Bədr döyüşündə məğlub olduğuna görə Qüreyşin ruhiyyəsi ölmüşdü. Bu böyük maddi və mənəvi məğlubiyyətin əvəzini çıxmaq və öldürülənlərin intiqamını almaq üçün qərara aldılar ki, tam döyüş təchizatı ilə yaraqlanmış və ərəblərin əksər qəbilələrinin təcrübəli cəngavərlərindən təşkil olunmuş bir ordu ilə Mədinəyə tərəf hərəkət etsinlər. Buna görə də Əmr-As və bir neçə nəfərə əmr olundu ki, Kənanə və Səqif qəbilələrini özləri ilə birlikdə aparsınlar və müsəlmanlarla döyüşdə onlardan istifadə etsinlər. Onlar müsəlmanlarla qarşılaşmaq üçün üç min nəfər cəngavər toplaya bilmişdilər. Islam kəşfiyyatçıları Peyğəmbər (s)-i Qüreyşin qərarından və onların müsəlmanlarla döyüşmək üçün hərəkət etmələrindən xəbərdar etdi. Rəsuli-Əkrəm (s) düşmənlə qarşılaşmaq üçün hərbi şura təşkil etdi. Şura üzvlərinin əksəriyyətinin rəyi bu oldu ki, islam qoşunu Mədinədən çıxıb şəhərdən kənarda düşmənlə döyüşsünlər. Peyğəmbər (s) cümə namazını qıldıqdan sonra sayı min nəfərdən çox olan bir qoşunla Mədinəni Ühüd dağının ətəklərinə getmək üçün tərk etdi. Iki qoşun hicrətin üçüncü ili, şəvval ayının yeddisində sübh çağı öz mövqelərini möhkəmlətdi. Islam qoşunu arxa tərəfdən təbii bir maneə, yəni Ühüd dağı ilə əhatə olunan bir yeri özlərinə mövqe seçmişdi. Amma dağın ortasında xüsusi bir yarıq var idi. Düşmənin dağın ətrafında dövrə vurub o yarığın ortasından keçməsi və müsəlmanların mövqeyinə hücum etməsi gözlənilirdi. Peyğəmbər ehtimal verilən bu təhlükənin qarşısını almaq üçün Əbdüllah Cübeyri əlli nəfər oxçu ilə birlikdə düşmənin bu yoldan nüfuz etməsinin qarşısını ala biləcəkləri bir təpədə yerləşdirdi və əmr etdi ki, heç vaxt–hətta müsəlmanlar qələbə çalsalar və düşmənlər qaçmağa üz qoysalar belə–bu nöqtəni əldən verməsinlər. Peyğəmbər bayrağı ona görə Müsəbin əlinə verdi ki, həm o, həm də Qüreyşin bayraqdarı Əbdüd-Dar qəbiləsindən idi.

Döyüş başlandı və müsəlmanların göstərdiyi rəşadətlər nəticəsində Qüreyş ordusu ağır tələfat verərək qaçmağa üz qoydu. Təpənin üstündəki oxçular elə təsəvvür etdilər ki, artıq orada qalmağa ehtiyac yoxdur. Buna görə də, Peyğəmbər (s)-in bu barədəki təkidli göstərişinə baxmayaraq, qənimət yığmaq üçün gözətçi qülləsini tərk etdilər. Şücaətli bir cəngavər olan Xalid ibni Vəlid döyüşün əvvəlindən bilirdi ki, bu təpəni almaq qələbənin açarıdır. Bir neçə dəfə oradan islam cəbhəsinin arxasına nüfuz etmək istəmiş, amma keşikçilərin atdığı oxlarla qarşılaşıb geri qayıtmışdı. Bu dəfə keşikçilərin yerini boş görüb qəfil bir həmlə ilə arxadan silahsız və xəbərsiz müsəlmanlara hücum etdi. Müsəlmanların arasında qəribə bir hərc-mərclik yarandı və bu zaman Qüreyşin qaçmış ordusu yenidən döyüş meydanına döndü. Bu vaxt islamın bayraqdarı Müsəb ibni Ümeyr düşmən əsgərləri tərəfindən öldürüldü. Üzü örtülü olduğuna görə qatil onun Peyğəmbər olduğunu güman edərək qışqırdı: "Ahay, bilin ki, Məhəmməd öldürüldü!"

Peyğəmbərin ölüm xəbəri müsəlmanların arasında ildırım sürəti ilə yayıldı və bir neçə nəfər istisna olmaqla, təqribən hamısı qaçmağa üz qoydular. Islamın məşhur siyrəyazanı ibni Hişam belə yazır:–Ənəs ibni Malikin əmisi Ənəs ibni Nəzr deyir: "Islam ordusunun təzyiq altında, çıxılmaz vəziyyətdə qaldığı, Peyğəmbərin ölüm şayiəsi yayıldığı vaxt müsəlmanların əksəriyyəti öz canını qurtarmaq fikrinə düşdü, hərəsi qaçıb bir tərəfdə gizləndi. Mən gördüm ki, mühacir və ənsardan bir qrupu (Ömər ibni Xəttab, Təlhə və Übeydullah da onların arasında idi) bir tərəfdə oturaraq, canlarını qurtarmaq fikrindədir. Etirazlı bir səslə onlara dedim: "Niyə burada oturmusunuz?" Dedilər: "Peyğəmbər öldürülüb, daha döyüşməyin faydası yoxdur!." Mən onlara dedim: "Əgər Peyğəmbər öldürülübsə, daha yaşamağın mənası yoxdur. Ayağa qalxın və o öldürülən yolda siz də şəhid olun. Əgər Məhəmməd öldürülübsə, onun Allahı diridir." Mən gördüm ki, sözlərim onlarda heç bir təsir buraxmır, özüm silah götürüb döyüşə atıldım."

Ibni Hişam deyir: Bu döyüşdə Ənəs yetmiş yerdən yaralanmışdı. Onun cənazəsini bacısından başqa heç kəs tanıya bilmədi. Müsəlmanlardan bir qrupu o qədər peşman olmuşdu ki, canlarını qurtarmaq üçün münafiq bir şəxs olan Əbdüllah ibni Übeyyə yaxınlaşıb onun vasitəsi ilə Əbu Süfyandan sığınacaq diləmək barədə tədbir tökürdü. Bir qrupu da dağlara pənah aparmışdı.

Bir nəfər 608-ci hicri ilində Bağdad şəhərində böyük alim olan Məhəmməd ibni Muid Ələvinin yanında Vaqidinin "Məğazi" kitabından dərs öyrənirdi. Bir gün mən də o dərsdə iştirak etdim. Söz Məhəmməd ibni Məsləmənin aşkar nəql etdiyi bu cümlələrə: Ühüd döyüşü günü öz gözləri ilə görmüşdür ki, müsəlmanlar qaçıb dağa dırmaşırdılar. Peyğəmbər onları adları ilə çağırır və buyururdu: "Bura gəl, ey filankəs!" Amma heç kəs Peyğəmbərin çağırışına cavab vermirdi" - çatanda mənə dedi:–"Filankəs" dedikdə məqsəd Peyğəmbərdən sonra məqam və mənsəbi ələ keçirən şəxslərdir və ravi qorxduğuna görə onların adlarını deməkdən çəkinmişdir. "Onların adlarını aşkar şəkildə qeyd etmək istəməmişdir."

Candan keçmək və fədakarlıq məqsədə olan imanın nişanəsidir. Həmişə bir insanın məqsədə çatmaq yolunda iman və etiqadının dərəcəsini onun məqsəd yolunda göstərdiyi fədakarlığın səviyyəsi ilə müəyyən etmək olar. Həqiqətən, hər hansı bir insanın etiqadının dərəcəsini müəyyənləşdirməkdə ən ali və düzgün meyar onun öz məqsədi yolunda candan keçməsi ilə düz mütənasibdir. Quran bu həqiqəti belə bəyan edir:

"Möminlər Allaha və Onun Rəsuluna iman gətirən, öz imanlarında şəkk etməyən, Allah yolunda öz malları və canları ilə cihad edənlərdir. Həqiqətən, onlar öz iddialarında doğruçudurlar."("Hücürat" surəsi, ayə:15 )

Ühüd döyüşü mömini qeyri-mömindən seçmək üçün ən yaxşı meyar, eləcə də iman iddiaçılarının əksəriyyətinin iman dərəcəsini təyin etmək üçün ən yaxşı bir ölçü idi. Bu döyüşdə müsəlmanlardan bir qrupunun qaçması o qədər təəssüfləndirici idi ki, hətta öz övladlarının ardınca döyüş meydanına gələn, yaralılara tibbi yardım göstərən və susuzlara su verən müsəlman qadınlar Peyğəmbəri müdafiə etməyə məcbur olmuşdular. Nəsibə adlı bir qadın iman iddiaçılarının meydandan qaçmalarını müşahidə etdikdə əlinə qılınc alıb Peyğəmbəri müdafiə etməyə başladı. Peyğəmbər döyüş meydanından qaçaraq aradan çıxanlar qarşısında bu qadının göstərdiyi fədakarlığı gördükdə onun barəsində tarixi bir cümlə buyurdu: "Nəsibənin məqamı filankəs və filankəsin məqamından yüksəkdir."("Şərhi-Nəhcül-bəlağə" (Ibni Əbil-Hədid), 14-cü cild, səh.266 )

Ibni Əbil-Hədid yazır ki, ravi Peyğəmbərə xəyanət edərək onun Peyğəmbərin aşkar şəkildə qeyd etdiyi adamların adlarını dilə gətirməmişdir. Bu şəxslərin müqabilində isə bütün islam tarixində böyük fədakarlıq nümunəsi olan və Ühüd döyüşündə müsəlmanların sonradan qazandıqları qələbələrin səbəbi olan bir sərkərdənin comərdliyini tarix etiraf edir. Bu baş sərkərdə, həqiqi fədakar, müttəqilərin ağası və möminlərin əmiri Əli (ə)-dır. Döyüşün əvvəllərində Qüreyş ordusunun qaçmağa üz qoymasının əsas səbəbi bu idi ki, onların doqquz nəfərdən ibarət bayraqdarları bir-birinin ardınca Əli (ə)-ın vasitəsi ilə öldürülmüşdü. Bu da Qüreyş qoşununun ürəyinə dəhşətli qorxu salmış, müqavimət qüdrətini onların əllərindən almışdı.

Islam tarixində baş verən hadisələri təhlil edən müasir Misir yazıçıları Əli (ə)-ın haqqını ona layiq ola biləcək şəkildə, yaxud heç olmazsa tarixlərdə yazılıb saxlanıldığı kimi bəyan etməmiş, onun göstərdiyi fədakarlığı başqaları ilə eyni səviyyədə tutmuşlar. Buna görə də biz o həzrətin fədakarlıqlarını qısa şəkildə, eyni zamanda onların öz tarixi mənbələrindən istifadə etməklə burada əks etdirməyi zəruri hesab edirik:

1-Ibni Əsir öz tarixində yazır:–Peyğəmbər (s) hər tərəfdən Qüreyş qoşununun dəstələrinin hücumuna məruz qaldı. Hər bir dəstə Peyğəmbərə həmlə etdikdə Əli (ə) da Peyğəmbərin fərmanı ilə onların üstünə həmlə edirdi, bəzilərini öldürməklə onların dağınıq şəklə düşməsinə səbəb olurdu. Bu hadisə Ühüddə bir neçə dəfə təkrar olundu. Bu fədakarlıqla əlaqədar vəhy elçisi nazil oldu və Peyğəmbər (s)-in yanında Əli (ə)-ın rəşadət və fədakarlığını tərifləyib dedi: "Onun göstərdiyi bu igidlik fədakarlığın ən yüksək həddidir."

Allahın Rəsulu da onun sözünü təsdiq edib dedi: "Mən Əli ilə, Əli də mənimlədir." Sonra meydanda bir səs eşidildi: "La fəta illa əli, la seyfə illa Zulfəqar", yəni Zülfüqar kimi bir qılınc, Əli kimi bir comərd şəxs yoxdur.

Ibni Əbil-Hədid bu hadisəni daha da ətraflı şəkildə şərh edərək yazır: "Peyğəmbəri öldürmək üçün hücum edən dəstə əlli nəfərdən ibarət idi, Əli (ə) da piyada olduğu halda, onları pərən-pərən salırdı."

Sonra isə Cəbrailin nazil olması hadisəsini nəql edib deyir: Tarixi cəhətdən heç bir şəkk olmayan bu məsələdən əlavə, mən Məhəmməd ibni Ishaqın "Ğəzəvat" kitabının bəzi nüsxələrində cəbrailin gəlməsi hadisəsini görmüşəm. Hətta bir gün öz müəllimim Əbdül-Vəhhab Sükeynədən bu hadisənin doğru olub-olmaması barədə soruşdum. O dedi ki, bəli, bu doğrudur. Mən ona dedim ki, bəs nə üçün bu doğru xəbəri "Sihahi-Sittə"nin (yəni sünnülərin mötəbər sayılan altı kitabının) müəllifləri qeyd etməmişlər? Cavab verdi ki, "Sihah"ın müəllifləri səhih hədislərimizdən çoxunu dərc etməkdə özlərini xəbərsizliyə vurmuşlar.

2-Əmirəl-möminin Əli (ə) "Rəsül-yəhud" (yəhudi başçıları) üçün öz səhabələrindən bir qrupunun iştirak etdiyi bir çıxışda öz fədakarlıqlarını belə şərh edir:–Qüreyş qoşunu bizim üstümüzə sel kimi həmlə edən bir vaxtda ənsar və mühacirlər öz evlərinə tərəf üz qoydular. Mənim yetmiş yaram ola-ola o həzrəti müdafiə etdim.

Bunu deyib əbasını qaldırdı, əlini hələ də əsər-əlamətləri qalmaqda olan yaralarının üstünə çəkdi. Hətta Şeyx Səduqun "Xisal"da nəql etdiyinə əsasən, Əli (ə) Peyğəmbər (s)-i müdafiə edərək o qədər rəşadət və fədakarlıq göstərdi ki, axırda qılıncı sındı. Peyğəmbər (s) öz qılıncını–Zülfüqarını ona verdi ki, Allah yolunda cihadı davam etdirsin.

3-Ibni Əbil-Hədid yazır: Peyğəmbərin köməkçilərinin əksəriyyəti qaçmağa üz qoyan vaxt o həzrətə qarşı təzyiqlər çoxaldı. Bəni-Kənanə və Bəni-Əbdi Mənaf qəbilələrindən bir qrupu Peyğəmbərə hücum etdi. Onların arasında dörd nəfər adlı-sanlı qəhrəman var idi. Əli (ə) pərvanə kimi Peyğəmbərin ətrafına dolanır və düşmənin ona yaxınlaşmasının qarşısını alırdı. Əlli nəfərdən artıq olan bir dəstə Peyğəmbəri öldürmək qəsdinə düşmüşdü. Yalnız Əli (ə)-ın şiddətli həmlələri onları dağıdırdı. Amma onlar başqa bir nöqtəyə yığışıb yenidən həmlə edirdilər. Bu həmlələrdə əvvəlcə o dörd nəfər qəhrəman və daha on nəfər (onların adları tarixdə qeyd olunmamışdır) öldürüldü. Cəbrail Əli (ə)-ın göstərdiyi bu fədakarlıqlar üçün Peyğəmbəri təbrik etdi. Peyğəmbər də buyurdu: "Əli məndən, mən də Əlidənəm."

4-Keçmiş müharibələrdə bayraqdar çox böyük bir rütbəyə malik idi və bayraq həmişə cəsur, qorxmaz və qüvvəli şəxslərə tapşırılırdı. Bayraqdarın güclü, müqavimətli olması başqa cəngavərlərin də yüksək ruhiyyədə olmasına səbəb olurdu. Əsgərlərə ruhi zərbə dəyməsin deyə, əksər hallarda bir neçə nəfər bayraqdar təyin olunurdu ki, əgər biri öldürülsə, digəri bayrağı əlinə alsın. Qüreyş başçıları müsəlmanların Bədr döyüşündəki igidlik və şücaətindən agah idi. Buna görə də öz cəsur əsgərlərindən çoxunu bayraqdar təyin etmişdi. Qüreyşin bayraqdarlıq işini öhdəsinə alan ilk şəxs Təlhə ibni Tüleyhə idi. Əli (ə)-ın qılınc zərbəsi ilə öldürülən ilk şəxs də o idi. O öldürüləndən sonra Səid ibni Təlhə, Osman ibni Təlhə, Şafe ibni Təlhə, Haris ibni Əbu-Təlhə, Əziz ibni Osman, Əbdüllah ibni Cəmilə, Iratə ibni Şərahbil və Sovəb növbə ilə bayrağı götürmüş və hamısı da Əli (ə)-ın qılınc zərbəsi ilə öldürülmüşdü. Bunların öldürülməsi ilə Qüreyş ordusu qaçmağa başladı və beləliklə, müsəlmanların ilk qələbəsi məhz Əli (ə)-ın fədakarlığı nəticəsində əldə edildi.

Mərhum Şeyx Müfid özünün "Irşad" kitabında Imam Sadiq (ə)-dan nəql edir ki, Qüreyşin bayraqdarları doqquz nəfər idi və hamısı da bir-birinin ardınca və Əli (ə)-ın zərbəsi ilə öldürüldü. ibni Hişam özünün "Siyrə" kitabında adları çəkilənlərdən əlavə, bir neçə adamın adını da çəkərək qeyd etmişdir ki, onlar ilk həmlədə Əli (ə)-ın zərbəsi ilə öldürülmüşdür.

Bütpərəst ərəblərin qoşunu çəyirtkə kimi axışaraq müsəlmanların altı gün qabaqca qazdıqları dərin xəndəyin kənarında endilər. Onlar elə təsəvvür edirdilər ki, müsəlmanlarla Ühüd çölündə olduğu kimi qarşılaşacaqlar. Amma bu dəfə müsəlmanlardan heç bir əsər-əlamət görməyərək öz yollarına davam etdilər. Nəhayət, gəlib Mədinə şəhərinin darvazasına çatdılar. Mədinənin zərbə endirilə biləcək nöqtələrində qazılmış dərin xəndəkləri görüb heyrətə daldılar. Onların sayı on min nəfərdən artıq idi, amma islam mücahidlərinin sayı üç min nəfərdən çox deyildi.

Mədinənin mühasirəsi təqribən bir ay çəkdi. Düşmən əsgərləri hər vaxt xəndəyi keçmək fikrinə düşsəydilər, xəndəkdən az bir məsafədə qazılmış səngərlərdə özlərinə mövqe seçmiş mühafizəçilərin şiddətli müqaviməti ilə qarşılaşırdılar. Hər iki tərəf gecə-gündüz bir-birinə ox atır, heç biri digərinə qələbə çala bilmirdi. Bu vəziyyətin belə davam etməsi düşmən qoşununa çox baha otururdu. Çünki havanın soyuqluğu və yemin azlığı minik heyvanlarının canını təhdid edirdi. Az qalırdı ki, döyüş ruhiyyəsini itirsinlər, yorğunluq və süstlük onların ruhiyyələrini öldürsün. Buna görə də, qoşun başçıları öz qorxmaz və güclü əsgərlərini xəndəkdən keçirməkdən başqa bir çıxış yolu görmürdülər. Qüreyş ordusunun qəhrəmanlarından altı nəfər öz atlarını xəndəyin ətrafında sürətlə çapıb dar bir yerdən keçərək, meydana daxil oldular. Bu altı nəfərdən biri ərəblərin məşhur pəhləvanı olan Əmr ibni Əbdüvəd idi. O, Ərəbistan yarımadasında ən güclü və ən şücaətli döyüşçü idi, min nəfər cəngavərə bərabər sayılırdı. O, poladdan hazırlanmış zirehli paltar geymişdi, müsəlmanların qarşısında şir kimi nərə çəkib deyirdi: "Cənnət iddiaçıları haradadırlar?! Sizin içərinizdə bir nəfər yoxdurmu ki, məni cəhənnəmə göndərsin, yaxud mən onu cənnətə göndərim?!" Onun sözləri ölümə çağırış idi. Bu pəhləvanın ardıcıl nərələri qəlblərə ölüm saçan bir qorxu salmışdı. Sakin qulaqlar tıxanmış, dillərin cavab vermək qabiliyyəti alınmışdı. Ikinci dəfə olaraq, bu ərəb pəhləvanı atın yüyənini buraxdı və müsəlmanların qarşısında özünü vüqarlı göstərib lovğalandı və mübariz istədi. Hər dəfə onun mübariz tələb etmək səsi eşidiləndə yalnız bir nəfər gənc ayağa qalxıb meydana getmək üçün Peyğəmbərdən icazə istəyirdi, amma hər dəfə o həzrətin müqaviməti ilə qarşılaşırdı. O gənc Əli (ə) idi. Peyğəmbər onun istəklərinə belə cavab verirdi: "Əyləş, bu Əmrdir!" Əmr üçüncü dəfə nərə çəkib qışqırdı: "Qışqırmaqdan səsim tutuldu! Sizin aranızda meydana gələcək bir nəfər yoxdurmu?!" Bu dəfə də Əli (ə) yalvararaq Peyğəmbərdən döyüşə getmək üçün icazə istədi. Peyğəmbər (s) buyurdu:–Bu mübariz tələb edən Əmrdir.

Əli (ə) dedi:–Eybi yoxdur.

Nəhayət, Peyğəmbər onunla razılaşdı, öz qılıncını ona verdi, əmaməsini onun başına bağladı, sonra ona belə dua etdi: "Pərvərdigara, Əlini pis hadisələrdən hifz et! Ilahi, Bədr döyüşündə Übeydəni, Ühüddə Həmzəni məndən aldın. Ilahi, Əlini xətərlərdən hifz elə!" Sonra isə "Ənbiya" surəsinin 89-cu ayəsini tilavət etdi.

Sonra bu tarixi cümləni buyurdu: "Imanın hamısı ilə küfrün hamısı qarşı-qarşıya dayanmışdır." Əli (ə) imanın, Əmr isə şirk və küfrün təmsilçisi idi. Mümkündür, bu cümləni deməkdə Peyğəmbər (s)-in məqsədi imanla küfr arasındakı məsafənin çox az olmasını və həmçinin bu döyüşdə iman qüvvələrinin məğlub olacağı təqdirdə şirkin mövqeyinin bütün dünya səviyyəsində möhkəmlənəcəyini göstərməkdir.

Imam (ə) itirilmiş vaxtın əvəzini çıxmaq üçün sürətlə meydana getdi və ərəb pəhləvanlarının qafiyə vəznində oxuduğu bir rəcəz oxudu. Onun məzmunu belə idi: "Tələsmə! Güclü bir kişi sənə cavab verməyə gəlmişdir."

Əli (ə) zirehli paltar geymişdi, gözləri dəbilqənin altından parlayırdı. Ərəb pəhləvanı Əli (ə)-la tanış olduqdan sonra onunla döyüşməkdən çəkindi. Dedi:–Atan mənim dostlarımdan idi, mən onun oğlunun qanını tökmək istəmirəm.

Ibni Əbil-Hədid yazır: Mənim tarix müəllimim Əbül-Xeyr tarixin bu hissəsini tədris edəndə belə dedi:–Əmr Bədr döyüşündə iştirak etmiş, Əlinin igidlik və şücaətlərini yaxından görmüşdü. Buna görə də bəhanə gətirərək, belə bir qəhrəmanla qarşılaşmaqdan qorxurdu.

Nəhayət, Əli (ə) ona dedi:–Sən mənim ölümümə görə qüssələnmə! Mən öldürülsəm də, qələbə çalsam da xoşbəxt olacağam, yerim cənnətdə olacaq. Amma hər halda cəhənnəm sənin intizarındadır.

Bu vaxt Əmr gülümsəyib dedi:–Qardaşoğlu! Bu, ədalətli bölgü deyil, qoy cənnət də, cəhənnəm də hər ikisi sənin olsun!

Əli (ə) bu vaxt onun Allaha etdiyi nəzri yadına saldı: "Qüreyşdən hər kəs ondan iki şey istəsə, birini qəbul edəcək."

Əmr dedi:–Bəli, belədir.

Əli (ə) dedi:–Ilk istəyim budur: Islamı qəbul et.

Ərəb pəhləvanı dedi:–Bu istəkdən vaz keç. Çünki sənin dininə ehtiyacım yoxdur.

Əli (ə) dedi:–Sən gəl döyüşdən əl çəkib öz yurduna qayıt və Peyğəmbərin işini başqalarına tapşır. Əgər o qələbə çalsa, Qüreyş üçün bir səadətdir. Yox, əgər öldürülsə, sənin arzun döyüşsüz həyata keçər.

Əmr cavabda dedi:–Hətta Qüreyş qadınları belə söz deməzlər. Məhəmməd əlimə düşən halda necə qayıdım? Indi artıq öz əhdimə əməl etməyin vaxtı çatıb, çünki mən Bədr döyüşündən sonra nəzir eləmişəm ki, Məhəmməddən intiqam almayınca başıma yağ sürtməyəm.

Bu dəfə Əli (ə) dedi:–Belə isə döyüşə hazırlaşmaqdan başqa bir çarən yoxdur. Gərək işin düyünlərini qılınc zərbələri ilə açaq.

Bu vaxt yaşlı pəhləvan qəzəbin şiddətindən qızmış polada döndü. Əli (ə) piyada olduğu üçün o da yerə endi və atın ayaqlarını qılıncdan keçirtdi. Qılıncla Əli (ə)-a hücum edib o həzrətin başına şiddətli bir zərbə endirdi. Əli (ə) onun zərbəsini qalxanla dəf etdi, lakin qalxan iki yerə bölündü, dəbilqəsi də sındı və başı yaralandı. Həmin vaxt fürsəti itirməyib onun başına güclü bir zərbə endirdi və yerə sərdi. Sürətli qılınc zərbələri və meydanda qalxan toz-torpaq hər iki qoşunun bu döyüşün nəticəsini yaxından görməsinə mane olurdu. Birdən Əli (ə)-ın təkbir (Allahu əkbər) səsi ucaldı. Islam qoşunundan şadlıq səsi yüksəldi. Müsəlmanlar bildi ki, Əli (ə) ərəb pəhləvanına qələbə çalaraq onun şərini müsəlmanlardan dəf etmişdir. Bu adlı-sanlı pəhləvanın öldürülməsi xəndəyi keçən və döyüşün nəticəsini gözləyən digər beş pəhləvanın: Əkrəmə, Hübeyrə, Nofəl, Zərrar və Mirdasın qaçmasına səbəb oldu. Onlardan dörd nəfəri xəndəyi keçib öz qoşunlarına tərəf gedə bildi və Qüreyşi öz böyük qəhrəmanlarının öldürülməsindən xəbərdar etdi. Amma Nofəl atla qaçanda xəndəyə düşdü. Əli (ə) xəndəyə girib bir zərbə ilə onu öldürdü. Bu pəhləvanların öldürülməsi müharibə odunun sönməsinə və qəbilələrin hər birinin öz vətənlərinə qayıtmaq fikrinə düşməsinə səbəb oldu. Çox keçmədən havanın soyuqluğu və (atlar və dəvələr üçün) yemin azlığı kimi çətinliklərin olması ilə qarşılaşan on min nəfərlik ordu geri qayıtdı. Ən güclü düşmən tərəfindən təhdid olunan islamın əsası və bünövrəsi Əli (ə)-ın fədakarlığı və qəhrəmanlığı sayəsində qorunub saxlandı.

Bu döyüşün incəliklərindən, müsəlmanların riqqətli vəziyyətlərindən, onların adlı-sanlı Qüreyş pəhləvanının nərələrindən yaranan qorxularından tam xəbərdar olmayanlar belə bir fədakarlığın həqiqi dəyərini heç vaxt dərk edə bilməzlər. Amma islam tarixinin bu hissəsini diqqətlə oxuyan, onu düzgün və möhkəm üslub əsasında, məntiqlə araşdırıb təhlil edən hər bir tədqiqatçı üçün bu yüksək fədakarlığın dəyəri gizli qalmaz. Bu cür mühakimə yürüdərəkən bunu bilmək kifayətdir ki, əgər Əli (ə) düşmənlə mübarizə etmək üçün meydana getməsəydi, müsəlmanların heç birində təcavüzkar düşmənlə qarşılaşmaq cürəti olmayacaqdı. Mübariz bir ordu üçün ən böyük zəlillik və ar budur ki, düşmənin mübariz tələb edən çağırışına müsbət cavab verilməyə və qoşunun canını qorxu bürüyə. Əgər düşmən döyüşmək fikrindən dönsəydi və mühasirə sınandan sonra öz yerlərinə qayıtsaydılar da belə, bu rüsvayçılıq möhürü əbədi olaraq, islamın müdafiə tarixində qalacaqdı. Əgər Əli (ə) bu döyüşdə iştirak etməsəydi, yaxud öldürülsəydi, Səl dağının ətəyində Peyğəmbərin ətrafına yığışan, ərəb pəhləvanının nərəsindən yarpaq kimi titrəyən əsgərlərin əksəriyyəti dağa çıxıb qaçmağa üz tutacaqdılar. Necə ki, bu hadisə eynilə Ühüd və Hüneyn döyüşlərində də baş vermişdi (bu hadisələr tarixdə əks etdirilmişdir). Meydanda qalıb mübarizə edən və Peyğəmbəri qoruyan bir neçə nəfər istisna olmaqla, qalanları qaçıb Peyğəmbəri tək qoydular. Əgər Imam (ə) bu mübarizədə məğlub olsaydı, təkcə Səl dağının ətəyində islam bayrağı altında Peyğəmbər (s)-in ətrafına yığışan əsgərlər yox, üstəlikdə xəndəyin qazıldığı ərazi boyunca qısa məsafələrdə mövqe tutan mühafizəçi əsgərlər də səngərləri buraxıb hərəsi bir tərəfə qaçacaqdı. Əgər Əli (ə) bu döyüşdə Qüreyş pəhləvanlarının təcavüzünün qarşısını almasaydı, yaxud bu yolda öldürülsəydi, düşmən əsgərlərinin xəndəyin müdafiə xəttindən keçmələri çox asan və labüd idi. Nəticədə düşmən qoşununun nəzər-diqqəti islam ordusunun qərargahına yönələcək və meydanın sonuna qədər hücum edəcəkdilər. Bunun da nəticəsi şirkin tövhid əhlinə qələbə çalması və islam nurunun söndürülməsindən başqa bir şey olmayacaqdı. Buna əsasən, Peyğəmbər (s) ilahi vəhydən ilham alaraq, Əli (ə)-ın o gündəki fədakarlığını belə qiymətləndirdi: "Əlinin Xəndək günü düşmənə endirdiyi zərbəd səqəleynin (cin və insanların) ibadətindən əfzəldir."

Bu cür qiymətləndirmənin səbəbi tamamilə aydındır: əgər bu fədakarlıq olmasaydı, şirk ayini bütün dünyanı tutardı və daha heç bir (ilahi) məşəl qalmayacaqdı ki, səqəleyn (cin və insanlar) onun dövrəsinə yığışıb Allaha sitayiş etsinlər.

Qeyd edilməlidir ki, Imam (ə) öz misilsiz şücaət və fədakarlığı ilə bütün dünya müsəlmanlarını, tövhid ayini ardınca gedənləri öz əməlinə borclu etdi. Başqa sözlə desək, keçmiş əsrlərdən bəri islam və iman Əli (ə)-ın fədakarlığına borclu olmuşdur. Bu fədakarlıqdan əlavə, Əli (ə)-ın comərdliyi o qədər yüksək olmuşdur ki, Əmri öldürəndən sonra onun qiymətli zirehinə əl vurmadı, onun cəsədini və paltarlarını olduğu kimi meydanda qoyub getdi. Buna görə də Əmrin bacısı onun başı üstünə gəlib belə deyir: "Sənin üçün heç vaxt ağlayıb göz yaşı tökməyəcəyəm, çünki kərim bir şəxsin əli ilə öldürülmüşsən–sənin qiymətli paltarlarına və döyüş silahlarına əl vurmamışdır."

Necə oldu ki, düşmən öz dili ilə Əli (ə)-ın iftixarlarını açıb şərh elədi? Və necə oldu ki, o həzrətə qarşı nalayiq sözlər demək üçün təşkil olunmuş bir məclis onun təriflənməsinə çevrildi? Imam Həsən (ə)-ın şəhid olması Müaviyəyə elə öz sağlığında oğlu Yəzidin xilafətinə zəmin hazırlamağa, Məkkədə, Mədinədə yaşayan böyük səhabələrdən, Peyğəmbərin dostlarından Yəzid üçün beyət almaq və nəticədə onların Yezidin əlini "islam xəlifəsi" və "Peyğəmbərin canişini" kimi sıxıb beyət etmələrinə fürsət verdi. Həmin məqsədlə Müaviyə Allah evinin ziyarətinə getmək üçün Şamdan yola düşdü. O, Hicazın dini mərkəzində qaldığı dövr ərzində Peyğəmbər (s)-in dostları və səhabələrlə görüşüb söhbət etdi, təvafı qurtardıqdan sonra cahiliyyət dövründə Qüreyş başçılarının yığıncaq yeri olan "Darün-Nədvə"də bir az istirahət edib Səd Vəqqas və digər islam şəxsiyyətləri ilə danışıqlara başladı. Çünki o vaxt Yezidin xilafət və canişinlik məsələsi bu şəxslərin razılığını cəlb etmədən mümkün deyildi. Müaviyə Darün-Nədvədə onun üçün qoyulmuş taxtın üstündə oturdu, Səd Vəqqası da öz yanında oturtdu. O, məclisdə Əli (ə)-a nalayiq sözlər demək üçün münasib şəraitin yarandığını gördü. Allah evinin yanında və Əli (ə)-ın gözəl və parlaq keçmişindən, fədakarlıq və rəşadətindən tam mənada agah olan səhabələrin hüzurunda, bu işi görmək o qədər də asan deyildi. Çünki onlar unutmamışdılar ki, bir müddət əvvəl Kəbə daxildən və xaricdən batil məbudlarla, bütlərlə dolu idi və onların hamısı Əli (ə)-ın əli ilə məhv edilmişdi. Əli (ə) Peyğəmbər (s)-in fərmanı ilə onun mübarək çiyninə çıxmış, həm Müaviyənin özünün, həm də onun ata-babalarının uzun illər boyu sitayiş etdikləri bütləri əzəmətin ən yüksək zirvəsindən zillətin ən alçaq nöqtəsinə salmış və hamısını sındırmışdı. Indi Müaviyə istəyirdi ki, özünü zahirdə tövhidə inanan, Allaha pərəstiş edən bir adam kimi göstərib, tövhid yolunun ən böyük qəhrəmanını tənqid etsin və ona qarşı nalayiq sözlər desin. Halbuki Əli (ə)-ın fədakarlıqları sayəsində tövhid əqidəsi qəlblərə kök atıb çiçəklənmişdi.

Səd Vəqqas batində Imam (ə)-ın düşmənlərindən idi, o və imamın bariz iftixarlarına, mənəvi məqamlarına həsəd aparırdı. Osmanın misirli qiyamçılar vasitəsi ilə öldürüldüyü vaxt hamı bir nəfər kimi və yüksək rəğbətlə Əmirəl-möminin Əli (ə)-ı xilafətə seçdilər. Yalnız bir neçə nəfər onunla beyət etməkdən imtina etdi. Səd Vəqqas da onlardan biri idi. Əmmar Səd Vəqqası Əli (ə)-la beyətə dəvət edəndə ona sərt bir cavab verdi. Əmmar bu əhvalatı Əli (ə)-a çatdırdıqda Həzrət buyurdu: "Həsəd onun bizimlə beyət və həmkarlıq etməsinə mane olmuşdur."

Sədin Imam (ə)-la ədavəti o qədər çox idi ki, ikinci xəlifə fərman verərək altı nəfərlik şura üzvlərini təyin etdikdə və Səd Vəqqası, onun əmioğlusu və eyni zamanda Osmanın bacısının əri Əbdürrəhman ibni Ovfu şura üzvü kimi seçdikdə şuradan kənardakı şəxslər dedilər ki, Ömər Səd və Əbdürrəhmanı şuraya qəbul etməklə üçüncü dəfə olaraq Əli (ə)-ı xilafətdən uzaqlaşdırmaq istəyir.

Imamla olan keçmiş ədavətinə baxmayaraq, Səd Müaviyənin Əli (ə)-a qarşı nalayiq sözlər dediyini gördükdə Müaviyəyə dedi:–Məni öz taxtında oturdub hüzurumda Əliyə nalayiq sözlər deyirsən?! Allaha and olsun, əgər Əlinin malik olduğu üç fəzilətdən biri məndə olsaydı, bu vəzifənin mənə qismət olmasından daha yaxşı olardı:

1) Peyğəmbər (s) onu Mədinədə öz yerinə canişin qoyub özü Təbuk döyüşünə getdi və Əliyə belə buyurdu. "Sənin mənimlə olan münasibətin Harunun Musa ilə olan münasibəti kimidir. Bir fərqlə ki, məndən sonra daha heç bir peyğəmbər yoxdur."

2) Peyğəmbər (s) Nəcran başçıları ilə mübahiləyə başlayacağı gün Əli, Fatimə, Həsən və Hüseynin əlindən tutub dedi: "Ilahi, bunlar mənim Əhli-beytimdir."

3) Müsəlmanlar Xeybər qalalarının mühüm hissələrini fəth etmişdilər, amma onların pəhləvanlarının ən böyük qalası və mərkəzi sayılan Qəmus qalası səkkiz gün mühasirədə qaldı, islam mücahidləri o qalanı fəth edə bilmədilər. Peyğəmbərin şiddətli başağrısı onun şəxsən müharibədə iştirak edib qoşuna rəhbərliyi öz öhdəsinə almasına mane olurdu. Hər gün bayrağı islam ordusunun sərkərdələrindən birinin əlinə verirdi, onlar da heç bir nəticə əldə etmədən, əliboş geri qayıdırdılar. Bir gün bayrağı Əbu Bəkrə verdi, sonrakı gün Ömərə verdi, amma hər ikisi işi sona yetirmədən Peyğəmbərin hüzuruna qayıtdılar. Bu cür vəziyyətin davam etməsi Peyğəmbər üçün çox çətin və ağır idi. Buna görə də buyurdu: "Sabah bayrağı elə bir şəxsin əlinə verəcəyəm ki, heç vaxt döyüşdən qaçmaz və düşmənə arxa çevirməz. O elə bir şəxsdir ki, Allah və Onun Rəsulu o şəxsi sevir. Allah bu qalanı o şəxsin əli ilə fəth edəcəkdir." Peyğəmbər (s)-in buyurduğu sözləri Əli (ə)-a nəql etdikləri vaxt o həzrət üzünü Allah dərgahına tutub dedi: "Pərvərdigara, Sənin əta etdiyinin qarşısını heç kim ala bilməz, Sənin məhrum etdiyin şeyi əta edə biləcək bir kəs tapılmaz."

Səd davam etdi: Günəş çıxan zaman Peyğəmbərin dostları onun çadırını dövrəyə aldılar ki, bu iftixarın kimə nəsib olacağının şahidi olsunlar. Peyğəmbər çadırdan çıxdıqda, hamı boynunu həzrətə sarı uzatdı. Mən həzrətin qarşısında durdum ki, bəlkə bu iftixar mənə qismət oldu. Şeyxeyn (Əbubəkr və Ömər) hamıdan çox arzulayırdılar ki, bu şərəf onlara qismət olsun. Birdən Peyğəmbər buyurdu: "Əli haradadır?" O, həzrətə deyildi ki, Əlinin gözü ağrıdığına görə istirahət edir. Səlmət ibni Əkvə Peyğəmbərin buyurduğuna əsasən Əlinin çadırına getdi, əlindən yapışaraq onu Peyğəmbərin hüzuruna gətirdi. Peyğəmbər onun sağalması üçün dua etdi, dua da dərhal qəbul olundu. Sonra ona özünün zirehli paltarını geyindirdi, Zülfüqarı belinə bağladı və bayrağı onun əlinə verib bir daha xatırlatdı ki, döyüşdən əvvəl onları islam dininə dəvət etsin. Əgər islamı qəbul etməsələr, onlara desin ki, tərk-silah olunub cizyə (vergi) verməklə islam bayrağı altında azad surətdə yaşayıb öz dinlərində qala bilərlər. Əgər bunlardan heç birini qəbul etməsələr döyüşə hazır olsunlar. Sonra buyurdu: "Əli, bil ki, əgər Allah-Taala bir nəfəri sənin vasitənlə düz yola (islama) hidayət etsə, (bu iş) sənin qırmızı dəvələrə sahib olub onları Allah yolunda infaq etməyindən daha yaxşıdır."

Səd Vəqqas bizim burada geniş şəkildə şərh etdiyimiz hadisəni qısa şəkildə nəql edib etiraz əlaməti olaraq Müaviyənin məclisini tərk etdi.

Bu dəfə müsəlmanlar Əmirəl-möminin Əli (ə)-ın rəşadət və fədakarlığı sayəsində nəzərə çarpacaq qələbələrə nail oldular. (Məhz buna görə Əli (ə)-ı "Xeybərin fatehi" adlandırırlar.) Əli (ə) öz ardınca gələn əsgərlərlə birlikdə qalanın yaxınlığına çatıb islam bayrağını yerə sancdı. Bu vaxt qaladakı pəhləvanların hamısı çölə çıxdılar. Mərhəbin qardaşı Haris nərə çəkib Əli (ə)-ın üstünə atıldı. Onun nərəsi elə dəhşətli idi ki, Əli (ə)-ın arxasında olan əsgərlər ixtiyarsız olaraq dala çəkildilər. Haris qəzəbli şir kimi Əli (ə)-a hücum etdi, amma çox keçmədən cansız cəsədi torpağa sərildi. Qardaşının ölümü Mərhəbə çox ağır təsir elədi və intiqam almaq üçün meydana gəldi. O təpədən-dırnağa kimi silahlanmışdı, əynində polad zireh, başında daşdan bir papaq vardı, daş papağın üstündən başına dəbilqə qoymuşdu. Hər iki pəhləvan rəcəz oxumağa başladılar. Islam və yəhudi qəhrəmanlarının qılınc və nizə zərbələri baxanların qəlbinə çox qəribə bir vahimə salmışdı. Birdən islam qəhrəmanının kəsici qılıncı Mərhəbin başına endi və onu yerə sərdi. Mərhəbin arxasında dayanmış digər yəhudi pəhləvanları qaçmağa başladılar. Müqavimət göstərmək istəyənlər isə Əli (ə)-la təkbətək döyüşə girdilər və hamısı da dərhal canlarını tapşırdılar. Artıq qalaya daxil olmağın vaxtı gəlib çatmışdı. Qapının bağlı olması Imamın və əsgərlərin qalaya daxil olmasına maneçilik törədirdi, amma Imam (ə) ilahi bir qüvvə ilə Xeybər darvazasını yerindən qoparıb yolu əsgərlərin üzünə açdı. Beləliklə, sonuncu fəsad yuvasını və təhlükə ocağını məhv etdi, müsəlmanları bu iyrənc və təhlükəli ünsürün şərindən qurtardı (bu ünsürlər həmişə islam və müsəlmanlarla düşmənçilik edirdilər.)

Səd Vəqqasın Müaviyənin yanında Əmirəl-möminin Əli (ə) barəsində xatırlatdığı üç fəzilətdən biri haqqında ətraflı söhbət etdik, digər iki fəzilət barəsində də qısaca söz açmağımız daha yaxşı olardı. Imam (ə)-ın fəzilətlərindən biri budur ki, bütün döyüşlərdə Peyğəmbərlə yanaşı və onun bayraqdarı olmuşdur. Təkcə Təbuk qəzvəsində iştirak etməmiş, Peyğəmbərin fərmanı əsasında Mədinədə qalmışdır. Çünki Peyğəmbər bilirdi ki, o həzrət Mədinədən xaric olandan sonra münafiqlər üsyan etməyi, ictişaş salmağı qərara almışlar. Buna görə də Əli (ə)-a buyurdu: "Sən mənim Əhli-Beytimin, qohum-əqrəbamın və mühacirlərin himayəçisi olmalısan. Bu işə sən və məndən başqa heç kimin səlahiyyəti yoxdur." Əmirəl-möminin Əli (ə)-ın Mədinədə qalması münafiqlərin məkrli planını pozdu. Buna görə də Əli (ə)-ın Mədinədən çıxması üçün başqa bir tədbir fikrinə düşdülər. Onlar şayiə yaydılar ki, "Peyğəmbərlə Əlinin münasibəti pozulmuş, Əli də yolun uzaq olması, istinin şiddəti səbəbi ilə Allah yolunda vuruşmaqdan imtina etmişdir." Hələ Peyğəmbər (s) Mədinədən çox da uzaqlaşmamışdı ki, bu şayiə şəhərdə yayıldı. Imam (ə) onların bu töhmətinə cavab vermək üçün Peyğəmbər (s)-in hüzuruna gəlib əhvalatı ona söylədi. Peyğəmbər (s) tarixi cümləsini (Səd arzu edirdi ki, kaş bu cümlə onun barəsində deyilmiş olaydı) buyurub Əli (ə)-a təsəlli verdi. Həzrət buyurdu: "Mənimlə sənin münasibətinin Harunun Musa ilə münasibəti kimi olmasına razı deyilsənmi?! Amma bir fərqlə ki, məndən sonra heç bir peyğəmbər yoxdur."

Alimlərin terminində bu hədisə "Hədisül-mənzilət" deyilir. Bu hədis əbədi olaraq xətm olunan peyğəmbərlikdən başqa, Harunun malik olduğu bütün fəzilətləri Əli (ə) üçün isbat edir. Bu hədis islamda mütəvatir sayılan hədislərdəndir, hədisçilər və siyrə yazanlar onu öz kitablarında qeyd etmişlər. Səd Vəqqasın xatırlatdığı üçüncü məsələ Peyğəmbər (s)-in Nəcran məsihiləri ilə etdiyi mübahiləsidir. Onlar məsihiyyətin batil əqidələri barəsində Peyğəmbərlə müzakirə apardıqdan sonra islamı qəbul etmək istəmədilər, amma mübahilə (yəni, yalançının lənətlənməsi üçün Allaha dua etmək) üçün hazırlıqlarını bildirdilər. Mübahilə vaxtı gəlib çatdı. Peyğəmbər öz yaxın adamlarının arasından yalnız dörd nəfəri seçdi ki, bu tarixi hadisədə iştirak etsinlər. Bu dörd nəfər Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn (əleyhimüssalam) idilər. Çünki bütün müsəlmanların arasında bu dörd nəfərdən də pak, möhkəm imanlı şəxs yox idi. Peyğəmbər (s) evindən mübahilənin icra ediləcəyi yerə qədər olan məsafəni xüsusi bir vəziyyətdə keçib getdi. O həzrət Hüseyn (ə)-ı qucağına almış, Həsən (ə)-ın əlindən tutmuşdu, Əli (ə) və Fatimə (ə) onun ardınca gəlirdilər. Peyğəmbər (s) mübahilə yerinə daxil olmazdan qabaq onlara dedi:–"Mən nə vaxt dua etsəm, siz də "amin" deyin." Peyğəmbər (s) və digər dörd nəfərin nurani üzləri (onlardan üçü Peyğəmbərin mübarək vücud şəcərəsinin şaxələri idilər) Nəcran məsihilərini elə vəlvələyə saldı ki, onların baş yepiskopu dedi:–"Biz elə üzləri müşahidə edirik ki, əgər mübahilə üçün Allah dərgahına üz tutsalar, bu biyaban yandırıcı cəhənnəmə dönər və əzabın şölələri Nəcrana qədər gedib çatar." Buna görə də mübahilə fikrindən dönüb cizyə verməyə razı oldular. Ayişə deyir: "Peyğəmbər (s) mübahilə günündə özü ilə olan dörd nəfəri əbasının altına çəkib bu ayəni tilavət etdi: "Həqiqətən Allahın istəyi budur ki, bütün pislikləri siz Əhli-beytdən uzaqlaşdırsın və sizi pak-pakizə etsin."

Zəməxşəri yazır: "Mübahilənin sərgüzəşti və bu ayənin məfhumu "Əshabi-kisa"nın (yəni, Ali-Əbanın; Əhli-beytin) fəzilətini göstərən ən böyük şahid, islam dininin haqq olmasına dair ən yaxşı bir sənəd sayılır.