Əli (ə) ilahi qanunları icra etməkdə çox dəqiq, tələbkar və ciddi idi. Onun həyatında yaltaqlıq və yalana əsla yol verilməzdi. Peyğəmbəri-Əkrəm (s)-in həyatında müqəddəs bir hədəfi izləyən və ona çatmaq üçün gecə-gündüz çalışan şəxslər öz məqsədləri ilə əlaqədar olan işlər qarşısında bitərəf, laqeyd mövqe seçə bilməzlər. Belə insanlar öz məqsədlərinə nail olduqdan sonra bəzilərinin məhəbbətini qazanır, bəzilərini isə qəzəbləndirirlər. Bu yolda qəlbləri pak, batinləri təmiz olan şəxslər onun ötkəmliyinə və ədalətli mühakimə yürütməsinə məftun olurlar; amma laqeyd və məsləksiz insanlar onun ədalətindən, göstərdiyi təzyiqlərdən narahat olurlar. Həm yaxşı, həm də pislə qızınan, müsəlman və qeyri-müsəlmanla keçinən, heç kimin qəzəb və kinini qazanmaq istəməyən şəxslər düzgün məqsədli və haqq məsləkli ola bilməzlər. Çünki belə şəxslərin bütün düşüncələri sazişçilik, nifaq və ikiüzlülükdən başqa bir şey deyildir.

Əmirəl-möminin Əli (ə)-ın hakimiyyəti dövründə bir nəfər öz yaşadığı məhəllin icra hakimini tərifləyib dedi ki, bütün siniflər ondan razıdır. Imam (ə) buyurdu: "Məlum olur ki, o, adil bir insan deyil, çünki hamının razılığı onun sazişkarlığını, nifaqının və düzgün hökm etməyə qadir olmadığını göstərir. Əgər belə olmasaydı, hamı ondan razı olmazdı."

Əmirəl-möminin Əli (ə) zahid (dünya malına aldanmayan) mühakiməçilərin və pakqəlbli fəqirlərin məhəbbətini qazanan, bunun müqabilində isə dünya hərislərinin və qanunpozan şəxslərin qəlblərində qəzəb və kin-küdurət şöləsini alovlandıran şəxslərdəndir. Əli (ə)-ın qayda-qanuna və üsullara (ictimai pirinsiplərə) riayət etməkdə çox ciddi, tələbkar olmasının, eləcə də ədalətinin əks-sədası yalnız onun hakimiyyəti dövrünə məxsus deyil. Baxmayaraq ki, yazıçıların və söz ustalarının çoxu imamın ədalətli mühakiməsindən və zahidliyindən söz açanda, çox vaxt o həzrətin hakimiyyəti dövründəki hadisələrə istinad edirlər, çünki bu ali insani fəzilətin aşkara çıxması üçün lazım olan şərait məhz o həzrətin hökuməti dövründə daha artıq yaranmışdı. Buna baxmayaraq, risalət əsrindən etibarən Imam (ə)-ın ədaləti, qəzavəti, həmçinin onun qanunlara çox dəqiq şəkildə riayət edib ciddiyyətli olması xalq kütlələrinin dilində əzbər olmuşdu. Buna görə də Imam (ə)-ın yürütdüyü mühakimələrə dözə bilməyən şəxslər yerli-yersiz olaraq ondan Peyğəmbər (s)-ə şikayət edirdilər, həmişə də Peyğəmbərin mənfi cavabını və "Əli ilahi qanunlara riayət edərək heç nə tanımır" deyə buyurduğunu eşidirdilər. Imam (ə)-ın həyatının risalət dövründəki tarixində baş vermiş bir neçə hadisə müddəamıza sübutdur. Biz burada nümunə olaraq iki hadisəni qeyd edirik:

1) Hicrətin onuncu ilində əziz Peyğəmbər (s) Allah evini ziyarət etmək əzmində idi. O, Əli (ə)-ı bir qrup müsəlmanla birlikdə Yəmənə ezam etdi. Ona əmr olunmuşdu ki, Yəməndən qayıdanda Nəcran məsihilərinin mübahilə günündə söz verdikləri parçaları onlardan alıb Rəsuli-Əkrəmə (s)-ə çatdırsın. O, göstərişi yerinə yetirdikdən sonra xəbər tutdu ki, Peyğəmbər Allah evinə tərəf yola düşmüşdür. Buna görə də öz yolunu dəyişib Məkkəyə yola düşdü. Həzrət Əli (ə) sürətlə Məkkəyə doğru irəliləyirdi ki, tez bir zamanda Peyğəmbərə çatsın. Buna görə də parçaları öz zabitlərindən birinə tapşırıb əsgərlərdən uzaqlaşdı. Nəhayət, Məkkənin yaxınlığında Peyğəmbərin hüzuruna çatdı, onunla görüşdükdə Peyğəmbər son dərəcə xoşhal oldu. Onu ehram paltarında görüb necə niyyət etdiyini soruşdu. Əli (ə) dedi: "Mən ehram bağlayanda dedim: Mən elə Peyğəmbərin ehram bağladığı niyyətlə ehram bağlayıram."

Yəmənə və Nəcrana etdiyi səfərdən, gətirdiyi parçalardan Peyğəmbərə məlumat verdikdən sonra Peyğəmbərin əmri ilə öz əsgərlərinə tərəf yollandı ki, onlarla birlikdə Məkkəyə qayıtsın. Əli (ə) əsgərlərə çatanda gördü ki, onun canişini olan zabit bütün parçaları əsgərlərin arasında bölmüş, onlar da parçaları ehram paltarı kimi bədənlərinə örtmüşlər. Əli (ə) öz zabitinin yersiz hərəkətindən bərk narahat oldu və ona dedi:–Nə üçün parçaları Peyğəmbərə təhvil verməmiş əsgərlərin arasında bölüşdürmüsən?

Zabit dedi:–Sizin əsgərləriniz israr etdilər ki, mən parçaları əmanət olaraq onların arasında bölüşdürəm və Həcc mərasimindən sonra onlardan alam.

Əli (ə) onun üzrünü qəbul etməyib dedi:–Sənə belə bir ixtiyar verilməmişdi!

Sonra əmr etdi ki, bölünmüş parçaların hamısını bir yerə yığıb Məkkədə Peyğəmbərə təhvil versinlər. Həmişə ədalətdən, nizam-intizamdan, inzibatçılıqdan əziyyət çəkən, işlərin qanun əsasında deyil, öz istəklərinə uyğun olaraq cərəyan etməsini istəyənlər Peyğəmbər (s)-in hüzuruna gəlib Əli (ə)-ın çox ciddiyyətli və tələbkar olmasından, inzibatçılığından şikayət edirdilər. Amma bilmirdilər ki, bir qanunu pozmaq və yersiz güzəştlər bir sıra daha böyük qanunsuzluqlara gətirib çıxaracaqdır. Əli (ə)-ın fikrincə "Xətakar (xüsusilə öz xətasını kiçik və əhəmiyyətsiz sayan) bir şəxs vəhşi, ipə-sapa yatmayan və cilovu buraxılmış atı minən bir süvariyə bənzəyir. Şübhəsiz, belə bir minik heyvanı öz sahibini dərələrin dərinliklərində sərt qayalara çırpıb məhv edəcəkdir." Belə bir təşbihdən Imam (ə)-ın məqsədi budur ki, hər bir günah iş - nə qədər kiçik olursa olsun, əgər kiçik sayılsa, arxasınca başqa günahları da çəkib gətirəcəkdir. Bu da insanı günahlara qərq edib oda salmayınca ondan əl çəkməz. Buna görə də məhz ilk gündən etibarən zahidliyi özünə bir yol seçib islam qanunları və üsulları ilə hər cür müxalifətçilikdən çəkinməli idi.

Peyğəmbər (s) Əli (ə)-ın işlərindən, onun ilahi qanunlardakı ciddiyyət və tələbkarlığından tamamilə xəbərdar olduğuna görə, dostlarından birini çağırıb dedi ki, onlara çatdırsın: "Əli (ə)-ın barəsində bədxahlıqdan əl çəkin, çünki, o, ilahi qanunları icra etməkdə çox dəqiq və ciddidir, həyatında heç vaxt yaltaqlıq və yalana yol verməz."

2) Xalid ibni Vəlid Qüreyşin güclü pəhləvanlarından, bacarıqlı sərkərdələrindən biri idi. O, hicrətin yeddinci ilində Məkkədən Mədinəyə mühacirət edib müsəlmanlara qoşuldu. Amma tövhid dininə iman gətirməzdən qabaq yenicə əsası qoyulmuş islam hökumətinin məhv edilməsi üçün Qüreyş tərəfindən törədilən müharibələrdə dəfələrlə iştirak etmişdi. Ühüd döyüşündə gecə ikən müsəlmanlara qəfil hücum edib onların arxasından meydana daxil olmuş, islam mücahidlərini həmləyə məruz qoymuşdu. O, islamı qəbul edəndən sonra da Əli (ə)-la olan ədavət və düşmənçiliyini unutmamışdı, həm də Imam (ə)-ın misilsiz şücaətinə və güclü qollarına həsəd aparırdı. Peyğəmbər (s) vəfat edəndən sonra xəlifənin göstərişinə görə Əli (ə)-ı qətlə yetirmək qərarına gəlmişdi, amma bəzi səbəblərə görə bu işə müvəffəq olmadı. Əhməd ibni Hənbəl özünün "Müsnəd" kitabında yazır: "Peyğəmbəri-Əkrəm başçısı Əli olan bir qrupu Yəmənə göndərdi. Xalid də onların arasında idi. Islam qoşunu Yəmənin bir məntəqəsində Zeyd qəbiləsi ilə döyüşüb qələbə çaldı, qənimət ələ keçirdi. Imamın qənimətləri bölüşdürməkdə seçdiyi üslub Xalidin xoşuna gəlmədi. Buna görə də Peyğəmbər (s)-lə Əli (ə)-ın arasında soyuqluq yaratmaq üçün Peyğəmbərə bir məktub yazıb Bəridəyə verdi ki, təcili olaraq Peyğəmbərə çatdırsın. Bəridə deyir: "Təcili olaraq özümü Mədinəyə çatdırdım və məktubu Peyğəmbərə verdim. O həzrət məktubu dostlarından birinə verdi ki, onun üçün oxusun. Məktub sona çatdıqda birdən Peyğəmbər (s)-in üzündə qəzəb nişanələrinin zahir olduğunu gördüm. Belə bir məktubu gətirdiyim üçün çox peşman oldum. Özümə bəraət qazandırmaq üçün dedim ki, Xalidin göstərişi ilə belə bir işi görmüşəm, mənim yüksək rütbəli şəxslərin əmrinə tabe olmaqdan başqa bir çarəm yox idi. Sözüm qurtardıqdan sonra bir neçə dəqiqə məclisdə sükut hökm sürdü. Birdən Peyğəmbər (s) sükutu pozub dedi:–"Əli barəsində bədgümanlıq etməyin! "O məndən, mən də ondanam. O məndən sonra sizin rəhbərinizdir." Mən öz işimdən çox peşman oldum və Peyğəmbərdən xahiş etdim ki, məni bağışlasın. Peyğəmbər buyurdu ki, Əli gəlməyincə mən belə bir işə razı olmaram və sənə Allahdan istiğfar (bağışlanmaq) istəmərəm. Birdən Əli (ə) gəlib çatdı və mən ondan xahiş etdim ki, Peyğəmbərdən, mənim barəmdə (Allahdan) istiğfar etməsini xahiş etsin. Bu hadisədən sonra Bəridə Xalid ilə dostluğunu kəsib ixlas və hörmət əlini Əli (ə)-a tərəf uzatdı. Hətta Peyğəmbərin vəfatından sonra da o, Əbu Bəkrlə beyət etmədi. O, Əbu Bəkrdən hesabat istəyib onu rəsmiyyətlə tanımayan on iki şəxsdən biri idi.

Əli (ə) Allahın əmri ilə Həcc mövsümündə "Bəraət" ("Tövbə") surəsini, başqa sözlə, bütpərəstliyin kökünü kəsən xüsusi qətnaməni bütün ərəb qəbilələri üçün oxudu. Islam tarixi göstərir ki, Peyğəmbər (s) hətta öz risalətini elan etdiyi bir gündə özündən sonra Əli (ə)-ın canişinliyinin və xilafətini də elan etmişdi. Peyğəmbər (s) iyirmi üç illik risaləti müddətində hərdən işarə və kinayə ilə, dəfələrlə isə aşkar şəkildə Əli (ə)-ın ümmətin rəhbərliyinə layiq olmasını camaata deyir, vəfatından sonra Əli (ə)-la çəkişmələrinə və müxalifətçilik etmələrinə ehtimal verdiyi şəxslərə öyüd-nəsihət edib bəzən onları ilahi əzabla qorxudurdu. Hətta, Bəni-Amir qəbiləsinin rəisi Peyğəmbər (s)-ə "Onun ayinini son nəfəsədək müdafiə etməyə bu şərtlə hazırdır ki, özündən sonra rəhbərliyi ona tapşırsın" - deyə, təklif edəndə Peyğəmbər cavabda buyurmuşdu: "Bu iş Allahın ixtiyarındadır. Allah hər kəsi bu iş üçün seçsə, o mənim canişinim olacaqdır."

Yəmənin hakimi də Bəni-Amir qəbiləsinin rəisinin təklifinə oxşar bir təklif irəli sürəndə yenə də Peyğəmbər (s) əsəbiləşib onun təklifini rədd etdi. Bununla belə, Peyğəmbər (s) müxtəlif yerlərdə, müxtəlif ibarətlərlə Əli (ə)-ı öz canişini kimi təqdim edərək ümmətə xəbərdarlıq edirdi ki, Allah Əlini canişinliyə və xilafət üçün seçmişdir və o, (Peyğəmbər) bu işdə ixtiyar sahibi deyildir. Burada həmin hadisələrdən bir neçə nümunəni qeyd edirik:

1) Besətin əvvəlində, Peyğəmbər (s) öz qohum-əqrəbasını islama dəvət etmək barədə Allah tərəfindən fərman alanda bir yığıncaq təşkil etmiş və elə o məclisdə Əli (ə)-ı öz canişini, vəziri və xəlifəsi elan etmişdi.

2) Peyğəmbər (s) Təbuka yola düşəndə Əli (ə)-ın onunla olan münasibətinin Harunun Musa ilə olan münasibəti kimi olduğunu bəyan və təkid etmişdi ki, "Əli, nübüvvətdən başqa Harunun malik olduğu bütün mənsəblərə malikdir.

Bəridəyə və digər islam şəxsiyyətlərinə demişdi: "Məndən sonra Əli ümmətin ən ləyaqətli rəhbəridir."

3) Qədir Xumda səksən min nəfərlik (yaxud daha çox) bir yığıncaqda Əli (ə)-ın əlindən tutub onu camaata təqdim edərək onların bu barədəki vəzifəsini müəyyənləşdirdi.

4) Qeyd etdiyimiz bu aşkar dəlillərdən əlavə, Peyğəmbər (s) bəzi mühüm siyasi işləri Əli (ə)-a tapşırır və bu yola islam cəmiyyətinin fikirlərini Əlinin rəhbərliyinə yönəltmək üçün hazırlayırdı. Nümunə olaraq bir hadisəni araşdıraq:

Iyirmi ildən artıq idi ki, islamın şirk və ikiallahlılıq barəsində olan məntiqi Hicaz məntəqəsində və müşrik ərəb qəbilələri arasında yayılmışdı. Onların təqribən hamısı islamın büt və bütpərəstlər barəsində olan nəzərindən xəbərdar idilər və bilirdilər ki, bütpərəstlik ata-babalardan irs qalan batil təqliddən başqa bir şey deyildir. Onların batil məbudları o qədər zəlil və xardırlar ki, yalnız başqaları barəsində bir iş görməkdə aciz deyildirlər, üstəlik, bir zərəri dəf etməyə, yaxud özlərinə bir fayda verməyə belə qadir deyildirlər. Belə alçaq və yaramaz məbudların sitayiş olunmağa ləyaqəti yoxdur. Peyğəmbər (s)-in sözlərinə saf vicdanla və pak qəlblə qulaq asan şəxslər öz həyatlarında dərin dəyişikliklər yaratdılar, bütpərəstlikdən tövhidə və təkallahlığa doğru yönəldilər. Xüsusilə, Peyğəmbər (s)-in Məkkəni fəth etdiyi və dini təbliğatçıların azad bir mühitdə islamı təbliğ və bəyan etməyə başladıqları vaxt camaatın əksəriyyəti bütləri sındırmağa başladı, tövhid çağırışı Hicazın əksər yerlərində ucaldı. Amma keçmişdəki yanlış adətlərdən əl çəkmək onlar üçün çox ağır olan təəssübkeş və cahil bir qrup, vicdan əzabına düçar olmalarına baxmayaraq, öz çirkin adətlərini tərk etmir, xurafatların arxasınca gedirdilər. Artıq elə bir vaxt gəlib çatmışdı ki, Peyğəmbər (s) hər növ bütpərəstlik nişanələrini və qeyri-insani hərəkətləri hərbi qüvvə ilə məhv etməli, gücdən istifadə etməklə ictimai və əxlaqi pozğunluqların ən ümdə mənşəyi olan və insaniyyətə bir növ təcavüz sayılan bütpərəstliyin kökünü kəsməli, Allahın və Onun Rəsulunun bütpərəstlikdən bezarlığını Minada, "Qurban" bayramı günündə müsəlmanların Hicazın bütün məntəqələrindən gələrək iştirak etdikləri böyük bir yığıncaqda elan etməli, həmçinin o həzrətin özü, yaxud başqa bir şəxs Allah və Onun Peyğəmbərinin müşriklərdən bezarlığını xəbər verən "Bəraət" surəsinin ilk ayələrini o böyük yığıncaqda oxumalı, uca səslə Hicaz bütpərəstlərinə elan etməli idi ki, onlar dörd ay müddətində öz vəziyyətlərini aydınlaşdırmalıdırlar, belə ki, əgər tövhid dininə iman gətirsələr müsəlmanların cərgəsinə keçərək onlar kimi islamın maddi və mənəvi imtiyazlarından bəhrələnəcəklər, yox əgər öz inadkarlıq və tərsliklərində qalsalar, dörd aydan sonra müharibəyə hazırlaşmalıdırlar və bilməlidirlər ki, harada tutulsalar öldürüləcəklər. "Bəraət" surəsinin ilk ayələri nazil olan vaxt Peyğəmbər (s)-in Həcc mərasimində iştirak etmək fikri yox idi. Çünki ondan qabaqkı–Məkkənin fəth olunduğu il Həcc mərasimində iştirak etmiş və qərara almışdı ki, gələn ilki Həccdə iştirak etsin. (Sonralar bu Həcc Həccətül-vida adlandı.) Buna görə də ilahi xəbəri çatdırmaq üçün hökmən bir nəfər seçməli idi. Əvvəlcə Əbu Bəkri hüzuruna çağırıb "Bəraət" surəsinin ilk ayələrini ona öyrətdi, bu ayələri Qurban bayramı günündə onlara (müşriklərə) oxumaq üçün qırx nəfərlə birlikdə Məkkəyə göndərdi. Əbu Bəkr Məkkəyə yola düşdükdə, gözlənilmədən ilahi vəhy nazil oldu və Peyğəmbərə əmr olundu ki, bu ayələri gərək ya Peyğəmbərin özü, ya da onun tərəfindən olan bir şəxs camaata çatdırsın. Bu iki nəfərdən qeyrisinin bu iş üçün səlahiyyəti yoxdur. Indi görək vəhyin dediyi kimi, Peyğəmbərin Əhli-Beytindən olan və bu işə ləyaqəti olan kimdir? Çox keçmədən Peyğəmbəri-Əkrəm (s) Əli (ə)-ı çağırıb ona fərman verdi ki, Məkkəyə yola düşüb Əbu Bəkrə çatsın, ayələri ondan alıb desin ki, Allah vəhy ilə Peyğəmbərə əmr etmişdir ki, bu ayələri camaata ya onun özü, yaxud onun Əhli-Beytindən olan bir şəxs oxusun. Məhz buna görə də bu işin yerinə yetirilməsi ona həvalə olunmuşdur. Əli (ə) Peyğəmbər (s)-in xüsusi dəvəsinə minib Cabir və Peyğəmbərin dostlarından bir qrupu ilə birlikdə Məkkəyə doğru yola düşdü, o həzrətin sözlərini Əbu Bəkrə çatdırdı, o da ayələri Əli (ə)-a təhvil verdi.

Əmirəl-möminin Əli (ə) Məkkəyə daxil oldu. Zilhiccənin onunda cəməreyi-Əqəbənin yuxarısına çıxıb uca səslə "Bəraət" surəsinin ilk on üç ayəsini oxudu, Peyğəmbər (s)-in dörd maddədən ibarət olan qətnaməsini iştirak edənlərin hamısına eşitdirdi. Bütün müşriklər başa düşdülər ki, islamı qəbul edib-etməmək xüsusunda öz vəzifələrini müəyyənləşdirmək üçün onlara yalnız dörd ay möhlət verilib. Quran ayələri və Peyğəmbərin qətnaməsi müşriklərin fikirlərinə qəribə bir təsir etdi və dönüş nöqtəsi oldu. Hələ dörd ay tamam olmamış onlar dəstə-dəstə islam dininə iman gətirdilər. Hicrətin onuncu ili sona çatmamış Hicazda şirkin kökü tamamilə kəsildi.

Əbu Bəkr özünün geri çağırılmasından xəbərdar olduqda tam narahatçılıqla Mədinəyə qayıtdı, Peyğəmbərə gileylənib dedi:–Necə oldu ki, məni bu iş (ilahi ayələri təbliğ edib qətnaməni oxumaq) üçün layiq gördün, amma bir az keçməmiş məni bu məqamdan uzaqlaşdırdın?! Bu barədə ilahi fərman gəlibdirmi?! Peyğəmbər (s) mehribanlıqla buyurdu ki, ilahi mələk gəldi və mən və ya məndən olan şəxsdən başqa bir kəsin bu işə ləyaqəti olmadığını dedi. Əli (ə)-ın fəzilətlərinin təhlilində xüsusilə inhirafa yol verən təəssübkeş tarixçi və yazıçılardan bəziləri Əbu Bəkrin bu işdən geri çağırılmasını və Əli (ə)-ın qeyd olunan məqama seçilməsini belə izah edib deyirlər ki, Əbu Bəkr şəfqət və mehribanlıq siması, Əli (ə) isə qüdrət və şücaət məzhəridir. "Bəraət" surəsinin ilk ayələrinin təbliğ olunması və qətnamənin oxunmasının şücaətə və ruhi qüdrətə ehtiyacı var idi və bu xüsusiyyət də Əli (ə)-da daha çox idi.

Bu cür yozum yersiz təəssübkeşlikdən başqa bir şey deyildir. Çünki əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Peyğəmbər (s) bu işin səbəbini başqa cür bəyan etdi və buyurdu ki, bu iş üçün onun özündən və ondan olan bir şəxsdən başqa qeyrisinin ləyaqət və səlahiyyəti yoxdur.

Ibni Kəsir öz təfsirində hadisəni başqa cür təhlil etmişdir. O yazır: "Ərəblərdə belə bir qayda var ki, nə vaxt bir nəfər müqaviləni pozmaq istəsəydi, onun pozulması ya onun şəxsən özü, yaxud da onun yaxın adamlarından birinin vasitəsi ilə olardı. Bundan başqa hallarda müqavilə öz qüvvəsində qalırdı. Buna görə də Əli (ə) bu iş üçün seçildi.

Bu cür izahın yetərli olmaması tam aydındır. Çünki Peyğəmbər (s)-in Əli (ə)-ı ayələri və qətnaməni oxumağa göndərməkdə əsas məqsədi hansısa bağlanmış olan müqaviləni pozmaq deyildi ki, öz yaxın adamlarından birini bu işə göndərsin, əksinə "Tövbə" surəsinin dördüncü ayəsi göstərir ki, müqavilə müddəti sona çatana qədər onun maddələrinə tam şəkildə əməl edənlərin müqaviləsinə ehtiram qoyulacaq. Buna görə də hətta əgər müqavilə pozanların müqaviləsini qarşılıqlı olaraq pozmaq məsələsi qarşıya çıxsaydı da belə, bu tamamilə ikinci dərəcəli bir məsələ idi. Əsil məqsəd bu idi ki, bütpərəstlik qeyri-qanuni bir iş, bağışlanılmaz bir günah kimi tanıtdırılsın. Əgər bu tarixi hadisə barəsində tam bitərəf şəkildə mühakimə yürütmək istəsək, onda deməliyik ki, Peyğəmbər (s) Allahın əmri əsasında və elə öz həyatı dövründə Əli (ə)-ı siyasi məsələlərə, islam hökumətinə aid olan işlərə qoşurdu ki, müsəlmanlar Peyğəmbərin vəfatından sonra siyasət və hökumət işlərində məhz Əli (ə)-a müraciət etməyin vacib olduğunu dərk etsinlər. Peyğəmbərdən sonra bu işlər üçün Əli (ə)-dan başqa ləyaqətli bir şəxs yox idi. Çünki onlar görürdülər ki, Allah tərəfindən Məkkə müşriklərinin şərini dəf etmək üçün (bu hökumət işlərindən idi) seçilən şəxs yalnız Əli (ə)-dır.

Islamın dünya səviyyəli hərəkatı Qüreyşin və Ərəbistan yarımadasında olan bütün bütpərəstlərin müxalifətçiliyi və düşmənçiliyi ilə başlandı. Onlar bu ilahi məşəli cürbəcür hiylələrlə söndürmək üçün təşəbbüs göstərirdilər, amma çox çalışıb az nəticə əldə etdilər. Onların son ümidləri bu idi ki, bu hərəkatın sütunları Peyğəmbərin vəfat etməsi ilə yıxılacaq, ondan qabaq yaşamış bəzi şəxslərin hərəkatı kimi sönəcəkdir. Quran ayələrinin çoxunda onların qurduqları məkrli planlar və hiylələr əks edilmişdir. Quran Peyğəmbərin vəfatı ilə əlaqədar bütpərəstlərin nəzəriyyələrini aşağıdakı ayədə əks etdirərək buyurur: "Deyirlər ki, Peyğəmbər şairdir, biz onun ölümünü gözləyirik. De: gözləyin, mən də sizinlə birlikdə gözləyirəm. Görəsən xam xəyallarımı onları belə bir fikrə vadar edir?! Xeyr, onlar azğın camaatdır."("Tur" surəsi, ayə:30-32 )

Hələlik düşmənin bütün hiylələrinin bir-birinin ardınca ifşa olunub zərərsizləşdirilməsinin və islamın nüfuzunun qarşısının alına bilməsinin qeyri-mümkünlüyü ilə işimiz yoxdur. Biz bu məsələni araşdırırıq ki, görəsən hərəkatın möhkəmliyinə Peyğəmbərin vəfatından sonra necə təminat vermək olar ki, o həzrətin vəfatı bu hərəkatın tənəzzülünə səbəb olmasın? Bu barədə iki mümkün nəzər (variant) mövcuddur ki, hər ikisini araşdırırıq:

a) Islam cəmiyyəti nəzəri və əqli cəhətdən elə bir inkişaf həddinə çatmalı idi ki, Peyğəmbər (s)-in vəfatından sonra, bünövrəsi yenicə qoyulmuş islam hərəkatına, o həzrətin həyatda olduğu kimi rəhbərlik edə bilsinlər, onu hər cür əyintilərdən, inhiraflardan saxlaya bilsinlər, eləcə də gələcək cəmiyyət və nəsilləri düz yola sövq edə bilsinlər. Peyğəmbər (s)-in vəfatından sonra cəmiyyətə hərtərəfli şəkildə rəhbərlik etmək müəyyən şərtlər daxilində mümkün idi.

Amma təəssüflər olsun ki, əksər şəxslər bu şərtlərə malik deyildi. Hələlik bu şərtləri sadalamağın vaxtı deyil, amma qısa şəkildə demək lazımdır ki, bir millətin içində dərin dəyişiklik və hərtərəfli bir inqilabi hərəkatın yaranması bir-iki günlük, yaxud beş-on illik iş deyildir. Öz hərəkatını bütün dövrlərdə sabit bir ayin şəklinə salmaq istəyən inqilab banisi qısa müddətdə bu məqsədə nail ola bilməz. Inqilabın davamlı olub insanların qəlbinə nüfuz etməsi, (eləcə də hərəkatın banisinin vəfat etməsindən sonra o hərəkatın davamçılarının geri çəkilməməsi, ata-babalarının yanlış əxlaq, adət-ənənə və qanunlarına qayıtmaması bir və ya bir neçə ləyaqətli şəxsə bağlıdır ki, bu şəxs, yaxud şəxslər hərəkatın rəhbərliyini ələ alsınlar, cəmiyyəti dahiyanə rəhbərlik və müntəzəm təbliğatlarla hər cür xoşagəlməz, azğın yollara yönəlməkdən qorusunlar, nəticədə bir nəsil keçəndən sonra həyatlarının ilk günündən etibarən islam əxlaqı və ədəbi ilə tərbiyə olunan gənc nəsil keçmiş nəslin yerini tutsun.

Ilahi hərəkatlar arasında islam özünə məxsus bir səciyyəvi xüsusiyyətlərə malik olmuşdur və hərəkatın möhkəmlənib davam etməsi üçün belə ləyaqətli şəxslərin mövcud olması zəruri idi. Çünki islam dini dünyanın ən geridə qalmış və ictimai, əxlaqi, bəşər və sair kimi mədəni inkişaf nöqteyi-nəzərindən ifrat dərəcədə məhrumiyyətdə yaşayan bir cəmiyyətin içərisində meydana gəlmişdi. Dini ayinlər içərisində Həcc mərasimindən başqa bir şeylə tanış deyildilər (bu da ata-babalarından irs qalmışdı.) Isa (ə) və Musa (ə)-ın təlimləri onların ölkələrinə nüfuz etməmişdi, Hicaz əhalisinin əksəriyyəti onlardan xəbərsiz idilər. Bunun müqabilində isə cahiliyyət dövrünün yanlış əqidələri və adət-ənənələri onların qəlblərinə nüfuz etmiş, ruhları ilə qarışmışdı. Bu cür millətlər arasında hər hansı dini hərakatın asanlıqla baş verməsi mümkündür, amma bunların arasında onu saxlayıb davam etdirmək yorulmaz səylər və ciddi keşikçilik tələb edir ki, onları hər cür inhiraf, əyinti və tənəzzüldən saxlasın.

Ühüd və Hüneyn döyüşlərinin təkanverici səhnələri və insanı riqqətə gətirən hadisələri, məsələn, döyüşün qızğın vaxtında islam havadarlarının Peyğəmbərin ətrafından qaçıb dağılışması, onu döyüş meydanında tək qoyması və s. aydın şəkildə göstərir ki, səhabələr əql və iman cəhətindən elə bir həddə çatmamışdılar ki, Peyğəmbər (s) cəmiyyət işlərinin idarəsini onların özlərinə tapşırsın və onlar da düşmənin axırıncı hiyləsini (Peyğəmbər (s)-in ölümünü gözləməklərini) ifşa etsinlər. Bəli, rəhbərlik işinin onların özlərinə tapşırılması Peyğəmbərin nəzərini doğrulda bilməzdi. Başqa bir çıxış yolu tapmaq lazım idi.

b) Hərəkatın möhkəmlənib davam etməsi üçün ən düzgün yol bu idi ki, islami hərəkata rəhbərlik etmək üçün iman və üsul-füruya olan etiqad nəzərindən Peyğəmbər (s) kimi olan ləyaqətli bir şəxs Allah tərəfindən seçilsin ki, güclü iman, dərin elm və xətalardan paklıq sayəsində inqilabın rəhbərliyini öhdəsinə alsın və onun davam etməsinə zəmanət verə bilsin. Bu da məhz şiə ideologiyasının doğru və möhkəm olmasını iddia etdiyi nəzəriyyədir.Mövcud tarixi şahidlər sübut edir ki, Peyğəmbər (s) onuncu hicri ilində zilhiccənin on yeddisində "Həccətül-vida"dan qayıdanda bu mühüm müşkülü həll etdi, özünün Allah tərəfindən təyin olunan canişinini və vəsisini təyin etməklə islamın qalıb davam etməsinə təminat verdi.