Şeytanın insanları düz yoldan azdırmaqdan savayı başqa bir hədəfi yoxdur. O, müxtəlif yollarla insanları kamillik və irşad yolundan sapındırmağa çalışır. Quran ayələrinə görə, şeytan bütün tərəflərdən insana hücum edərək onu yoldan çıxarır.

Bu ayələrə diqqət yetirək:

Burada arxa, ön, sağ və sol cəhətlərdən bəhs edilir, lakin həmin anlam başqa məna daşıyır. İmam Bağır (ə) haqqında bir hədisdə belə deyilir:

"Şeytanın qabaq tərəfdən insanın sorağına gəlməsi o deməkdir ki, axirət və qarşıya gələn dünyanı onun nəzərində yüngül və sadə göstərsin. Arxadan gələrək insanları mal-dövlət toplamağa, başqalarının haqqını ödəməkdən vaz keçərək öz varislərinə və övladlarına miras yığmağa dəvət edir. Sağ tərəf dedikdə mənəvi işləri şəkk-şübhə toxumu səpərək zaye edir. Sol tərəf dedikdə insanları şəhvət və maddi ləzzətlərə şirnikləndirir" [93].

Burada şeytanın insanları azdırmaq üçün hansı yollara əl atması barədə bir neçə kəlmə demək lazım gəlir.

1.Şeytan insanları azdırmaq üçün onların pis əməllərini öz gözlərində yaxşı və gözəl kimi göstərir. İblis Allah rizasına zidd olan şeyləri də insan üçün gözəl göstərir. İnsan aldanaraq bu sayaq pis işlər görür. Şeytan mənfi işləri insan üçün bər-bəzəkli pərdə üzrə göstərir, nəticədə insan Allahın halal buyurduğu işlərdən vaz keçərək haram işlərə qurşanır.

Bu yöndə bir neçə ayəni nəzərdən keçirək.

2.Şeytan öz vəsvəsəsi ilə insanları yoldan azdırır. Adəm (ə) haqqında bəhs edilən qissədə, şeytan insanı öz vəsvəsəsi ilə aldadır.

3.Şeytan camaat arasında kin-küdurət və düşmənçilik yaradır, onları Allahı zikr etməkdən və namazdan çəkindirir.

Şeytan öz fitnəkar əməlləri ilə insanları Allahdan qafil salır və azdırır.

4.Şeytan Haqqa qarşı mübarizə aparır və bununla da insanları kamal və inkişafdan saxlayır.

5.Şeytan insanları yoldan azdırmaq üçün onlara boş-boş vədlər verir və nəfsə tabe olanlar şeytana aldanırlar.

6.Şeytan insanları pis işlərə və mənfi əxlaqa təhrik edir, haqq yolunda öz sərvətini xərcləmək istəyənləri bu işdən çəkindirir.

7.Şeytan və onun yolu ilə gedənlər insanları aldatmaq üçün sehrbazlığı təlim edirlər. Sehr ilə insanı düz yoldan azdıran şeytandır.

8.Şeytan insanları düz yoldan azdırmaq üçün həmişə mənfi yollardan istifadə etməklə kifayətlənmir, bəzən özünü insanlara xeyirxah göstərməklə onları aldadır.

Burada belə bir sual ortaya çıxır:

– Allah nə üçün şeytana möhlət verir?

– Məgər Allah şeytanın insanları doğru yoldan azdıracağını bilmirdimi?

– Allah şeytanın hansı məqsədlə möhlət istədiyini bilirdisə, onu aradan qaldırmaq əvəzinə, nə üçün şeytana bir çox adamları doğru yoldan azdırmaq məqsədilə möhlət verdi?

Bu suallara cavab verən Qurani-kərim bildirir ki, şeytan yeganə vəsvəsə yaradan məxluqdur. Şeytan insanların iradə və azadlığını, onların yaxşı və pisi bir-birindən ayırd etmək istedadını onların əlindən almağa qadir bir məxluq deyildir. Allah insana iradə verib və bu iradə ilə o, şeytana tabe olmalı deyil.

İbrahim surəsində deyildiyi kimi, şeytan qiyamət günü qeyri-saleh əməl sahibi olan bəndələrə belə söyləyəcək:

Qurani-kərim baxımından, şeytan yalnız imanı kamil olmayanları yoldan çıxara bilər. Şeytan yalnız qeyri-səmimi və riyakarlar üzərində hökmranlıq edər, onları öz nüfuzuna sala bilər. Pak iman və ixlas sahiblərinin qəlbinə heç bir şeytan vəsvəsəsi yol açmaz. Çünki belə iman sahiblərinin ruhu yenilməz və şeytan vəsvəsəsi onların ruhuna nüfuz etməyə qadir deyildir.

Bu ayə açıq-aydın bir məsələ barədə xəbərdarlıq edir: insanları düz yoldan çıxaran şeytan deyil, azğın və çaşqın insanlar öz iradə və ixtiyarı ilə şeytanın dəvətini qəbul edir, onun yolu ilə getməyi özlərinə rəva bilirlər.

Başqa sözlə desək, şeytan insanları pis işlərə vadar edə bilməz; şeytan bir növ öz vəsvəsəsi ilə pis işləri iradəsiz insanların nəzərində gözəl kimi cilvələndirir. Onlar belə bir təsir altında yoldan çıxırlar. Yoxsa pak və iradəli adamlar vəsvəsəyə uymazlar və şeytan vəsvəsəsi yaxınlaşsa, onu özlərindən uzaqlaşdırarlar.

Bunun ardınca başqa bir sualın cavabını izah etməyə çalışaq – yəni Allah nə üçün insanı vəsvəsəyə salan şeytanı yaratmışdır? Bu sualın cavabı belədir: Əvvələn, Allah şeytanı bu sayaq yaratmayıb – yəni onu dikbaş və rədd edilmiş məxluq olaraq xəlq etməyib. Allah şeytanı başqa varlıqlar kimi xeyir niyyətlə yaradıb və ona da iradə və ixtiyar azadlığı verib. Lakin şeytan bu azadlıqdan sui-istifadə edərək illər uzunu ibadətdən sonra, özünü Haqqın dərgahından qovdurdu, şeytanın xilqəti şərdən deyil, xeyirdən olub və o, bir müddət Allaha yaxın mələklərlə birgə olub. İkincisi, insan o zaman yüksək kamal mərtəbəsinə yetişə bilər ki, onun yolu üzərində çoxsaylı maneələr olsun. İnsan bu maneələri keçməklə həmin zirvəyə ucala bilər. Deməli, şeytan da öz vəsvəsəsi ilə insan qarşısında belə maneələr yaradır, bunlar bəşər üçün bir sınaqdır. O, haqq yolunda olan şeytan vəsvəsələrini Allaha arxalanmaqla dəf edə bilər. Bəşər Allahın ona bəxş etdiyi iradə və ixtiyar ilə bu vəsvəsəni öz yolundan götürür və ali hədəfə doğru irəliləyir. Əgər insan qarşısında nə şeytan vəsvəsəsi, nə də əmmarə nəfsin fəsadları olmasaydı, onun təkamülə ehtiyacı olmazdı və belə həyatın ali məqsədi və mənası da ola bilməzdi.