Ayədə qürurlu və qafil insanlara ibrət olsun deyə cücərtidən, yerin yaşıl örtüyündən, ilahi qəzəbin nazil olub onları yandırmasından danışılır.("Muzzəmmil”, 14. )

Bəli, dünya azca yağışla göyərib, azca küləklə quruyan köksüz ot kimidir. İnsana qalan onun əməlidir. Bu nöqtəyə həzrət Əmirəl-möminin (ə) da öz divanında işarə edir.

1. Həqiqətlərin bəyanı və xalqın hidayəti üçün Allah rəsuluna (s) əmr olunur ki, təmsildən istifadə etsin.

2. Tərbiyə və təbliğ üsullarından biri hamı tərəfindən anlaşılacaq və təbii misallardan istifadə etməkdir.

3. Hər bir baharın xəzanı, hər bir vüsalın fərağı var.

4. Dünyanın ötəri cilvələri bizi aldatmasın, davamlı gələcək haqqında düşünək.

Rəvayətlərdə "baqiyatus-salihat” təbiri üçün beş vaxt namaz, Allahın zikri, Əhli-beytə (ə) məhəbbət kimi nümunələr göstərilir.("Vaqiə”, 5, 6.)

Dünyanın bütün maddi nemətləri dünya zinətidir. Var-dövlət və övladın isə daha çox cazibəsi var. Bu səbəbdən də həmin iki nemət xüsusi qeyd olunmuşdur. Çünki adətən, qız yox, oğlan övladlar iqtisadi və fəal qüvvədir. Bu səbəbdən də "mal” sözü ilə yanaşı "bənat” yox, "bənun” sözü işlədilmişdir.

1. Var-dövlət və övladın cazibəsi yalnız dünyaya aiddir və bu iki nemətin axirətdə heç bir faydası yoxdur.

2. Maddi imkana malik olanlar lovğalanmasınlar. Var-dövləti olmayanlar da qəm yeməsin.

3. Var-dövlət və övlad əbədi deyil. Yalnız davamlı şeylər haqqında düşünüb, onlara könül verək.

4. Allah qarşısında heç bir saleh əməl zay olmur. Onların mükafatına zəmanət verilmişdir.

5. Yaxşı işlərin dəyərini hamı bilmir. İnsanların çoxu xeyir-bərəkəti maddi ləzzətlərdə görür.

6. Mükafat və cəza tərbiyə şərtidir və Allahın rübubiyyət şənindəndir.

7. Yalnız mükafat haqqında düşünməyin, ən əsası davamlı gələcəkdir.

8. Xalqın təlim-tərbiyəsində onların arzu və ümidlərindən istifadə edək.

Quran qiyamət astanasında dağların vəziyyətini müxtəlif şəkillərdə bəyan edir:

1. Zəlzələ, yerin və dağların titrəyişi.("Yunus”, 21.)

2. Hərəkət, yerdəyişmə.

3. Parçalanma və qum şəklinə düşmə.(Yasin”, 12.)

1. Dünya həyatına bağlanmamaq üçün qiyaməti xatırlamaq lazımdır.

2. Yaxşı işlər çox yerlərdə, o cümlədən dağların hərəkətə gələcəyi qiyamətdə fayda verir.

3. Qiyamətdə və məhşər səhnəsində heç bir alçaqlıq və hündürlük yoxdur.

4. Həşr və qiyamət qaçılmazdır.

5. Qiyamət hamı üçündür və bu işdə heç bir istisna yoxdur.

"Səf” nizam, ardıcıllıq, ədəb və təvazö nişanəsidir. Quranda mücahidlər, eləcə də, mələklər vəsf olunarkən "səf” təbirindən istifadə olunur. Quranın "səf və "saffat” adlanan iki surəsi var.

Əgər dünyada silahlı qüvvələr başçıların qarşısında dayanırsa, qiyamətdə bütün insanlar məcburi şəkildə və nizamlı halda Allahın hüzurunda dayandırılar.

1. Qiyamətdə iştirak və Allah qarşısında hüzur qətidir.

2. Dünyadakı təbəqələşmə qiyamətdə aradan qaldırılır, varlılar və yoxsullar eyni bir cərgədə dayanar.

3. Nizam həm dünya, həm də axirətdə öz yeri olan dəyərdir. Cəmiyyətdə və ibadətdə də nizam mühüm rol oynayır.

4. Qiyamət hüzuru dünyaya gəliş və hüzur kimidir. Həmin məqamda insan aciz, ağlar və üryan olur. (Münacatlarda insanın qiyamət səhnəsindəki üryanlığına işarə edilmişdir.)

5. Məad cismanidir.

6. Qiyamətdəki təkrar yaranış dünyadakı yaranış kimidir.

7. Məadı inkar edən kafirlərin heç bir dəlili yoxdur.

Quran qiyamətə aid kitab, əməl naməsi ilə bağlı dəfələrlə söz açır: "Bizim mələklərimiz yazır.”;("İsra”, 13. ) "İşlərin əsərləri də yazılır.”("Təkvir”, 10. ); "Onların əməl namələri boyunlarından asılar.”("Casiyə”, 28. ); "Əməl namələri qiyamətdə açılar.”("Kafi”, c. 2, s. 288.)"Namələr fərdlərin əlinə verilər; yaxşıların əməl naməsi sağ, pislərin əməl naməsi sol əlinə verilər; hər fərdin əməl naməsi olduğu kimi, hər bir ümmətin də kitab və naməsi var.”("Təfsire-Əl-mizan”. )

Həzrət Peyğəmbər (s) Hüneyn döyüşündə qayıdarkən susuz bir səhrada dayandı. O öz səhabələrinə buyurdu: ”Dolanın və ətrafdakı çör-çöpü bir yerə yığın.” Səhabələr getdilər və hərə bir qədər çör-çöp gətirdi. Onlar gətirdiklərini üst-üstə qalaqladılar. Həzrət Peyğəmbər (s) buyurdu: ”Günahlar bu sayaq cəm olur, kiçik günahlardan çəkinin.”("Tur”, 26. )

Uyğun proqramdan anlamaq olar ki, Allahın rəsulu (s) öz yoldaşlarının boş vaxtını doldurmaqla yanaşı döyüşdən sonrakı qürurun qarşısını almaq üçün müəyyən bəyanatlar verirdi. Belə məqamlarda səhabələr özlərini ya günahsız, ya da qismən günahkar sayırdılar.

İmam Sadiq (ə) buyurur: "Qiyamət günü əməl naməsi insana verilən vaxt insan bu naməyə nəzər salıb, xırdalı-böyüklü bütün hərəkət və rəftarlarının qeyd olunduğunu görür. Ona elə gəlir ki, bütün bu işlər azca əvvəl baş vermişdir. Ona görə də "vay olsun mənə” deyir.” ("Təfsire-Nurus-səqəleyn”, c. 3, s. 268. )

Dünyada biganə ömür sürüb, istənilən yola qədəm atanlar axirətdə peşman olur. Dünya həyatında vəzifəsini yerinə yetirib Allahdan qorxan möminlər isə axirətdə asudədirlər.("Naziat”, 5. )

1. Qiyamətdə həm fərdlərin əməl naməsi onların əlinə verilər, həm də qarşılarında kitab qoyular.

2. Günahkarları narahat edən və qorxudan Allah yox, onların qeyd olunmuş əməlləridir.

3. Qiyamət günahkarlar üçün həsrət və əfsus günüdür.

4. İnsanlar qiyamətdə öz əməllərindən hər biri savadlı imiş kimi xəbər tutarlar. Həmin məqamda hamı oxumağı bacarar.

5. İnsanın əməllərinin dərəcələri var.

6. Qiyamət əməllərin təcəssüm səhnəsidir.

7. Ədalətli olmaq və zülmə yol verməmək ilahi rübubiyyət şərtidir.

a) Namaz səcdəsi kimi yalnız Allaha məxsus olan ibadət səcdəsi;

b) Allah əmrinə itaət üçün mələklərin Adəmə səcdəsi kimi itaət səcdəsi;

v) Yusifin aqibəti ilə bağlı Yəqubun səcdəsi kimi, Allaha təşəkkür, "təhiyyət” səcdəsi.

1. Mələklərin Adəmə səcdəsi və İblisin rədd olunması əhvalatı düşünüləsi əhvalatdır və ibrət mayasıdır.

2. Mələklər insandan öncə var idilər.

3. İnsan mələkdən üstün olduğu üçün mələyə insana səcdə etmək əmri verildi.

4. Mələklər Allahın əmri qarşısında mütidirlər.

5. Səcdə etməyənlər İblisin yolundadırlar.

6. Öz keçmişimizlə öyünməyək. İblis uzun müddətli abid keçmişinə baxmayaraq yolunu azdı.

7. İblisin övladları, törəmələri var.

8. Günahkarları dost tutmaq olmaz.

9. Şeytanın ardıcılları nə etdiklərini bilmək üçün öz əməllərini nəzərdən keçirməlidirlər.

10. Şeytan və onun nəsli bəşəriyyətin düşmənidir.

11. Allah yerinə şeytanın ardınca gedənlər sitəmkarlardır.

12. Allahı boşlayıb, şeytanın ardınca getmək ən pis sonluğu seçməkdir.

Həzrət Əliyə (ə) dedilər: "Hakimiyyətin möhkəmlənənədək Müaviyəni əmirlikdə saxla. Qüdrətə çatdıqdan sonra onu işdən kənarlaşdırarsan.” Həzrət belə bir işin mümkün olmadığını buyurdu.("Ğafir”, 60. )

Allah mütləq ehtiyacsızdır. Hətta yaranış prosesində Onun kimsənin köməyinə ehtiyacı yoxdur. Onun hər hansı işi başqasına, məsələn, mələklərə tapşırması acizlikdən yox, hikmətdəndir və insanların tərbiyəsi üçündür.(Bəqərə”, 174; "Ali-İmran”, 77.)

1. Allahın yaranışda şahidə ehtiyacı yoxdur.

2. Varlıq və yaranışın sirrini Allahdan başqa kimsə bilməz.

3. Yalnız yaradanın hakimiyyət haqqı var.

4. Allahın məmurları etibarlı olmalıdır.

5. Allahın yolunda olanlar azğınlardan yardım almamalı, siyasi və iqtisadi müstəqilliklərini hifz etməlidirlər.

Allahdan uzaq düşənlər avara qalır. Onlar insana, cansız cismə, heyvana, günəşə, aya, inəyə, buzova, mələklərə və şeytanlara müraciət etsələr də, bir cavab almırlar. Allahı çağıranlara isə hökmən cavab verilir.("Furqan”, 12.)

Sual: Quranda bildirilir ki, Allah haqqı gizlədənlərlə və əhdi pozanlarla danışmaz("İsra”, 81. )Bəs nə üçün bu ayədə Allahın müşriklərlə danışdığı bildirilir?

Cavab: Ola bilsin ki, haqqı gizlədənlər müşrikdən də pisdirlər. Ya da bu nöqtə qiyamət mərhələlərinin müxtəlifliyi ilə izah oluna bilər. Bir mərhələdə Allah danışır, digər mərhələdə onlardan üz çevirir. «Allah onlarla danışmaz» dedikdə mümkündür ki, mehriban danışıq nəzərdə tutulur.

1. Qiyamətdə müşriklərlə onların məbudları arasında böyük bir fasilə olar.

2. Allah qiyamətdə müşriklərə imkan verir ki, öz məbudlarından yardım istəsinlər. Amma bunun nə faydası?

3. Cəhalət, əsassız təsəvvürlər şirkin köküdür.

Günahkarların qiyamətdə qurtuluş yolu yoxdur. Çünki yalnız iman sayəsində xilas olmaq mümkündür. Allahın əfvi üçün tövbə və saleh əmələ ehtiyac var. Onlarınsa əli boşdur. Onların şəfaət dilədiyi bütlər çarəsiz olduğundan hökmən cəhənnəmə düşəsidirlər.

1. Ötən ayədə vəd edilmiş fəlakətli yer cəhənnəmdir.

2. Şirk günahdır, müşrik isə günahkar.

3. Odu görmək əzabdır. Odda yanmaq isə növbəti bir əzab olasıdır.

4. Günahkarlar qiyamətdə odu uzaqdan gördükdə belə onun hənirtisi səbəbindən odda olduqlarını düşünərlər.("Nəhcül-bəlağə”, x. 1. )

5. Şirk əbədi əzabdır.

6. Qiyamətdə günahkarın heç bir qurtuluş ümidi, çıxış yolu yoxdur.