İnsanın kamilləşmə mərhələsi heyvanlıqdan başlayıb insanlıqda təkmilləşir. Ən əvvəl o, maddi bir cismdir, təkmilləşdirici rolunu oynayan cövhəri hərəkət nəticəsində ruh və ya qeyri-maddi cövhərə çevrilir. İnsan ruhu cismin bətnində doğulub kamala çatır və öz müstəqilliyini əldə edir. İnsan cismi insanlığın inkişaf və təkmilləşməsi üçün bir yuva rolunu ifa edir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təkmilləşmə prosesi insanın öz ixtiyarı ilə başa çatır. Çünki deyildiyi kimi, insan iki ünsürdən ibarətdir: şəxs və şəxsiyyət; cism və ruh. Ruha bağlı olan məsələlər, cismə aid deyildir. Həmçinin qeyd edildi ki, insan öz-özündən ayrıla bilən yeganə varlıqdır. İnsan öz insanlığını gərək özü əldə etsin. İnsanın insanlığı heç də onun bioloji quruluşu ilə bağlı deyildir. Yəni insanlıq adlanan bir şey və başqa ifadəylə desək, adamlıq məfhumu insanın cismi quruluşuna aid deyildir.

Sədi deyir:

Təne adəmi şərifəst be cane adəmiyyət

Nə həmin libas zibast nişane adəmiyyət.

Hər bir şəxsə onun insanlığı şərəf bəxş edir. Gözəl paltar, zahiri görünüş heç də insanlıq nişanəsi deyildir. Odur ki, insanı təkcə onun bioloji quruluşuna görə insan adlandırmaq düz deyil. İnsan olmaq bundan başqa bir sıra şeylərin olmasını da tələb edir. «Alim olmaq çox asan, insan olmaq çətindir» kimi ifadələr onu göstərir ki, şəxs doğularkən alim olmadığı kimi, insanlığı da naqis bir formada olur və onu təkmilləşdirmək üçün özü səy etməlidir.

Məsələ bu mərhələyə çatdıqda «insanlıq necə olur» sualı meydana çıxır. Doğrudur ki, insanlıq məfhumu hətta materialistlər tərəfindən belə inkar olunmur, amma onlar bu məfhumu maddi meyarlarla heç cür izah edə bilməzlər. Bəs insanlığı qiymətləndirmək üçün əsas götürülən meyarlar hansılardır?

Bu sualın cavabında bir neçə mülahizə mövcuddur. Burada onları araşdıracağıq və axırda islam dininin bu məsələyə baxışını təqdim edəcəyik.

Biologiya elmi ancaq insanın cism və fiziologiyasından bəhs edən bir elmdir. Yer üzərində iki ayaq üzərində gəzən, enli dırnağı olub, danışa bilən bütün canlılar biologiya elmi baxımından insan sayılırlar. Bu meyara əsasən həmin elmdə adını çəkdiyimiz əlamətləri daşıyan bütün canlılar arasında heç bir fərq qoyulmur. Məsələn, bu elm nöqteyi-nəzərincə Musa Cümbənin insanlığı ilə Lumumbanın insanlığı arasında heç bir fərq yoxdur və onların hər ikisi insan sayılır. Amma görəsən insanlığın kamal və şərəfi bu çərçivədə məhdudlaşırmı? Humanitar elmlərdə kamil və naqis insanlar haqqında olunan bəhslər də mövcuddur. Eləcə də inkişaf etmiş və inkişafdan qalmış insanlar haqqında bəhslər olunur. Görəsən humanitar elmlər, etika-estetika və ictimai elmlər baxımından kamil və naqis, təqdirə və ya təhqirə layiq insanlar hansılardır? İnsanlığa qiymət vermək üçün hansı əlamətlər əsas götürülür? Nə üçün Musa Cümbə və Lumumba arasında fərq qoyulmur? Bəzilərinin təhqirə və hətta edam olunmağa, bəzilərin isə təqdirə layiq etdirən əlamətlər hansılardır? Baxmayaraq ki, biologiya elmi baxımından bu iki şəxs arasında heç bir fərq yoxdur.

Bu hələ qədimdən humanitar elmlərdə, din və təriqətlərdə bəhs olunan məsələlərdən biridir.

Qurani-kərim bəzi insanları mələklərdən üstün sayıb, hətta ona səcdə etmələrini də tələb etmişdir.

Həmçinin bəzi insanlar haqqında onların heyvandan aşağıda olmalarını söyləmişdir.

Axı bu dərəcədə insanlar arasında fərqə səbəb olan meyar və əlamətlər hansılardır?

İndi isə görək elmi insanlıq meyarı hesab edib belə söyləyə bilərikmi ki, insanlar bioloji baxımdan bərabərdirlər, amma elm adlı əldə olunası bir şey də vardır ki, insanlar məhz onu əldə etməklə öz insanlıqlarını təyin edirlər. İnsanlıq meyarını yalnız elm bilib, elmi çox olanları insan, elmsizlərin isə insan olmamasını demək olarmı? Elmin insanlıq üçün yeganə təyinedici meyar rolunu ifa etməsini qəbul etmək heç də düzgün hesab olunmaz. Əlbəttə, insanlığı əldə etmək üçün başlıca şərtlərdən biri də insanın özü və ətraf mühiti haqqında məlumatlı olmasıdır. Biz heç də bu aşkar olan həqiqətin üstündən xətt çəkmək istəmirik. Amma təkcə elmli olmaq kifayət etmir. Doğrudur bunun təsiri var, amma onu yeganə amil kimi qələmə vermək olmaz və yalnız insanlığın əsaslarından biri hesab etmək olar. Hətta elmin insanlıq üçün əsas rol oynaması haqda müxtəlif mülahizələr də mövcuddur.

Elmin mahiyyəti nədir? sualı qarşısında bir neçə nəzərlər müşahidə olunur. Bəlkə də elmin nur olması ifadəsini, elmin nə olduğu barəsində söylənilən sözlərin ən yaxşısı hesab etmək olar. İmam Sadiq (ə) hədislərin birində buyurur:

(Əl elmu huvə nurun).

«Elm nura bənzəyir, elm bir nurdur».

Yəni elm işıqlandırıcı bir qüvvəyə malikdir. Elm cahanı insan gözləri qarşısında işıqlandıraraq agah edir. Onu zülmətdən nura doğru yönəldir. Agah və elmli olmaq işıq, elmsiz olmaq isə zülmət deməkdir. Görəsən «elmli şəxs bacarıqlı olar» ifadəsi nə dərəcə düz sayılır? Əlbəttə müəyyən bir mülahizəyə əsasən bu söz bir həqiqətdir. Amma görəsən bu o deməkdir ki, elm məfhumu qüdrət, güc və qüvvənin eyni özüdür, yoxsa o, bəzən eyni qüdrətin və bəzən də onunla fərqli olan bir şey olur. Məsələn, Allahın elmi, qüdrəti və həyatı bir-birindən ayrılmazdır, amma insanın elm, güc və qüdrəti ayrı-ayrı şeylərdir. Deməli, «elmli insan güclü olar» ifadəsi elmin qüdrət üçün mənşə rolunu daşıması deməkdir. Belə ki, elm nə qədər insanı agah edirsə, bir o qədər də güc-qüvvə bəxş edir. İndi isə görək elm insana qüdrət bəxş edəndən sonra, insan özü bu imtiyazdan necə istifadə edir. Görək insan bu mərhələdən sonra əldə etdiyi qüdrətdən harada gəldi istifadə etməyə məcburdur, yoxsa yox? Bildiyiniz kimi, insan iradə sahibi olub bir sıra duyğu, rəğbət və istəklərlə dolu olan bir varlıqdır. Elm insana qüdrət bəxş edən zaman, insan ondan müəyyən yerlərdə istifadə edir. Yəni elm və qüdrət insanları öz məqsədlərinə çatdıran bir vasitədir. Qüdrət insana hansı işi görməyi əmr etmir, əksinə ona hansısa işi görmək istəyəndə kömək edir. Nə üçün? Çünki elm insana aydınlıq və qüvvə bəxş edir, hansısa işi sürətlə görməyi öyrədir. Elm bacarıq deməkdir və insana vəziyyəti aydınlaşdırır. Elm insanın xaricində dəyişiklik aparan bir inqilabdır və təbiət qarşısında onun əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Müxtəlif xəstəliklər, təbii fəlakətlər, zəlzələ, tufan qarşısında onları qoruyub saxlayır. Elm təbiət aləmini insanlarla uyğunlaşdırır.

Belə bir sual meydana çıxa bilər ki, elm insana həm aydınlıq və həm də qüdrət bəxş edirmi? Bu o deməkdir ki, elm təkcə xarici aləmdə yox, batini aləmimizdə də istifadə olunur və bizə hər iki aləmi işıqlandırır. Deməli, elm həm xarici və həm də batini aləmimizi qurub düzəldə bilər. Yəni həm dünyanı və həm də insanları istənilən kimi qura bilər.

Bu sualın cavabında, «elm bir alət rolunu daşıyır» ifadəsini gətirmək olar. Belə ki, elmin insana bəxş etdiyi qüdrət və bacarıq hər an onun iradəsinə tabedir. İnsan öz işlərində elmdən bir alət kimi istifadə edib işini daha yaxşı və tez bir zamanda görə bilər.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, imansız insanın elmi, sərxoş şəxsin əlindəki bıçağa və ya gecə oğrusunun əlindəki çırağa bənzəyir. Burada bir misal çəkmək yerinə düşərdi. Dünyada fizika adlı bir elm mövcuddur və bu elmin faydalı bəhslərindən biri də işıq və ya nurdur. Nurun nə olduğunu və keyfiyyətini tanımaq nəticəsində bəşər foto və kino çəkmək müvəffəqiyyətinə nail olmuşdur. Deməli, elm öz işini görmüş və bizə bunları öyrətmişdir. Amma bəzən pul eşqinə düşmüş insanlarla da rastlaşırıq ki, başqalarının cibini soymaq və əxlaqlarını pozmaq məqsədi ilə pozğun filmlərdən istifadə edir. Yəni, elmi öz mənfur məqsədləri üçün əsir edir. Etiraf etməliyik ki, əxlaqsız filmlər təkcə elmin məhsulu deyil, elm üstə gəl şəhvətpərəstliyin məhsullarındandır.

Elm bəşərin əlində olan bir çıraq kimidir. Çırağı hara aparsan oranı işıqlandırmalıdır. Bu məsələ insanın iki bacarıq və istedadı nəticəsində meydana gəlir. O istedadlardan biri təşəbbüs, digəri isə zülm, sitəmkarlıq və cahillikdir. Yəni, insanın zülmkarlığı onun təşəbbüsünü istismar edir. Pozğun filmlər və digər parnoqrafik şeylər bu cür işlərin məhsullarındandır. Elə buna görə də yaşadığımız əsr elmin əsir alınaraq istismar edildiyi dövr sayılır. Yaşadığımız əsri elm və kosmos əsri deyil, elmin əsir düşdüyü dövr adlandırmaq lazımdır. Bu əsrdə cəmiyyətlər üzərində elm yox, başqa qüvvələr hökm sürürlər. Bu qüvvələr alimlərdən öz mənfur məqsədlərinə çatmaq üçün istifadə edirlər.

Deməli, elm bir alət kimi olduğu üçün insanlıq meyarı da ola bilməz.

İnsanlığın elmdən deyil, xasiyyət və əxlaqdan asılı olması, irəli sürülən başqa mülahizələrdən biridir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları xasiyyət və əxlaq ilə elm və agahlığın ayrı-ayrı şey olduqlarını bəyan edərək deyirlər:

İnsanın elmli olub insanlığa yaraşan əxlaqdan məhrum olması və əvəzində heyvanlara məxsus olan xüsusiyyətlərə yiyələnməsi mümkündür. Məsələn, hər bir heyvan bir sıra özünəməxsus instinktual hisslərlə yaradılır və bu hisslər onun üzərində hökmranlıq edir. Yəni, heyvanlar bu hisslərin qarşısında tam aciz olub hər cür iradə və ixtiyardan məhrumdurlar. İtin yırtıcı, eyni zamanda vəfalı olması instinktual hisslərdən irəli gələn bir şeydir. Bu hissləri daşımaq icbari xarakter daşıyır və burada heç bir iradə və ixtiyar rol oynamır.

Biz, heyvana məxsus olan bu xüsusiyyətləri bəzi insanlarda da müşahidə edirik. Başqa ifadə ilə desək, bəzən özlərini inkişaf etdirməmiş, tərbiyə etməmiş və təbii olaraq uşaqlıq mərhələsində qalmış insanlarla qarşılaşırıq. Belə şəxslər öz daxili hisslərinə tabe olan insanlardır.

İndi isə görək bu cür şəxslərin elmi hansı rolu oynayır. Dediyimiz kimi, elm və agahlıq bir çırağa bənzəyir. Deməli, təbii hisslərə tabe olan şəxslərin elmi, onların əlində çıraq rolunu ifa edir. Bu cür insanların heyvanla digər bir fərqi də vardır. Bildiyimiz kimi, heyvanların agahlığı müəyyən zaman və məkan çərçivəsindədir və buna görə də onlarda təbii hisslərini təminetmə qabiliyyəti insanla müqayisədə olduqca zəifdir. Amma insanın elm və agahlığı ona zaman və məkan məhdudiyyəti zəncirini qırmaq və ondan kənara çıxmaq imkanı verir. Bu da insanın keçmişindən xəbərdar olub gələcək hadisələri proqnozlaşdırmaq və bunun əsasında öz işlərini planlaşdırmaq şəraitini yaradır. Amma əxlaq və xasiyyət tam başqa bir məsələdir. Belə ki, elm və agahlıq insanın təhsili, əxlaq və xasiyyət isə onun tərbiyəsi ilə bağlı olan bir şeydir. Kiminsə elmli olması üçün öyrətmə, əxlaqlı olması üçün isə tərbiyə etmə üsulundan istifadə olunur.

Əlbəttə, hər bir insanı tərbiyə etməzdən əvvəl, onu bir sıra öyrəniləsi şeylərlə tanış edirlər. Belə ki, şəxs tərbiyə olunmazdan əvvəl, onun bir sıra məlumatları öyrənməsi lazım olan şərtlərdən biridir, amma təkcə bu kifayət etmir.

Bütün bu söylənilənlərdən sonra hansı əxlaq və xasiyyətin insanlıq meyarı olması sualı meydana çıxır. Bu məsələ barədə də bir neçə mülahizələr mövcuddur. Onlardan biri məhəbbətin bir xasiyyət kimi insanlıq meyarı olmasıdır.

Bu nəzəriyyə sahiblərinin rəyincə, kimin əxlaq və xasiyyəti insansevərlik əsasında qurulubsa, deməli insandır. İnsansevərlik, yəni başqasının talehi haqqında öz talehi haqqında düşündüyü qədər fikirləşmək, hətta bəzən başqalarının müqəddəratını özününkündən də üstün tutmaq.

Bu nəzəriyyə ən çox Hindistanda yayılmışdır. Bu nəzəriyyə sahiblərinin fikrincə, dünyada təkcə bir pislik mövcuddur və o da başqalarını incitmək, həmçinin təkcə bir yaxşılıq mövcuddur və o da başqalarına yaxşılıq etməkdir. Bu nəzəriyyə sahiblərinin konkret sözləri budur ki, dünyada təkcə bir kamal və dəyər mövcuddur və o da başqaları üçün xeyirli işlər görmək, həmçinin təkcə bir naqislik və pislik mövcuddur və o da başqalarını incitməkdir. Qandi deyir: Mən upanişadları oxumaqla üç həyati əsasları başa düşüb onlardan həyatımda bir resept kimi istifadə etdim. Onlardan birincisi budur ki, dünyada bir bilik və elm mövcuddur və o da özünü tanımaqdır. İkincisi, Hər kim özünü tanısa, Allahını və dünyasını tanımış olur. Ücüncüsü, aləmdə təkcə bir qüvvə mövcuddur və o da hər bir şəxsin özünü öz hakimiyyəti altına almasıdır. Qandinin öz ifadəsi ilə desək, kim öz üzərində hakimiyyət sürsə, bütün aləmə hakim olmuş olar. Dünyada bir yaxşılıq vardır və o da başqalarını özünü istədiyi kimi sevməkdir. Bütün bunlar hind əxlaqının insanların bir-birini sevmək əsasında olmasını sübut edir və bu nəzər sahiblərinin rəyincə insansevərlik insanlığın meyarı sayılır.

Bu nəzəriyyə əlli faiz düz olsa da, əlli faiz səhv sayılır. Bu nəzəriyyənin nöqsanlarından bir neçəsini oxuculara təqdim edirik:

1. Bunların «dünyada yalnız bir yaxşılıq mövcuddur və o da başqalarını sevməkdir» ifadəsi heç də həqiqətlə uyğun gəlmir. Çünki dünyada bundan başqa bir çox ayrı yaxşılıqlar da mövcuddur.

2. Məhəbbət və insansevərliyin mahiyyəti və onun dərəcələri aydınlaşmalıdır. Çünki, bu məsələdə əgər hədd-hüdudu bilməsək, insansevərlik əvəzinə insan düşmənçiliyi meydana gəlmiş olar.

İslam alimlərinin dilincə desək, insanları onların insanlığına görə sevmək lazımdır. Yəni, hər hansı bir şəxs öz insani dəyər və qiymətinə görə sevilməlidir. Burada artıq Musa Cümbə və Lumumba arasında olan fərqlər aydınlaşır və görürük onlardan biri insani dəyərlərdən faydalanmış, o birisi isə nəinki bunlardan faydalanmamış, əksinə özünü heyvandan da aşağı səviyyəli bir varlığa çevirmişdir.

Hər bir şəxsi bioloji cəhətdən insan olduğuna görə deyil, insanlığına görə sevmək lazımdır.

Deməli bütün dinlərdə ümumi qanun şəklində deyilib:

«Əhbib linnasi ma tuhibbu linəfsikə və əkrəh ləhum ma təkrəhu linəfsikə».

Yəni, «özün üçün istədiyini başqaları üçün də istə və özün üçün xoşlamadığını başqaları üçün də rəva bilmə».

Bu kəlamı yuxarıda dediyimiz kimi təfsir etmək olar.

Bəziləri məhəbbəti uşaqcasına təfsir edərək deyirlər: «Kimsənin bütə pərəstiş etdiyini görürsənsə, onunla işin olmasın! Ancaq və ancaq ona məhəbbət göstər. Çünki bir söz desən acığına gələr. Onu bu işdən çəkindirməyə can atma! Çünki bu onunla düşmənçilik etmək deməkdir».

Sizcə bu söz düzgündürmü? Gözümüzün qabağında bütə pərəstiş etsinlər, biz də narahatçılıq yaratmamaq fikri ilə onları bu açıq-aşkar zəlalətdən çəkindirməyək. Məlum məsələdir ki, bu yanlış bir məntiqdir və heç bir insani meyarlarla düz gəlmir. Biz nəyin bahasına olursa-olsun onları ayıltmalı və həqiqəti başa salmalıyıq.

Məhəbbət və insansevərlik nəzəriyyəsinə etdiyimiz bu tənqidlərə əsasən aydın olur ki, məhəbbət insanlıq meyarı deyil, əksinə onun şərtlərindən biridir. Belə ki, insanlığa yetişmiş şəxslər vahid bir bədəni təşkil etdiklərinə görə bir-birlərini sevməlidirlər.

Ariflərin nəzərincə, insanlıq ayrı-ayrı şəxslərin həqiqəti nə dərəcədə başa düşməkləri ilə ölçülür. Bunların nəzərincə həqiqəti başa düşməyən insan naqis sayılır. Hər bir şəxsin insanlıq və əsil istedadı, həqiqəti tanımaq və ona yetişməkdədir. Ariflər bu sözü həqiqət, həkimlər isə hikmət kimi təbir edirlər.

Görəsən hikmət bu gün elm adlandırdığımız həmin ifadəni daşıyırmı? Xeyr! Hikmətin mənası bütün varlıqları ümumi şəkildə düzgün dərk etmək deməkdir. Bu da elmlə fərqli olan bir məfhumdur. Misal olaraq, əgər kimsə Tehran şəhəri barəsində bir şey öyrənmək istəsə, iki cür məlumat əldə edə bilər: birincisi külli və ümumi, amma eyni zamanda səthi. İkincisi cüzi və məhdud, amma tam aydın və müəyyən. Yəni, bəzən Tehran haqqında olan məlumat, şəhərin ümumi xəritəsini çəkə bilən mühəndisin məlumatı kimidir və bəzən də bu böyük şəhərdən külli məlumatı olmayan, amma öz məhəlləsini bütün xırdalıqlarına kimi tanıyan bir şəxsin məlumatı kimidir. Şəhərdən ümumi məlumatı olan şəxs, məhəllələrdən və müəyyən bir məhəllənin sakini də şəhərin ümumi vəziyyətindən xəbərsizdir. Varlıqları külli surətdə mütaliə edib onu başdan-ayağa öyrənən şəxsə həkim və ya filosof deyilir. Həmçinin həkim bütün varlıqlar haqqında külli bir qanun çıxarır. Həmin bu şəxs ola bilər daş, bitki, heyvan, yer və günəş haqqında kifayət qədər məlumatı olmasın. Filosofların nəzərincə aləm və varlıqlar haqqında olan külli elmə hikmət deyilir. Hətta bu məlumat elə bir dərəcəyə çata bilər ki, aləm və varlıqlar külli surətdə həkim insanın zehnində canlansın.

«İnsan elmdə elə bir dərəcəyə çatır ki, onun zehnində canlandırdığı aləm, xaricdəki həqiqi aləm ilə düzgün tətbiq olunur. Bu cür şəxslərə həkim deyilir».

Həkim və filosoflar ağılı insanın cövhəri bildiklərinə görə hikməti insanlıq meyarı kimi qəbul etmişlər. Həmçinin onlar ağılı hər bir məsələni isbat etmək üçün kifayət edən bir şey kimi qəbul edir və hikməti imanla bərabər sayırlar. İndi isə bunları ayrı-ayrılıqda izah edək.

Qədim filosofların nəzərincə, insanın cövhəri və həqiqi mənliyi onun ağlıdır. Bunların nəzərincə, insanın cismi onun şəxsiyyətindən sayılmamadığı kimi, onun müxtəlif ruhi və mənəvi istedadları da həqiqi şəxsiyyətindən sayılmır. İnsanın həqiqi şəxsiyyəti onun fikir qüvvəsidir. Qurani-kərim ağıl barəsində «lubb» kəlməsini çox işlətmişdir. Elə bil onlar insanı qoz və ya badama bənzədərək onun qabıq və ləpədən təşkil olunduğunu bəyan etməklə, cismi onun qabığı, ağıl və fikrini isə ləpəsi hesab etmək istəyirlər.

Ağılsız insan, insanlıq meyarından məhrum olan puç və boş bir varlıqdır. Yəni, surət və xarici görünüş etibari ilə insan, həqiqətdə isə onun mahiyyətini daşımayan bir canlıdır. Bu, insanlığı ağılla ölçən filosofların bəyan etdiyi ifadələrdir.

Həkimlərin nəzərincə, insan öz ağlı ilə aləmdə olan həqiqətləri kəşf etməyə qadirdir və ağılla əldə olunan elm əsil, həqiqi və etimad olunası bir elmdir. Çünki ağıl aləm və həqiqətləri necə varsa, o cür də dərk etməyə və özündə əks etdirməyə qadirdir. Ağıl aləmin həqiqi surətini özündə əks etdirə bilən bir qüvvədir.

Müsəlman həkimlər Quranda bəyan olunan prinsiplərə əsaslanaraq deyirlər ki, iman, aləmi ümumi şəkildə necə varsa, o cür də tanımaq, həmçinin aləmin mənşə, cərəyan, nəzm və hansı nöqtəyə qayıdacağını bilmək deməkdir. Quran insanları Allaha, mələklərə və aləmin yaradılışına iman gətirməyə dəvət edir. Eləcə də aləmin hər an Allah tərəfindən idarə olunmasına və bütün məxluqatın Onun tərəfindən yaranıb, nəhayətdə Ona qovuşacağına etiqad bəsləməyə, yəni məada çağırır. Müsəlman həkimlərin nəzərincə, bütün bunları tanımaq və dərk etmək «iman» gətirmək deməkdir. Bunlar həmişə imanı mərifət, tanımaq, bilmək və hikmətlə bir şey kimi təfsir edirlər. İslam fəlsəfəsi kitablarında (hətta bir qədər ariflərin zövqünə uyğun tərzdə yazılmış Molla Sədranın kitablarında belə) bu məsələyə, yəni Allaha, Peyğəmbərə, mələyə və məada imanın, onları dərk etmək mənasında olması məsələsi ilə rastlaşırıq. Qısa şəkildə desək, bunların fikrincə Quranda işlədilən iman sözünün hamısı dərk edib başa düşmək, mənasını daşıyır.

Qeyd etdiyimiz kimi, filosofların nəzərincə insanın cövhəri ancaq və ancaq onun ağılıdır. Yerdə qalan isə ondan doğan alət və vasitələrdir. Əgər göz, qulaq, hafizə, xəyal qüvvəsi kimi üzvləri görürüksə, onların hamısı ağılın istifadə etməsi üçün yaradılmış şeylərdir.

İslamda bu məsələni, yəni insan üçün ancaq və ancaq ağılın cövhər olmasını təsdiq edən heç bir dəlil və sənəd yoxdur. İslamda insan vücudunun bütövlükdə ağıldan təşkil edilməsi deyil, sadəcə onun şaxələrindən biri olduğu təsdiq edilir.