki Allah-Taalanın təkvini iradəsində iradə olunmuş şey qəhri və məcburi surətdə həyata keçməlidir, Allah-Taalanın iradə etdiyi işin həyata keçməməsi qeyri-mümkündür. Buna görə də Əhli-beytin (əleyhissalam) çirkinliklərdən uzaq olması onların özlərindən asılı deyil. Onda "Təthir" ayəsi nazil olandan sonra, Peyğəmbərin dua edərək Allahdan Əhli-beytin paklığını istəməsinin nə mənası vardır? Nə üçün Peyğəmbər

"Pərvərdigara! Bunlar mənim Əhli-beytimdir. Bunları çirkinlikdən uzaq et!" -deyə, dua edir?

Əgər iradə təkvinidirsə, onda nə üçün Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) gerçəkləşmiş bir işi (Əhli-beytin paklı-ğını) Allahdan istəyir? Həyata keçmiş olan bir işin yenidən həyata keçməsini Allahdan istəməyin nə mənası vardır? Digər tərəfdən də Peyğəmbərin duasının tamamilə yerində olmasına yəqinimiz vardır. Deməli, "Təthir" ayəsindəki iradə təkvini deyildir.

Peyğəmbərin dua etməsi yalnız Əhli-beyti camaat içində tanıtdırmaq üçündür. Həzrət dua edir ki, insan-lar Əhli-beytin (əleyhissalam) kimdən ibarət olduğunu, Allah-Taalanın kimlərin çirkinlikdən uzaq olmasını iradə etməsini başa düşsünlər. İradə təşrii olarsa, Peyğəmbərin duası barədə yenə həmin sual qarşıya çıxacaqdır, çünki Allahın Əhli-beytə əmr və nəhy edib, sonradan nəhyin ağır əsərini onlardan uzaqlaşdırması mənasız bir iş olacaqdır. Məgər ayədəki əmr və nəhy onlara şamil deyildimi ki, Həzrət Əhli-beytə də şamil olmasını istəsin? Deməli, iradə təşrii deyil, təkvinidir.

"Ruhul-məani" kitabının müəllifi Alusinin təfsi-rini mülahizə etməklə sünnülərin arasında çox savadlı və təhqiqatçı alim olması məlum olur. Amma bəzi vaxtlar yersiz təəssüblər onu düz yoldan və haqdan uzaqlaşdırır. O, "Təthir" ayəsindəki iradənin təkvini olmasını, habelə Əhli-beytin Həzrət Əli, Fatimə və onun iki oğlu (Həsən və Hüseyn) olmasını sübut etməklə eyni zamanda, o ayənin məzmunu ilə bu beş nəfərin təkcə məsum (günahsız) olmasını sübut edir. Elə bu məsələ Alusi kimiləri çox narahat edib iztiraba salır. Alusi ruhi narahatlığa, iztiraba düçar olduğundan nəticə almadan təhqiqatı natamam qoyur, ayəni ("Təthir" ayəsini) bir cür məna etməklə Ali-əbanın məsum olmasını üst-basdır etməyə çalışır.

Alusinin dediyi sözlərin xülasəsi belədir:

"Təthir" ayəsi əvvəldə bəyan olunmuş ayələrin səbəbi-dir. Yəni Allah-Taala iradə edir ki, hər növ aludə-liyi, çirkinliyi Peyğəmbərin ev əhlinin hamısından uzaq edib, onları paklıqla zinətləndirsin, onlar nəf-sani istəklərə bulaşmasınlar, yadlarla qaynayıb-qarış-masınlar, Allahın Rəsuluna itaət etsinlər, Allah dərgahında təqvalı, xalis bəndə olsunlar. Bu məqsədlə onlar üçün əmr və nəhydən ibarət olan bir sıra qanun-lar çıxarmışdır. Buna görə Əhli-beytə olunan əmr və nəhy onları imtahan etmək üçün deyil, bəzi fəzilətlərə çatmaq üçündür. Bunu nəzərə alsaq, bir şərt mənası çıxar, yəni əgər Əhli-beyt Allahın əmrlərinə itaət etsə, qadağan etdiyi şeyərdən çəkinsə çirkinlikləri aradan gedər və paklığa nail ola bilərlər.

Allah buyurur ki, Biz iradə etdik ki, su susuzluğu aradan qaldırsın. Məlumdur ki, suyu iradə etmək tək-likdə susuzluğu aradan qaldırmır: gərək su da içəsən. Əgər su içməsən susuzluq heç vaxt aradan qalxmaz.

Allah-Taala da Əhli-beytdən çirkinlikləri aradan aparmağı iradə edir, bu şərtlə ki, onlar aludəliyi aradan aparıb paklıq icad edən əmr və nəhylərə tabe olsunlar. Deməli, çirkinlik öz-özünə aradan getmir və Allahın iradəsi Əhli-beytin çirkinlikdən uzaq olması ilə əlaqədar deyildir. Əksinə, Əhli-beytin özünün əmrlərə tabe olub nəhy olunmuş şeylərdən çəkinmələri ilə şərtlənir.

Alusinin sözlərinə əsasən fəzilət və ismət (paklıq) məqamına çatmaq Əhli-beytin öz ixtiyarındadır: əgər Allaha itaət etsələr, bu məqama çata bilərlər, əks halda isə həmin məqama çata bilməyəcək və adi camaatla eyni səviyyədə olacaqlar. Deməli, "Təthir" ayəsində Allah-Taalanın iradəsi Əhli-beytin məsum olmasına dəlalət etmir. Əksinə, hər bir kamala çatmaq Əhli-beytin özündən aslıdır. (Bu mətləblər Alusinin dediyi sözlərin xülasəsi idi.)

1-Alusi "Təthir" ayəsindəki iradəni təkvini hesab edir, amma onu Allahın əmr və nəhyləri ilə şərt-ləndirir. Bu da onun etiraf etdiyi sözdən daşınması deməkdir. Başqa sözlə desək, təkvini iradə ilə itaət arasındakı qarşılıqlı asılılıq təkvini iradəni etiraf etməyi danmaq və ayədəki iradənin təşrii olmasını təsdiq etmək deməkdir. Çünki təkvini iradənin Allaha itaətlə şərtləndirilməsinin mənası budur ki, Allah sizə əmr və nəhy etmişdir, iradəsi də budur ki, onlara itaət edəcəyiniz təqdirdə çirkinliyi sizdən uzaqlaşdıracaq. Elə bil ki, Allah-Taala sizin namaz qılmağınızı iradə edir, əgər namaz qılsanız sizi heyvani dərəcədən ali insani məqama çatdıracaq.

Deməli, Allah-Taala əmr və nəhyi iradə edir ki, siz çirkinlikdən uzaqlaşasınız, eləcə də namaz qılmağı iradə edir ki, mömin insan yüksək mənəvi məqama çatsın. Görəsən, bunların mənası təşrii iradədən başqa bir şeydirmi? Buna görə də təkvini iradə ilə itaətin arasındakı qarşılıqlı asılılığın mənası təkvini iradədən daşınmaqla bərabərdir.

2-Təkrar demişik ki, ayələrin içində "Təthir" ayəsi mötərizə cümləsidir, bu da "Təthir" ayəsinin başqa ayələrlə fərqli olması deməkdir. Qeyd etdik ki, bu cür danışıq üslubu Qurani-Kərimdə çoxdur və özü də eynilə fəsahətdir. Buna əsasən, "Təthir" ayəsi başqa ayələrdəki əmr və nəhylərin şərti və ya səbəbi ola bilməz. Əgər Alusi "Təthir" ayəsi sair ayələrdən ayrıdırsa, onun burada yerləşdirilməsinin nə münasibəti vardır?"- deyə, soruşsa, onun cavabı əvvəldə bəyan olunduğu kimidir və bir daha təkrar etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki bu şərif ayə Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) qohumlarını iki dəstəyə ayırır və yarana biləcək bədbinliklərin qarşısını almaq üçün Əhli-beyti (5 nəfəri) onlardan istisna edərək, "Təthir" ayəsini həmin yerdə yerləşdirir.

3-Əgər Alusinin dediyi "Əhli-beyt Allahın əmr və nəhylərinə itaət etsələr, onda Allah çirkinliyi onlardan uzaq edəcək" sözünü qəbul etsək, onda etiraf etməliyik ki, "Təthir" ayəsi Əhli-beyt(əleyhimussalam) üçün heç bir üstünlük, fəzilət və məqamı sübut etmir. Çünki bütün müsəlmanlar Allahın əmrlərinə itaət etsələr, həmin inayət (çirkinlikdən uzaqlaşmaq) onlar üçün də olacaq. Məgər hər hansı bir müsəlmanın təqvalı olub, Peyğəmbərin göstərişlərinə əməl etdiyi, pis əməllərə mürtəkib olmadığı halda ilahi lütfə çatmaması mümkün ola bilərmi?

Məgər iddia etmək olarmı ki, yalnız Əhli-beyt(əleyhimussalam) bu cür olacağı təqdirdə paklanacaqlar, amma başqaları yox? Bu, ayrı-seçkilikdən başqa bir şeydirmi? Bunlar təsdiq edir ki, Əhli-beytə verilən üstünlük mənasız deyildir. Kim deyə bilər ki, İslamın hökmlərini icra edən hər kəs səadətə çatmaz?

Alusi deyə bilər ki, Əhli-beytin imtiyazları Allah-Taalanın onların layiqli əməllərinin tez qəbul olun-masına inayət etməsindədir və "Təthir" ayəsi onları, əməllərinin daha tez qəbul olunmasına ümidvar edir. Bu halda biz ondan soruşuruq ki, bu iddianı "Təthir" ayəsinin harasından başa düşürsən? Real bir həqiqəti ört-basdır etmək üçün yersiz iddialara, şayiələrə əl atmalısanmı? Əməllərin qəbul olunması, onlara daha çox ümidvar olmaq hara, çirkinliklərdən uzaq olmaq, paklaşmaq hara! Görəsən onun məqsədi "Təthir" ayəsi-nin əsl mənasını başa düşməkdir, yoxsa öz nəzərini "Təthir" ayəsinə qəbul etdirmək?

Müfəssir Quranın göstərişlərinə uyğun əməl etməli, onu öz fikir və əqidələrinə hakim etməli, öz şəxsi fikirlərini heç vaxt Müqəddəs Kitaba qəbul etdirmə-məli və zorla öz ideyasını ayələrlə uyğunlaşdırmama-lıdır. Bu, mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir məsələdir və Quranın ali məqsədlərini dərk etməkdə böyük rol ifa edir.

Keçən bəhsləri nəzərə almaqla "Təthir" ayəsindəki iradənin Allahın təkvini və əzəli iradəsi olduğunu görərik. Bu da Allah tərəfindən Əhli-beytə olan məxsus inayətdir. Çünki Allah-Taala Əhli-beyti Peyğəmbərdən sonra müsəlmanların rəhbərliyi üçün hazırlayıb. Bu mənanın da şərif ayə ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. "Salam olsun həqiqəti qəbul edənlərə!"

Bəziləri belə güman edir ki, "Təthir" ayəsindəki təkvini iradə cəbr məsələsində həllolunmaz bir müşkül yaradır, Əhli-beytin Allahın əzəli və təkvini iradəsi ilə məsum olması icbari bir iş olur. Belə olan halda onların günahdan uzaq olmaları labüd, günahın onlardan baş verməsi isə əqlən qeyri-mümkün bir iş olur. Çünki Allah Özü onların günahsız olmalarını iradə etmiş olur. Qeyd olunduğu kimi, Allahın iradə etdiyi şeyin əksi də mümkün deyildir. Deməli, Əhli-beytin günah işlər görməsi qeyri-mümkündür. Buna görə də qəbul etməliyik ki, Əhli-beyt(əleyhimussalam) məcburi (ixtiyarsız) olaraq günah etmirlər, onların həmişəlik pak olmaları məcburidir. Bu halda məcburi günahsızlıq fəzilət və iftixar sayıla bilərmi?

Təhqiqatçı alimlər müxtəlif yollarla, o cümlədən cəbr məsələsini həll etməklə bu müşkülün həlli yollarını bəyan etmişlər. Amma bu cür çətinliklərin qarşıya çıxmaması üçün onu başqa yolla həll etsək, daha münasib olar. Xoşbəxtlikdən "Təthir" ayəsinin məzmununa diqqət yetirməklə heç bir çətinlik qarşıya çıxmır.

Əgər Allah-Taalanın iradəsini Əhli-beytin çirkin-liklərdən uzaq olması ilə əlaqələndirsək, yenə cəbr qarşıya çıxacaqmı? Cavab müsbət olarsa, bir daha qeyd olunan çətinliklə qarşılaşmayacağıq.

Əgər "Təthir" ayəsinin məzmunu Allah-Taalanın Əhli-beytin günahdan uzaq olmasını istəməsi olsaydı və bu iş Allahın Öz nəzarəti və iradəsi ilə həyata keçsəydi, müşkül yaranardı. Lakin Allah-Taala "Tət-hir" ayəsində "yuridullahu liyuzhibə ənkumur-ricsə"-deyə buyurur.

"Təthir" ayəsinin sintaktik təhlilində "liyuzhibə" (aradan aparmaq) kəlməsi "yuridu" (istəyir) felinin məfuludur. Ayənin tərcüməsi belə olur: "Allah-Taala siz Əhli-beytdən hər növ çirkinliyi aradan aparamağı istəyir, iradə edir."

"Liyuzhibə" kəlməsinin məful(Əli Həsəni vurdu cümləsində Əli fail, vurdu fel, Həsəni isə məful adlanır. Məful Azərbaycan dilində kimi? nəyi? sualına cavab verən nitq hissəsinə deyilir (tamamlıq). Müt.) olmasının dəlili "yuridu" kəlməsinin başqa ayələrdə bəzən "lam" ilə, bəzən də "ən" ilə gəlməsidir. Məsələn, "Tövbə" surə-sinin 55-ci ayəsində buyurulur:

Həmin surənin 85-ci ayəsində isə buyurulur:

Bu iki ayədən məlum olur ki, birinci ayədəki "lam" qayət mənasına deyil, elə ikinci ayədə işlənən "ən" mənasınadır. İkinci ayədə "ən yuəzzibə" kəlməsi də "yuridu" felinin məfuludur (təsirlik halı, tamam-lıq-müt.). Əlbəttə "ən yuəzzibə" kəlməsini məsdərə çevirməliyik "əzabəhum" (yəni yuridullahu əzabəhum).

Quranın başqa surəsində də ("Səff" surəsi, 8-ci ayə) buyurulur:

"Tövbə" surəsinin 32-ci ayəsində də həmin məna işlənmişdir:

İbarələrin müxtəlifliyi ("Səff" surəsinin 8-ci ayəsindəki "li yutfiu" və "Tövbə" surəsinin 32-ci ayəsindəki "ən yutfiu" kəlməsi) göstərir ki, "lam" və "ən" hərfləri (şəkilçiləri) bu cür yerlərdə eyni mənada işlənmişlər və "yuridullah" feli üçün məfuldurlar.

Deməli, Allah-Taalanın "Təthir" ayəsindəki iradəsi Əhli-beytin çirkinlikdən uzaq olmasına bağlıdır. Yəni Allah-Taala Əhli-beyt(əleyhimussalam) ilə çirkinliyin arasında böyük fasilə yaradır. Deməli, Allah-Taala Əhli-beytə bir növ inayət edir, onlarla günahın arasında fasilə salır ki, Əhli-beyt(əleyhimussalam) heç vaxt günaha yaxın düşməsinlər.

Allah-Taalanın iradəsi günaha düşməməklə əlaqələn-dirilmir, yalnız günah ilə Əhli-beytin arasında fasi-lə yaradır və məhz həmin fasilə Əhli-beytin paklı-ğına səbəb olur.

Bunun müqabilində də elələri var ki, onlarla günah arasında çox yaxınlıq var. Pis əməllərə adət edənlər bədbəxtçiliyə uğrayırlar. Buna görə də Qurani-Kərim günaha yaxınlaşmağı belə, qadağan edir. Çünki günaha yaxınlaşmaqla günah işin görülməsi arasında heç bir fasilə qalmır. Qurani-Kərim buyurur:

Bəli, "Təthir" ayəsinin məzmunu Əhli-beyti günahdan uzaqlaşdırmaq, onlarla günah arasında fasilə yarat-maqdır (ayədəki ricsin mənası gələcəkdir) və təbiidir ki, bu, Allahın xas inayətidir. Bu inayət yalnız Əhli-beytə aiddir və günahın baş verməməsində heç bir məcburiyyət yoxdur. İnsan ilə günahın arasında fasilə yaratmaq cəbr (məcburiyyət) deyil, bir növ inayətdir. Allah-Taala hamıya bu cür inayət etmir, bu tövfiqi Özünün çoxlu lütfünün şamil olduğu şəxslərə verir. Belə bir müvəffəqiyyətə də hər kəs nail ola bilmir.

Camaatın bəzilərinin həyatında hər an və çox asan-lıqla günaha düşmək, çirkin əməllərə qurşanmaq adi bir işdir. Onlar rüsvayçı yerlərdə, namuslarını satan məhəllələrdə, kabaralarda həyat sürürlər.

Bu cür bədbəxtçilik bəzilərinin alnına möhür kimi vurulubdur. Xüsusən yaşadığımız dövrdə dünya xalqları bu cür bədəbxtçiliklərə daha çox mübtəla olurlar.

Lakin qadir Allah-Taala günah, cinayət və çirkin-liklə dolu olan bu dünyada bir dəstə insana tövfiq verir, onlarla günah arasında ayrılıq salır, ilahi inayət onlara şamil olur. Allah-Taala Özünün ən yük-sək mərhəmətini Əhli-beytə nəsib etmiş, onlarla bütün günahların arasında əbədi ayrılıq salmış, onları əbəs və batil işlərdən uzaq saxlamışdır. Amma onla-rın günaha batmaması məcburi deyildir, çirkinliyin uzaqlığına görə onların böyük və dərya kimi dalğa-lanan ruhlarında günah izlərini əsla görmək olmaz. Onların qəlbləri bütün çirkinliklərdən pak-pakizədir.

Buna görə də Allah, Əhli-beyt(əleyhimussalam) ilə günahın arasında fasilə yaratmağı iradə edir. Allah onları günahdan məcburi surətdə uzlaqlaşdırmır, əksinə, Onun Əhli-beyti günahdan uzaq saxlaması bir növ inayətdir və bu inayətə tövfiq deyilir, tövfiqin adını cəbr qoymaq düzgün deyil.

Bu incə və dəqiq məsələni daha artıq təhlil etmək üçün "Təthir" ayəsindəki "rics" kəlməsinin mənasını da dəqiq araşdırmalıyıq.

Buna görə də kitabın əvvəlində qeyd etdiyimiz beş məslənin dördüncüsünü təhqiq edib, qənaətbəxş bir həll yolu tapmalıyıq.