Əbdülməlik və oğlu Vəlidin hakimiyyəti dövründə camaatın əxlaqi səviyyəsinin tənəzzülə uğramasını və İslam təlim-tərbiyəsinin kölgədə qalmasını nəzərə aldıqda, İmam Səccad əleyhissəlamın bu nəsihət və moizələrinin əhəmiyyətini görərik.

Məlumdur ki təxminən hicrətin otuzuncu ilindən (Osmanın hakimiyyət dövrünün ikinci yarısından) başlayaraq cəmiyyət arasında iqtisadi pozğunluq və əxlaq səviyyəsinin tənəzzülü genişlənməyə başlamış dövlət xəzinəsindən çoxlu gəliri olan Qüreyş əyan-əşrafı dövrün hakimlərinin bəxşişlərindən istifadə edərək mal-dövlət yığmağa başlamışdılar. Beləliklə də, İslam cəmiyyətində rifahtələblik və sərvət yığımı adət oldu. Varlılar çoxlu mal-qara arpa-buğda toplayıb çoxlu qulam nökər və kənizlər xüsusilə də, gözəlsəsli xanəndə və məclisi zinətləndirən kənizlər xalqın digər təbəqələri arasında da yayıldı. Bu əxlaqi tənəzzül Yezidin hakimiyyəti dövründə öz kuliminasiya nöqtəsinə çatdı. Belə ki müqəddəs şəhərlər sayılan Məkkə və Mədinə də bu əxlaqi tənəzzüldən geri qalmadı. Məsudi yazır: "Yezidin pozğunçuluğu onun hakimlərinə və ətrafındakılara da keçdi. Onun dövründə Məkkə və Mədinədə oxuyub-çalmaq meydana çıxdı kef məclisləri quruldu və camaat açıq-açığına şərab içməyə başladılar.”(Mürucuz-zəhəb, c.3, səh.67.) Bu vəziyyət Əbdülməlikin dövründə də davam etdi. Belə ki Şövqi Dayf Məkkə və Mədinə şəhərlərində rifah və əyan-əşraflığın geniş yayılmasını qeyd etdikdən sonra əlavə edir: "Sanki Hicazın bu iki böyük şəhərini xanəndələr üçün yaratmışlar. İş o yerə çatmışdı ki nə təkcə adi və avam adamlar hətta zahid və alimlər də xanəndələrin məclisinə tələsirdilər.”(Tarixül-ədəbil-ərəbi, c.2, səh.347.)

Qazı Əbu Yusif Mədinənin bəzi əhalisinə deyirdi: "Ey Mədinə camaatı! Sizin işiniz bu cür xanəndəliklərlə çox təəccüblüdür. Çünki sizdən heç kim istər hörmətlisi istərsə də qeyri-hörmətlisi bundan çəkinmir.”(Əl-Əqdül-fərid, c.6, səh.11.) Mədinə şəhərinin mühiti elə olmuşdu ki nə alimlər musiqini qadağan edirdilər nə də abidlər onun qarşısını alırdılar.(Əl-Əğani, c.8, səh.225.)

Bir gün Dəhman adlı bir müğənni bir nəfər mədinəli ilə bir iraqlı arasında olan mübahisədə Mədinə qazısı Əbdüləziz Məxzuminin yanına gəlib mədinəlinin xeyrinə şahid durdu. Qazı onu adil şəxs kimi tanıyıb şahidliyini qəbul etdi. İraqlı şəxs qazıya dedi: "Bu ki Dəhmandır!” Əbdüləziz dedi: "Tanıyıram tanımasaydım kim olduğunu soruşardım.” İraqlı şəxs dedi: "O xanəndədir mahnı ilə məşğul olur və kənizlərə mahnı öyrədir!” Qazı dedi: "Allah məni və sizi bağışlasın bizdən hansı birimiz mahnı əhli deyilik? Get kişinin haqqını ver.”(Əl-Əğani, c.6, səh.21)

Mədinədə rəqs və mahnı məclisləri qadınlarla kişilər arasında heç bir pərdə olmadan qarışıq şəkildə qurulurdu.(İmam Səccad əleyhissəlamın həyatı, c.2, səh.410.)

Təlhənin qızı Aişə kişili-arvadlı musiqi məclisləri təşkil edir və orada İzzətül-meyla adlı müğənni mahnı oxuyardı.(İmam Səccad əleyhissəlamın həyatı, c.2, səh.411.)

İş o yerə çatmışdı ki o dövrün ən tanınmış xanəndələrindən olan Cəmilə adlı bir qadın Məkkəyə səfər edərkən yol boyu onu qarşılamağa o qədər adam çıxmışdı ki heç bir müfti alim hədisçi təfsirçi qazı və zahidi qarşılamağa o qədər adam çıxmazdı. Bu səfərin dastanını belə yazırlar: "Cəmilə həcc ziyarəti məqsədi ilə Məkkəyə hərəkət edərkən o dövrün tanınmış kişi xanəndələrindən Həyit Tüvyes Dəllal Bərdulfuad Nəvmətuz-zuha Rəfnəd Rəhmət Hibətullah Mubid Malik ibn Aişə Nafi ibn Tunburə Budeyhulməlih və Nafiul-xeyr (bəziləri onların sayını otuz nəfər qeyd etmişlər) xanəndə qadınlardan isə Fərihə İzzətül-meyla Həbbabə Səllamə Hulidə Uqilə Şummasiyə Firə Bülbülə Ləzzətül-eyş Suidə və Zərqa onu müşaiyət etmişlər. Cəmilənin karvanı Məkkəyə yaxınlaşdıqda, onları bir dəstə Məkkə əyan-əşrafı və başqa adamlar böyük sevinc içərisində qarşıladılar. Mədinəyə qayıtdıqda da, şəhər əhalisi tərəfindən qarşılandı. Bu vaxt elə hay-küy düşmüşdü ki Mədinə camaatı qapılarının ağzında dayanıb bu hadisəyə tamaşa edirdi.(Əl-Əğani, c.8, səh. 208-210.)

Bu dastan o dövrün Mədinə əhalisi arasında əxlaq tənəzzülünün bir hissəsinin göstəricisidir. Bu səfər zamanı Cəmiləni müşayiət etmiş şəxslər öz dövrlərinin məşhur müğənnilərindən olub bütün aləmə səs salmışdılar. İndi təsəvvür etsək ki onların hər birinin bir neçə şagirdi olmuş və eləcə də, bəzi xanəndə və rəqqasələrin Cəmiləni müşayiət etməyib şəhərdə qalma ehtimalını inkar etməsək elə bir rəqəm alınacaq ki ona inanmaq adama bir az çətin gəlir. Müsəlmanların qibləgahı və İslam hökumətinin təsisçisi olan şəhərdə vəziyyət belə olarsa Dəməşq Bəsrə və digər böyük şəhərlərin vəziyyətinin necə olduğunu təxmin etmək olar.(İmam Səccad əleyhissəlamın həyatı.)

Bu acınacaqlı vəziyyətlə yanaşı camaatın İslam təlim-tərbiyəsindən xəbərsiz olduğunu və bidətlərin yayılmasını nəzərə aldıqda, faciənin böyüklüyü daha da aydın olur. Bu zaman yaxşı başa düşəcəyik ki İmam Səccad (əleyhissəlam) cəmiyyətin bu dərdini başa düşmüş və onları nəsihət və moizə yolu ilə oyadırdı. İndi isə sizin diqqətinizi İslam təlim-tərbiyəsinin kənarda qalmasına və camaatın İslami vəzifələrdən xəbərsiz qalıb bidətlərlə ünsiyyətdə olmasına dair nümunələrə cəlb edirik:

Bəzi alimlərin dediyinə görə İmam Səccad əleyhissəlamın dövründə Bəni-Haşimdə elə şəxslər var idi ki namaz qılmağın həcc ziyarətinin əməllərini bilmirdilər. Ümumiyyətlə, şiələr dini əhkam sahəsində ancaq onun-bunun ağzından eşitdiklərini bilirdilər.(Dərasatun və bühusun fit-tarixi vəl-İslam, c.1, səh.56.)

İslamın əsası olan hər müsəlmana gecə-gündüz qılınması beş dəfə vacib olan namaz kimi bir əməlin bu sahədə hamıdan çox bilməsi lazım olan Bəni-Haşim qəbiləsi bu vəziyyətdə idisə, indi gör başqa şəhər və məntəqələrin adi müsəlmanlarının dini agahlığı nə dərəcədə idi.

Tanınmış səhabələrdən olan Ənəs ibn Malik deyirdi: "Peyğəmbər zamanında icra olunan şeylərin heç birindən indi sorağ yoxdur.” Dedilər: "Bəs namaz nədir?” Dedi: "Bəs namazın başına gətirdiyiniz nə idi?”(Züha əl-İslam, c. 1, səh. 365. (Buxari və Tirmizidən nəql edərək))

Hicrətin səksən yeddinci ilində Vəlid ibn Əbdülməlikin hakimiyyəti dövründə Mədinə hakimi Ömər ibn Əbdüləziz hacıların dəstə rəhbəri kimi həccə getdi ancaq Qurban bayramının qaydasını düzgün yerinə yetirə bilmədi.(Tarixül-xüləfa, səh.224.)

Məhəmməd ibn Müslim ibn Şəhab Zühəri deyir: "Dəməşqdə Ənəs ibn Malikin yanına gedəndə gördük ki tək oturub ağlayır. Ağlamasının səbəbini soruşduqda, dedi: "İslam qayda-qanunlarından öyrəndiklərimdən təkcə bu namaz qalıbdır onu da zay ediblər.”

Ənəs ibn Malikin dövründən bir az sonra Həsən Bəsri deyirdi: "Əgər Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) sizin aranıza qayıtsa sizə öyrətdiyi şeylərin içindən qiblənizdən başqa heç bir şeyi tanımayacaq.”(Cameu bəyanil-elmi və fəzlihi (Qurtəbi), c. 2, səh. 200.)

)

İmam Səccad əleyhissəlamın təbliğ və mübarizə metodlarından biri də İslam maarifini dua şəklində bəyan etmək idi. Bildiyimiz kimi dua insanla Allah arasında çox mühüm və tərbiyəvi təsir bağışlayan bir vasitədir. Bu baxımdan duanın İslam nöqteyi-nəzərindən xüsusi yeri vardır. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) və məsum İmamlardan bizə yetişmiş duaları bir yerə yığsaq böyük bir toplu (dua ensiklopediyası) əmələ gələr. Bu dualar böyük tərbiyə məktəbi olub insanın ruhi qidasında böyük rol oynayır.

İmam Səccad əleyhissəlamın dövrü dikdatura mühitinə təsadüf etdiyi üçün o Həzrət öz fikir və məqsədlərinin çoxunu dua və münacat şəklində camaata çatdırırdı. İmam Səccad əleyhissəlamın dualar toplusu Səhifeyi-Səccadiyyə adlanır. Bu kitab Quran və Nəhcül-bəlağədən sonra ən böyük və ən mühüm İlahi maarif xəzinəsi sayılır. Belə ki hələ qədim dövrlərdən bizim görkəmli alimlərimiz ona "Uxtul-Quran”(Əz-Zəriətu ila təsanifiş-şiə, c.15,səh.18.) (Quranın bacısı) "İncilu-Əhli-beyt” (Əhli-beytin İncili) və "Zəburi-Ali-Məhəmməd (s)” (Məhəmməd (s) ailəsinin Zəburu) ləqəblərini vermişlər.(Riyazus-salikin, səh.4-5.)

)

Səhifeyi-Səccadiyyənin misilsiz etibar və əhəmiyyətinə görə İslam tarixi boyu ona ərəb və fars dillərində çoxlu şərh yazılmışdır.

Mərhum Şeyx Ağabüzürg Tehrani çox qiymətli "Əz-Zəriətu ila təsanifiş-şiə” kitabında Səhifeyi-Səccadiyyəyə yazılmış əlli şərhin (tərcümələrdən başqa) adını çəkmişdir.(Əz-Zəriətu ila təsanifiş-şiə, c.13, səh.345-359.) Bu şərhlərdən əlavə, keçmiş və müasir alimlərin bir dəstəsi bu kitabı dəfələrlə ayrı-ayrılıqda tərcümə etmiş və onların bir çoxu son illərdə nəşr edilmişdir.

Səhifeyi-Səccadiyyə əlli dörd duadan ibarətdir. Onların mündəricatı aşağıdakı şəkildədir:

1. Allaha sitayiş;

2. Məhəmməd (səlləllahu əleyhi və alih) və onun ailəsinə salam;

3. Asimanı daşıyan mələklərə salam;

4. Peyğəmbərlərin ardıcılları üçün rəhmət istəmək;

5. İmam Səccad əleyhissəlamın özü və dostları üçün duası;

6. Səhər və axşam vaxtı dua;

7. O Həzrətin çətinliklər mühüm hadisələr və qəm-qüssə vaxtında oxuduğu dua;

8. Pis və bəyənilməz işlərdə Allaha pənah aparmaq barədə dua;

9. Bağışlanmaq üçün dua;

10. Allah dərgahına pənah aparmaq üçün dua;

11. Aqibətin yaxşı nəticələnməsi üçün dua;

12. Günahlara etiraf və tövbə etmək üçün dua;

13. Hacətlərin istənilməsi üçün dua;

14. Zalımlardan şikayət zülm olunan zaman yaxud zalımlardan xoşuna gəlmədiyi iş gördüyü zaman oxuduğu dua;

15. Xəstəlik çətinlik və kədər irəli çıxan zaman oxuduğu dua;

16. Günah və eyblərin bağışlanması üçün dua;

17. Şeytan şərrini dəf etmək və onun hiylə və düşmənçiliyindən Allaha pənah aparmaq üçün dua;

18. Xətər sovuşduqdan və hacətin tez qəbul olmasından sonra oxuduğu dua;

19. Quraqlıq vaxtı yağış yağması üçün oxunan dua;

20. Gözəl və bəyənilmiş əxlaq üçün oxunan dua

21. Qəm-qüssə vaxtı oxunan dua;

22. Çətinlik və müşkülat zamanı oxunan dua;

23. Sağlamlıq (təmizlik) istəmək və onun üçün şükr etmək barədə dua;

24. O Həzrətin ata-anası üçün duası;

25. Öz övladları barədə dua;

26. Qonşu və dostları barədə dua;

27. İslam ölkəsinin sərhədçiləri üçün dua;

28. Allaha pənah aparmaq barədə dua;

29. Ruzinin azaldığı zaman oxunan dua;

30. Borcun ödənilməsi üçün Allahdan kömək istəmək barədə dua;

31. Tövbə etmək və tövbə zikri barədə dua;

32. Gecə namazından sonra oxunan dua;

33. Xeyir istəmək barədə dua;

34. Çətinlik zamanı və günah rüsvayçılığına giriftar olmuş şəxsi görərkən oxunan dua;

35. Dünya əhlini görən zaman razılıq etmək üçün dua;

36. Göy gurultusu eşitdikdə bulud və şimşək gördükdə oxunan dua;

37. Allahın nemətlərinin şükrünü yerinə yetirməyin mümkün olmadığını etiraf etmək barədə dua;

38. Bəndələrin hüquqlarını yerinə yetirərkən naqislik olunan zaman oxunan dua;

39. Əfv və rəhmət istəyərkən oxunan dua;

40. Kiminsə ölümündən xəbərdar olduqda yaxud ölümü yad edərkən oxunan dua;

41. Günah qarşısına pərdə çəkilməsini istəmək üçün dua;

42. Quranı xətm edərkən oxunan dua;

43. Təzə çıxmış ayı gördükdə və ona baxarkən oxunan dua;

44. Ramazan ayının əvvəlinin duası;

45. Ramazan ayı ilə vidalaşarkən oxunan dua;

46. Fitr bayramı və cümə günləri oxunan dua;

47. Ərəfə günü oxunan dua;

48. Qurban bayramı və cümə günləri oxunan dua;

49. Düşmənlərin hiyləsini dəf etmək üçün oxunan dua;

50. Allahdan qorxmaq barədə oxunan dua;

51. Ağlamaq və sızıldamaq barədə oxunan dua;

52. Allahdan xahiş etməkdə israr barədə oxunan dua;

53. Allah qarşısında kiçiklik üçün oxunan dua;

54. Qəm-qüssənin çəkilməsi üçün oxunan dua.