Qeyd olunduğu kimi, biz öz məhdud elmimiz vasitəsi ilə axirət aləminin və ümumiyyətlə, qeyb aləminin həqiqəti barəsində tam təsəvvürə malik ola bilmərik. Sadəcə olaraq, bir sıra əqli dəlillər və vəhy vasitəsilə əldə olunan müəyyən məlumat əldə edə bilərik. Keçən dərsdə əqli dəlillərin nəticəsi olan axirətin ümumi xüsusiyyətlərindən bəziləri qeyd olundu. İndi isə Qurandan əldə olunan bəzi xüsusiyyətləri araşdırırıq.

Əlbəttə, axirət aləminin xüsusiyyətləri barəsində işlədilən sözlərdən bəzilərinin mütəşabeh (bənzədilən) olması, həmçinin onları eşitdikdə zehnimizdə yaranan təsəvvürlərin onun gerçək nümunələri ilə dəqiq şəkildə müvafiq olmaması da mümkündür. Bunun da səbəbi bəyanın çatışmamazlığına deyil, bizim idrak qüvvəmizdə mövcud olan çatışmazlığa əsaslanır. Çünki zehnimizin imkanlarına diqqət yetirməklə o həqiqətlər barədə bizdə təsəvvür oyada biləcək ən yaxşı sözlər məhz Quranın seçdiyi sözlərdir. Quranın bəyanları axirətin başlanğıc anlarına (ölüm anlarına) da aid olduğundan söhbətimizi insan ölümü ilə başlayırıq.

Qurani-kərim bütün insanların (hətta bütün canlıların) öləcəyini və heç kəsin bu aləmdə əbədi olaraq diri qalmayacağını bildirir:

Peyğəmbərə (s) xitabən buyururlur:

Deməli, ölümü istisnasız olaraq dünyanın bütün canlı varlıqları üçün ümumi bir qanun kimi qəbul etmək lazımdır.

Qurani-kərim bir tərəfdən canın alınmasını Mütəal Allaha mənsub edərək buyurur:

Digər tərəfdən isə ölüm mələyini bu iş üçün təyin olunmuş məmur kimi təqdim edir:

Başqa bir yerdə isə canın alınmasını Allahın göndərdiyi başqa mələklərə istinad verir:

Aydındır ki, əgər bir nəfər öz işini başqasının əli ilə görürsə həmin işin hər ikisinə aid edilməsi düzgündür. Əgər ikinci də həmin iş üçüncünün vasitəsilə həyata keçirirsə, onda bu iş üçüncüyə də aid olur. Mütəal Allah da canların alınmasını ölüm mələyinin vasitəsi ilə yerinə yetirdiyindən və o da öz fərmanı altında olan başqa mələklərdən istifadə etdiyindən hər üçünə aid edilməsi düzgündür.

Qurani-kərimdən məlum olur ki, Allah tərəfindən təyin olunan məmurlar insanların hamısının canını eyni səviyyədə almırlar. Onlardan bəzilərinin ruhunu rahatlıqla və ehtiramla, başqalarınınkını isə çox kobud surətdə və təhqirlə alırlar. Quranda möminlər barəsində buyurulur:

Kafirlərin barəsində isə belə buyurulur:

Hətta demək olar ki, həm möminlərin öz aralarında iman dərəcəsinə görə, həm də kafirlərin öz aralarında küfr dərəcələrinə görə canın asan və ya çətin verilməsində müəyyən fərqlər də vardır.

Günahkarlar və kafirlər əcəllərinin gəlib çatdığını gördükdə, artıq dünya həyatından ümidsiz olduqda öz keçmiş yaramaz əməllərindən tövbə etmək qərarına gəlirlər. Lakin belə tövbə heç vaxt onlardan qəbul olunmur. Qurani-kərim bu barədə buyurur:

Firon haqqında nəql olunur ki, qərq olma anında belə dedi:

«Bəni-İsrailin iman gətirdiyi Allahdan başqa heç bir məbudun olmadığına iman gətirdim və mən müsəlmanlardanam!»("Yunis” surəsi, ayə:90-91)

Onun cavabında isə belə buyurulur:

Qurani-kərim kafirlərin və pis əməl sahiblərinin dilindən onların ölüm vaxtları gəlib çatanda, yaxud onlara həlakedici bəla nazil olan zaman yenidən dünyaya qayıtmaq, iman gətirib yaxşı əməl sahibi olmaq, yaxud, keçmiş əməllərindən tövbə etməkdən ötrü Allahdan onları dünyaya qaytarmasını arzu etdiklərini nəql edir. Lakin belə arzular və istəklər heç vaxt həyata keçməz.(Qeyd olunmalıdır ki, Qurani-Kərim bir ömür küfr və üsyankarlıq edərək ölüm halından dünyaya qayıdıb öz günahlarını cübran və islah etmək fikrində olanların tövbəsini, eləcə də axirət aləmindən dünyaya qayıdışı inkar edir və bu da dünyaya hər növ qayıdışı inkar etmək mənasına deyildir. Çünki əvvəllər də qeyd olunduğu kimi ölümdən sonra yenə bu dünyaya gələn şəxslər olmuşdur. Şiələrin əqidəsinə görə həzrət Məhdi (ə) zühur edəndən sonra da müəyyən şəxslər bu dünyaya qayıdacaqlar. ) Bəzi ayələrdə əlavə olaraq qeyd edilir ki, əgər onlar yenidən bu dünyaya qaytarılsalar yenə də öz əvvəlki azğınçılıq yollarını və yaramaz əməllərini davam etdirəcəklər.("Ənam” surəsi, ayə: 27-28. ) Onlar qiyamətdə də belə arzu edəcəklər. Sözsüz ki, onların orada da cavabı qəbul edilməyəcəkdir:

Bu ayələrdən məlum olur ki, axirət aləmi yol seçimi və vəzifələrə əməl etmək yeri deyildir. Hətta ölüm zamanı, yaxud axirət aləmində hasil olan yəqinin belə insanın təkamülündə heç bir təsiri yoxdur və bu iş mükafatlandırılmağa səbəb olmur. Buna görə də kafirlər və günahkarlar dünyaya qayıdaraq ixtiyar üzündən iman gətirmək və layiqli işlər görmək arzusu edərlər.

Quran ayələrindən məlum olur ki, insan öldükdən sonra və qiyamət bərqərar olmamışdan əvvəl müəyyən müddət qəbir və bərzəx aləmində qalacaqdır. Burada o, müəyyən qədər şadlıq və ləzzət hissi keçirəcək, yaxud qəm-qüssə və əzab-əziyyətə düçar olacaqdır. Çoxlu rəvayətlərdə qeyd olunur ki, günahkar mömin bu müddətdə qiyamət aləminə günahsız gəlməkdən ötrü öz günahlarına münasib olan əzab-əziyyət və çətinliklərə düçar olmaqla paklanır.

Bərzəx aləmi ilə əlaqədar ayələrin ətraflı şəkildə araşdırılıb təfsir olunmağa ehtiyacı olduğundan bu fikirdən keçir, yalnız bir ayə zikr etməklə kifayətlənirik:

1.Quranın insanın dünyada əbədi olmaması barədə olan ayəsini izah edin.

2.İnsanın canını kim alır? Bununla əlaqədar ayələr arasındakı ziddiyyət necə aradan qaldırılır?

3.Canların alınmasında nə kimi fərqlər vardır?

4.Quranın ölüm halında tövbə etmək və iman gətirməklə əlaqədar olan ayələri izah edin.

5.Qurani-kərim dünyaya hansı növ qayıdışı inkar edir? Bu qayıdışın rəcətə etiqadla ziddiyyəti varmı? Nə üçün?

6.Bərzəx aləmi barəsində məlumat verin.