 SƏMANIN QAPILARI Nübüvvətin sonu ideyasının meydana gətirdiyi ilk sual, insanla qeyb aləmi ilə bağlantı barəsindədir. Necə olur ki, ibtidai insan ibtidailik və bəsitliyi ilə yanaşı, ilham və vəhy vasitəsilə qeyb aləmi ilə əlaqədə olmuş və səmanın qapıları onun üzünə açıq olmuşdur, lakin, sonrakı mütərəqqi insan bu nemətdən məhrum olmuş və asimanın qapıları onun üzünə baglanmışdır? Görəsən, həqiqətən də bəşərin ruhi-mənəvi istedadları azalmış və bəşəriyyət bu baxımdan tənəzzül etmişdirmi? Məlum şübhə bu düşüncədən qaynaqlanmışdır ki, qeyblə mənəvi-ruhi kontakt peyğəmbərlərə məxsus olub və nübüvvətin kəsilməsi, qeyb aləmi ilə insan dünyası arasında hər növ mənəvi, ruhi əlaqənin kəsilməsi deməkdir. Lakin bu düşüncə, tam əsassızdır. Qurani-kərim də qeyb və mələkutla əlaqənin yalnız nübüvvət məqamına məxsus olduğunu qəbul etmir. Necə ki, xariquladə işləri təklikdə peyğəmbərliyə dəlil bilmir. Qurani-kərim, "nəbi" olmayan lakin, güclü mənəvi həyata malik olan, mələklərlə həmsöhbət olan və qeyri-adi işlərin sahibi olan insanlardan söz açır. Bunun ən bariz nümunəsi İmranın qızı İsa Məsihin anası Məryəmdir. Quran bu şəxsiyyətin barəsində heyrətamiz dastanlar nəql edir. Quran Musanın da anası barəsində buyurur: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ﴾ "Biz Musanın anasına vəhy etdik ki: "Onu (Musanı) əmizdir; elə ki ondan ötrü qorxdun, onu dəryaya at. Qorxma və kədərlənmə. Biz onu sənə qaytaracağıq!". Bildiyimiz kimi nə İsanın anası və nə də Musanın anası peyğəmbərdir. Həqiqət bundan ibarətdir ki, qeyblə kontakt yaratmaq, mələkuti həqiqətlərin əyani şahidi olmaq, qeybi ilhamları eşitmək və bir sözlə, qeybdən "xəbərdar olmaq" nübüvvət deyil; nübüvvət "xəbər gətirmək"dir, lakin, "hər xəbərdar olan, xəbər gətirən deyildir". Quran, ilham qapısını, öz batinlərini paklaşdıran hər bir şəxsin üzünə açıq olduğunu söyləyir: ﴿إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً﴾ "Əgər Allahdan qorxsanız (təqva sahibi olsanız), O sizə haqla-nahaqı ayırd edən bir nur verər". ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا﴾ Bizim uğrumuzda çalışanları öz yollarımıza qovuşduracağıq. İslam məntiqi baxımından, mənəvi və irfani yaşayışın bir nümunəsilə tanış olmaq üçün, Nəhcül-bəlağə xütbələrinin bir parçasını qeyd etməyimiz kifayət edər. Nəhcül-bəlağənın 220-ci xütbəsində belə gəlmişdir: " إنَّ اللهَ تَعالی جَعَلَ الذِّکرَ جَلاءً لِلقُلوبِ، تَسمَعُ بهِ بَعدَ الوَفرَةِ وَ تُبصِرُ بهِ بَعدَ العَشوَةِ و تَنقادُ بهِ بَعدَ المُعانَدَةِ وَ ما بَرَحَ للهِ عزَّت آلائُهُ في البُرهَةِ وَ في أَزمانِ الفَتَرَاتِ عِبادٌ ناجاهُم في فِکرِهِم وَ کَلَّمَتهُم في ذاتِ عُقولِهم." Allah öz zikrini ürəklərin cilalanması vasitəsi etmikdir. Ürəklər bu vasitəylə karlıqdan eşidən, korluqdan görən və inadkarlıqdan müti bir varlığa çevrilir. Daima Allah ayrı-ayrı dönəmlərdə və peyğəmbərin olmadığı bir dövrdə, qəlblərinin dərinliklərində onlara sirr açır və əqlləri vasitəsilə onlarla danışır. İslam Peyğəmbərindən nəql olub ki: "إنَّ للهِ عِباداً ليسوا أنبياء يَغبِطُهُم النُّبُوَّةُ" "Allahın elə bəndələri var ki, peyğəmbər deyillər, lakin peyğəmbərlik onlara qibtə edir." Məsum imamların (s) imamət və vilayət məqamını onları nəbi bilmdən qəbul edən şiələrə görə məsələ tam şəkildə aydındır. İslam arifləri irfani terminlər çərçivəsində, mənəvi səfərləri (seyr və süluku) dörd mərhələyə bölmüşlər. Sözün uzanmasından çəkinərək yalnız ikisini qeyd etməklə kifayətlənirik: A. Xalqdan haqqa doğru olan səfər B. Haqqdan xalqa doğru olan səfər Xalqdan haqqa doğru olan səfər təkcə peyğəmbərlərə xas deyil, əslində peyğəmbərlər bəşərə bu səfərdə yardımçı olmaq üçün göndərilmişlər. Peyğəmbərlərə məxsus olan səfər, haqqdan xalqa doğru olan səfərdir; yəni xalqa yol göstərmək, hidayət etmək üçün olan missiya. Peyğəmbərlik vəhdətə sövq etmək üçün çoxluğa (kəsrətə) qayıdışdır. Sədr əl-Mütəəllihin Məfatih əl-Qeyb əsərinin 13 səhifəsində yazır: "Vəhy, mələyin missiya və peyğəmbərlik məqsədilə qulağa və ürəyə nazil olması deməkdir. Bu vəhyin kəsilməsinə və bir daha mələyin enərək onu hər hansı bir əmrin icrasına məmur etməməsinə, eləcə də, "sizin dininizi tatamladım" ayəsinə əsasən, bu vasitəylə bəşərə yetişməsi gərəkən hər bir şeyin yetişməsinə baxmayaraq, ilham və işraq qapısı heç vaxt bağlanmamış və bağlanmayacaqdır, bu yolun qarşısına sədd çəkilməsi mümkün deyildir." Bu barədə çox söz söylənilmişdir. Biz isə sözün uzanmaması üçün onlardan vaz keçirik. Əsrimizin alimləri arasında İqbal Lahuri sözügedən mövzu haqda incə sözə malikdir. İqbal peyğəmbərlə arif (onun təbirincə batin əhli) arasında fərqə dair belə deyir: "Batin əhli Allaha qovuşmaq təcrübəsindən qazandığı rahatlıqdan, aramlıqdan sonra bu dünya həyatına qayıtmaq istəmir. Məcburi olaraq döndüyündə də, onun bu dönüşü bəşəriyyət üçün o qədər də faydalı deyil; lakin peyğəmbərin qayıdışı yaradıcılıq və təsirediciliyə malikdir. O qayıdaraq tarixin cərəyanını öz nəzarəti altına alması və bu yolla ən üstün dəyərlərdən yeni bir dünya yaratması məqsədilə, zamanın cərəyanına qoşulur. Batin əhli üçün vüsalın nəticəsi olan aramlıq son mərhələdir. Peyğəmbərin psixoloji qüvvələrinin oyanması isə aləmi silkələyir. Bu qüvvə dünyanı tamamilə dəyişdirəcək qədər dəqiqliyə malikdir... Peyğəmbərliyi, vüsal təcrübəsinin öz həddlərini aşaraq ictimai həyatın qüvvələrini yenidən istiqamətləndirməyə və ya onlara yeni forma bağışlamağa təmayüllü olan bir növ "batinən özünü tanıma" adlandırmaq olar. Demək peyğəmbərliyin kəsilməsi, ümumi xalq və Allah yolunun yolçuları üçün mənəvi feyzin kəsilməsi deyil, yalnız hidayət üçün olan ilahi məmuriyyətin kəsilməsidir. İslamın nübüvvətin sonunu bildirməsini bu dinin mənəvi həyatı inkar etməsi kimi başa düşmək tamamilə yalnışdır. PEYĞƏMBƏRLIK Digər bir sual bundan ibarətdir ki, peyğəmbərlər bütövlükdə iki vəzifəni həyata keçirirdilər: birincisi, Allah tərəfindən bəşər üçün qanun gətirirdilər; ikincisi isə, insanları Allaha və o dövrün ilahi göstərişlərinə əməl etməyə çağırırdılar, təblig edirdilər; Quranın "Ulul-əzm" (əzm sahibləri) adlandırdığı peyğəmbərlərin yalnız çox az bir hissəsi qanun, şəriət gətirmişlər. Başqa sözlə desək, peyğəmbərlik iki növdür: Şəriətgətirici peyğəmbərlik və təblig xarakterli peyğəmbərlik. Sayca az olan birinci növ peyğəmbərlər qanun, şəriət sahibi olmuşlar, təbligçi peyğəmbərlərin işi isə, şəriət sahibi olan peyğəmbərlərin təlimlərini xalqa aşılamaqdan, təblig etməkdən ibarət olmuşdur. İslam peyğəmbərliyin sonunu elan etməklə şəriətgətirici peyğəmbərliklə yanaşı, təblig xarakterli peyğəmbərlıyə də son qoymuşdur. Niyə belədir? Niyə Muhəmmədin ümməti və İslam milləti bu tip peyğəmbərlərin hidayətindən məhrum qaldılar? İslam dininin öz kamilliyinə, bütövlüyünə, tamamlığına və cahanşümulluğuna görə şəriətgətirici peyğəmbərliyə ehtiyacsızlığını fərz etsək də, təblig xarakterli peyğəmbərliyin sona yetməsini hansı hesab və fəlsəfəylə izah etməh olar? Həqiqət budur ki, peyğəmbərliyin və vəhyin hidayətinin başlıca vəzifəsi, birinci vəzifədir (şəriət gətirmə). Təbliğ, çağırış və təlim isə, yarımbəşəri və yarımilahi bir vəzifədir. Vəhy və peyğəmbərlik - varlığın kökü ilə gizli rabitə, daha sonra isə xalqın hidayəti üçün məmuriyyət olaraq – büsbütün varlıq aləminə hakim kəsilmiş "hidayət" məzhərinin bir məzhəri, inikası, cilvəsidir. ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾ Rəbbimiz hər şeyə Öz xilqətini verən, sonra da ona doğru yolu göstərəndir! (hidayət edəndir)." ﴿ الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾ "O Rəbbin ki, xəlq etdi və nizama saldı. O Rəbbin ki, əzəldən müəyyən etdi və hidayət etdi (yol göstərdi)." Mövcudlar varlığın pillərini addımlamaqla, yetişdikləri təkamül dərəcəsinə uyğun olaraq, həmin dərəcəyə xas olan hidayətdən bəhrələnirlər; yəni, hidayətin xüsusiyyəti və forması varlığın müxtəlif dərəcələrinə görə fərqlənir. Alimlər sübuta yetirmişlər ki, heyvanlar təbii quruluşca zəif olduqda, bir növ təbiətin birbaşa himayəsi sayılan gizli instinktiv hidayət baxımından daha güclü olurlar və əksinə duyğu, xəyal, və əql qüvvələri ilə təchiz olunduqca və varlığın pillələri ilə yüksəkliyə qalxdıqca, onların instinktiv hidayətləri azalır; eynilə uşaqlığının ilkin cağlarını ata-ananın birbaşa və hərtərəfli himayəsi altında olan və böyüdükcə valideynin birbaşa himayəsindən çıxaraq öz öhdəsinə buraxılan uşaq kimi. Canlıların varlığın pilləkanı ilə yüksəkliyə qalxması və bədən üzvü, düyğü, xəyal, zəka və əql baxımından təchiz edilməsi onların imkanatını və müstəqillini artırdığı kimi, instinktiv hidayətlərini azaldır. Deyirlər, həşəratlar instinkt cəhətdən başqa heyvanlardan daha güclüdürlər, halbuki təkamülün mərhələlərinə görə, aşağı dərəcədə yer tutmuşlar. Təkamülün ən uca pilləsində özünə yer alan insan, instinkt baxımından bütün varlıqlardan zəifdir. Vəhy hidayətin ən ali cilvəsi və ən yüksək dərəcəsidir. Vəhy duyğu, xəyal, əql, elm və fəlsəfə üçün əlçatmaz olan hidayətləri ehtiva edir və sadalananların heç biri vəhyi əvəz edə bilməz. Lakin belə bir xüsusiyyətə malik olan vəhy təbliğ xarakterli yox, şəriətgətirici (təşrii) vəhydir. Təbliğ xarakterli vəhy isə əksinədir. Yalnız əql, elm və sivilizasiya dərəcəsinin, dini çağırış, təlim, təbliğ, təfsir və ictihad kimi məsələləri özöhdəsinə götürə biləcək bir ərsəyə çatmayana kimi, bəşər təbliğ xarakterli vəhyə ehtiyaclıdır. Elm və əqlin meydana gəlməsi, başqa sözlə insanlığın inkişafı, yetkinliyi aftomatik olaraq təbliğ xarakterli vəhyə son qoyur və peyğəmbərləri alimlər əvəziləyirlər. Gördüyümüz kimi Quran nazil olan ilk ayədə oxumaq, yazmaq, qələm və elmdən söz açır: ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَق. خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ. اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ. الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ. عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾. "Yoxdan yaradan Rəbbinin adı ilə oxu! O, insanı laxtalanmış qandan yaratdı. Oxu! Sənin Rəbbin ən böyük kərəm sahibidir! O Rəbbin ki, qələmlə (yazmağı) öyrətdi. (O Rəbbin ki) insana bilmədiklərini öyrətdi". Bu ayə bildirir ki, Quranın dövrü oxumaq, yazmaq, öyrətmək, elm və əql dövrüdür. Bu ayə dolayı yolla anladır ki, Quranın zamanında təlim, təbliğ və səmavi ayələri qorumaq vəzifəsi bilik sahiblərinə həvalə olunmuş və bu baxımdan alimlər peyğəmbərlərin canişinləridirlər. Quran çoxsaylı ayələrdə bəşəri təfəkkürə, düşüncəyə, təbiəti gözlə və təcrübə ilə müşahidə etməyə, tarixin səhifələrini varaqlamağa və dərin fəhmə çağırır. Bütün bunlar, nübüvvətin sonunun və elm və əqlin təbliğ xarakterli vəhyin yerinini tutmasının göstəriciləridir. Hansı səmavi kitab üzərində Quran qədər işlənilmişdir? Quran nazil olan kimi minlərlə Quran hafizləri yetişir. Hələ yarım əsr keçməmiş, Qurana görə ərəb dilinin sintaksis və morfologiyası yazılır, ərəb dilinin sözləri toplanır, ritorika elmi yaradılır, minlərlə təfsir, təfsirçi və təfsir sahələri meydana gəlir, Quranın sözləri birbəbir araşdırılır. Bu fəaliyyətin çox hissəsi, ərəb dilinə yad xalqlar tərəfindən həyata keçirilir. Yalnız Qurana qarşı tükənməz istək belə bir təlatüm yaradır. Niyə Tövrat, İncil və Avesta üçün bu fəaliyyətlər olmadı? Bu özü bəşəriyyətin inkişafını, yetkinliyini və onun öz səmavi kitabını qorumaq, təlim və təbliğ etmək səlahiyyətinə yetişməsini çatdırmırmı? Bu özü biliyin təbliğ xarakterli peyğəmbərliyi əvəz etməsini sübuta yetirmirmi? Bəşər öncəki dövrlərdə oxumaq üçün verilmiş kitabı bir neçə gündən sonra cıran məktəb uşağına bənzəyirdi. İslam dövrünün insanı isə, öz kitablarına dönə-dönə müraciət etməklə yanaşı onları son dərəcə diqqətlə qoruyub saxlayan böyük bir alim kimidir. İnsan həyatını adətən tarix dövrü və tarixdən öncəki dövrə bölürlər. Tarix dövrü bəşərin kətibə yaxud kitab şəklində yadigarlar qoyduğu zamandan sayılır. Bu yazılar hazırda o dövrün yaşayışı haqda mühakimə yürütməyin meyarıdır; tarixdən öncəki dövr barəsində mühakimə yürütmək üçün isə o dövrdən heç bir əsər qalmamışdır. Lakin bilirik ki, tarix dövrünün də əsərləri pərakəndə şəkildədir. Bəşərin öz tarixini və əsərlərini ardıcıl surətdə nəsilbənəsil qoruduyaraq sonrakı nəslə ötürdüyü dövr İslam dininin meydana gəlməsi ilə üst-üstə düşür. İslamın özü də, bu şüuri inkişafın faktorlarından sayılır. İslam dövründə, müsəlmanlar öz əsərlərini qoruyub saxlamaq və onların köhnəlməsinin və aradan getməsinin qarşısını almaqla yanaşı, az-çox keçmiş xalqların da əsərlərini qoruyaraq sonrakı nəsillərə ötürdülər; yəni təqribən nübüvvətin sonu dövrüdür ki, bəşər elmi və dini irslərini qorumaq üçün öz ləyaqətini göstərmişdir və həqiqətdə əsl tarix dövrü İslamın meydana gəldiyi zamandır. Keçmiş dövrlərdə bir tərəfdən elmi, fəlsəfi və dini nəfis əsərlər yaranır və digər bir tərəfdən də, odda yanır yaxud suda batırdı. Tarix bu cür ağrılı-acılı əhvalatlarla doludur. Xristianlıq şərqi Roma imperatorluğuna hakim kəsildikdən sonra böyük İskəndəriyyə elmi hövzəsi dağıdıldı və onun tarixi kitabxanası xristian təəssübkeşləri tərəfindən yandırıldı. Elmin meydana gəlməsi və bəşərin öz səmavi dininin qoruyucusu, çağırışçısı, təbliğedicisi ola biləcək bir həddə yetişməsi istər-istəməz təbliğ xarakterli peyğəmbərliyə son qoydu. Məhz bu baxımdan hz. Peyğəmbər bu ümmətin alimlərini Bəni İsrail peyğəmbərləri ilə bərabər yaxud onlardan üstün sayır. İqbal Lahuri bir daha gözəl bir söz bəyan edərək deyir: "İslam peyğəmbəri qədim aləmlə yeni aləm arasında dayanmışdır. O, ilhamının mənbəyi cəhətindən qədim dünyaya, ilhamının ruhu və məzmunu cəhətindən isə müasir dünyaya aid olur. Həyat Peyğəmbərdə idrakın yeni hərəkət xəttinə layiq olan digər idrak mənbələrini kəşf edir. İslamın gəlişi induktiv əqlin gəlişi deməkdir. İslamın meydana gəlməsi ilə risalətin (ilahi missiyanın) sona yetməsinin vacibliyinin kəşf edilməsi nəticəsində, risalət öz kamillik həddinə çatır. Bu isə öz növbəsində, həyatın daimi olaraq uşaqlıq və xaricdən idarəedilmə mərhələsində qalmamasının şüurlu şəkildə dərk edilməsinə səbəb olur. İslamda kahinliyin və irsi səltənətin ləğv edilməsi, Quranda əqlə və təcrübəyə daimi diqqət və bu aydın kitabın təbiət və tarixi, idrakın qaynağı kimi əhəmiyyətli sanması hamılıqla vahid risalət dövrünün sonu düşüncəsinin çeşidli simalarıdır... Xatəmiyyət ideyasını həyatın son dövründə əqlin tamlıqla emosiyanı əvəz etməsi kimi anlamamalıyıq. Bu nə mümkündür və nə də lazım..." | 
