İkinci mərhələ dağınıq düşüncələrə və təxəyyülə nəzarətdən ibarətdir. İnsandakı ən maraqlı qüvvələrdən biri təxəyyül qüvvəsidir. İnsan məhz bu qüvvə sayəsində hər an düşüncə obyektini dəyişir, xatirələri vərəqləyir.

Bu qüvvə bizim ixtiyarımızda deyil. Əslində biz bu qüvvənin ixtiyarındayıq. Bu səbəbdən də fikrimizi bir nöqtəyə yönəltmək istədiyimiz vaxt o başqa bir şeyə yönəlir. Təxəyyül qüvvəsi insanı o tərəf-bu tərəfə çəkir, məsələn namazda insan diqqətini bir nöqtəyə yönəldə bilmir.

İslam Peyğəmbərindən (s) bu mövzu ilə bağlı maraqlı təşbehlər nəql olunmuşdur. Həzrət təxəyyül qüvvəsinin təsiri altında olan inasanı səhrada ağacdan asılmış quş lələyinə bənzədir. Bu lələyi külək hər an bir tərəfə çevirir. Həzrət buyurur: "Qəlb səhrada ağacdan asılmış lələk kimidir. Külək onu o yan-bu yana çevirir.”("Nəhcül-fəsahə”, 1-102 ) Digər bir hədisdə oxuyuruq: "Adəm övladının qəlbi qaynar qazandan daha artıq qalxıb düşür.”("Məsnədi-Əhməd”, 7-24317 )

Belə bir sual yaranır: İnsan təxəyyül qüvvəsinə tabedirmi? Bu sirli qüvvə sərçə tək o budaqdan bu budağa uçub, insan vücuduna hökm edirmi? Yoxsa təxəyyül qüvvəsinin hakimliyi naqislikdən doğur? Kamil insanlar, vilayət əhli bu qüvvəni cilovlaya bilirmi?

Şübhəsiz ki, bu qüvvəni cilovlamaq olar. Bəşəriyyətin mühüm vəzifələrindən biri məhz bu qüvvəni nəzarət altına almaqdır. Yoxsa bu şeytansifət qüvvə Allaha yaxınlaşmağa macal verməz, bütün istedadları zaya çıxarar.

Bəndəlik yolunu gedənlər ikinci mərhələdə belə bir qənaətə gəlirlər ki, təxəyyül qüvvəsini cilovlasınlar. Təxəyyül qüvvəsi ram edildikdən sonra insandakı fitri allahpərəstlik hissi çiçəklənir, təxəyyül qüvvəsi yolçuya maneə yarada bilmir. Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: "İki gözüm yatır, amma qəlbim oyaqdır.”("Misbahul-şəriət”, 44; "Biharul-ənvar”, 64-252 )

Təxəyyül qüvvəsini cilovlamaq mümkündür. Quranda oxuyuruq: "Allah kimsəni gücündən artıq yükləmir.”("Bəqərə”, 286 )İnsan imkan həddində diqqətini Allaha yönəltməlidir. Riyazət əhli bu səhnəyə başqa yolla daxil olur. Onlar cismlərinə əziyyət verməklə hansısa həddə müvəffəq olurlar. Həqiqi İslam ibadət yolu ilə təxəyyül qüvvəsinin cilovlanmasına çağırır. Diqqətin Allaha yönəlməsi, tədbir sahibinin hüzuru barədə düşüncə təxəyyülün ram edilməsi üçün zəmin yaradır. İbn Sina deyir: "Mərifət əhlinin nəzərində ibadət təlaşlar, nəfs və xəyal qüvvələrinin adəti üçün təkrardır. İbadət yolu ilə Allahın hüzuru duyulur, diqqət təbii və maddi məsələlərdən Allaha yönəlir. Nəticədə təxəyyül qüvvəsi ilahi fitrətə təslim olur. Belə ki, insan istədiyi vaxt diqqətini haqqa yönəldə bilir. İbadət sayəsində həmin qüvvələr müxalif fəaliyyət göstərmir, iki daxili qüvvə arasında çəkişmə yaranmır, batini meyl təxəyyül qüvvələrinin maneçiliyi olmadan məqsədə doğru hərəkət edir.”("İşarat” )

Bəli, ruh elə bir mərhələyə çatır ki, bir çox işlərdə bədənə ehtiyac duymur. Hansı ki, cisim tam şəkildə ruha möhtacdır. Ruh və cisim bir-birinə ehtiyaclıdır. Cisim ruhun sayəsində yaşayır, ruh cismi hifz edir. Ruhla bədən arasındakı əlaqə kəsildikdə cisim məhv olur. Digər bir tərəfdən, ruh öz fəaliyyətlərində cismin seçimlərinə ehtiyaclıdır. Ruh əzalar işə düşmədən bir iş görə bilmir.

Ruhun cisimdən ehtiyacsızlığı dedikdə, bəzi fəaliyyətlər nəzərdə tutulur. Bu ehtiyacsızlıq bəzən bir an çəkir, bəzən bir müddət uzanır. Belə bir hal "xəli-bədən” adlanır.

İşraqi filosof Söhrəvərdi: "Biz cisimdən azad olmayanı hikmət sahibi saymırıq.” Mir Damad deyir: "Cismin hakimiyyətindən qurtuluş bir insanda xasiyyətə çevrilməmişsə, onu hikmət sahibi saymırıq. Hikmət sahibi istədiyi vaxt bu halı əldə edə bilməlidir.” Tədqiqatçılar bilməlidirlər ki, belə hal yüksək kamillik göstəricisi deyil. Misal aləmini adlamamış, dərk olunan qeybə qədəm qoymamış insanlarda da belə hal ola bilər.

Bu mərhələdə cisim insanın əmr və iradəsinə o qədər tabe olur ki, onun özündə fövqəladə hallar müşahidə olunur. İmam Sadiq (ə) buyurur: "Səy və nəfs istəyi bir işə münasibətdə gücünü göstərirsə, cisim həmin iş qarşısında aciz qalmır.”(Səduq, "Əmali”, 293 )

Beşinci mərhələ xarici təbiətin də insan iradəsinə tabe olduğu ən üstün mərhələdir. Peyğəmbərlərin, imamların və övliyaların möcüzə və kəramətləri bu mərhələdə özünü göstərir. Möcüzələr təbiət üzərində vilayət nümunəsidir.

Əsanın əjdahaya çevrilməsi, kor gözün açılması, ölünün dirilməsi kimi hadisələr təbii vilayət göstəricisidir.

Bəziləri elə düşünürlər ki, möcüzə və fövqəladə işlərdə şəxsin rolu yoxdur. Guya şəxs yalnız nümayiş səhnəsidir və bütün bu işləri görən Allah özüdür. Guya möcüzə həddinə çatmış iş insanın gücündə deyil. Belə bir təsəvvür yanlışdır. Müqəddəs ilahi zatın heç bir vasitəsiz iş görməsi Quranla bir araya sığmır. Quran açıq şəkildə bəyan edir ki, möcüzə peyğəmbər tərəfindən həyata keçir. Əlbəttə ki, Allahın izni zəruri şərtdir.

Amma unutmamalıyıq ki, Allahın izni insanlar arasında olduğu kimi söz və ya işarə ilə izn deyil. İnsana möcüzə imkanı verən kamalın əta oluması özü bir izndir. Quranda oxuyuruq: "Heç bir peyğəmbər Allahın izni olmadan möcüzə göstərməz...”("Momin”, 78 ) Hazırkı ayədə möcüzənin peyğəmbər tərəfindən göstərildiyi bildirilir. Amma qeyd olunur ki, bu işdə Allahın izni şərtdir. Çünki, istənilən bir mərtəbəyə yüksəlmiş bir mövcud Allah iradəsinin təcəlla məhəllidir.

Peyğəmbərlər bütün işlərində, eləcə də öz möcüzələrində qeybi yardımlara istinad edir. Allah-təala Səba mələkəsi haqqında danışarkən buyurur: "Kitabdan elmi olan kəs dedi: "Mən onu kipriklərin bir-birinə dəyməmiş yanına gətirərəm.”(Nəml”, 40 ) Quranda buyurulur ki, bu şəxs güc-qüvvəni özünə aid etdi. Həm də bildirdi ki, lövhi-məhfuzdan elmə malik olduğu üçün belə deyir. Bu nöqtələrdən aydın olur ki, fövqəladə iş lövhi-məhfuza, Allaha yaxın məqama bağlılıqla əldə olunan elm əsasında baş tutur.

Demək, Quran belə bir mənanı qəbul edir ki, insan fitrətinə uyğun hərəkət etməklə, nəfsini saflaşdırmaq və elm öyrənməklə kainata təsir göstərə bilər. Bütün bunlar Allaha yaxınlığın nəticəsidir. Hər kəs Allaha yaxın olduğu qədər təbiətə təsir gücünə malikdir.

İmam Sadiq (ə) həzrət Peyğəmbərdən (s) Allah-təalanın qüdsi hədisdə belə buyurduğunu nəql edir: "Bəndə yalnız mənə sevimli vacibatlarla yaxınlaşar. Bəndəm müstəhəb əməllər vasitəsi ilə mənə yaxınlaşır və mənim sevimlim olur. Elə ki, mənim sevimlim oldu, onun eşidən qulağı, görən gözü, danışan dili, götürən əli olaram. Məni çağırsa cavab verərəm, məndən istəsə əta buyuraram.”("Kafi”, 2-352 )

Beləcə, kamil insanlıq məqamına çatmaq üçün bəndəlik yolunu keçmək lazımdır. Bəndəliyin nəticə və mahiyyəti həmin müdiriyyət, vilayət və təsirdir. Çünki insan Allaha yaxınlaşmaqla əziz olur, kainata təsir gücü əldə edir. Bəli, Allaha yaxınlaşan insan onun izni ilə təbiət üzərində ixtiyar qazanır.

Əhli-beyt (ə) ibadət və bəndəliklə elə bir məqama çatmışdır ki, Allaha cin və insdən, mələklər və digər ağıl sahiblərindən yaxın olmuşdur. Bu səbəbdən də onun təsir və vilayət dairəsi daha genişdir.

Lənətə gəlmiş Müaviyə Zirağ Zəbabiyə dedi: "Sən həmişə Əli (ə) ilə olmusan, onun haqqında danış.” Zərar dedi: "Məni üzürlü say.” Müaviyə dedi: "Üzürlü saymıram.” Zərar dedi: "Eləsə, danışmaya bilmirəm. Ey Müaviyə! Şahidəm ki, gecə pərdəsini çəkən vaxt Əli (ə) mehrabda durar, saqqalını əlinə alar, ilan çalmış adam tək qıvrılar, qəm dəryasına batanlar tək ağlayar və deyərdi: "Ey dünya! Məndən uzaq ol. Özünü mənəmi tanıtdırırsan?! Yoxsa mənə tamah salmısan?! Uzaq ol, başqasını aldat. Sənə ehtiyacım yoxdur. Sənə üç təlaq vermişəm və geriyə yol yox. Dövrün qısa, boyun alçaq, arzun kiçik!”

Həmin məqamda Müaviyə ağladı, cəmiyyəti də qəhər boğdu. Sonra üzünü Zərara tutub dedi: "Ona məhəbbətin necədir?” Zərar dedi: "Yeganə övladının başı ətəyində kəsilən qadının eşqi necədir? Qəm-qüssə içində necə keçinir? Mən də eləyəm!”(Hilyətul-əvliya”, 1-84; "Mürucuz-zəhəb”, 2-433 )

Əhli-beyt (ə) bəndəlik və ibadətdə nəinki dövranla bağlı təxəyyüllərə qapılmamış, hətta Haqqın müqəddəs dərgahında əriyib fəna olmuşlar. Onlar Allaha bəndəlik qapısında bir anlıq yox, daim bu halda yaşamışlar. Hətta müstəhəb əməllərin yerinə yetirilməsinə ciddi səy göstərmiş, nəfəs dərməmişlər!

Rəvayətdə nəql olunur ki, Ühüd savaşında Əmirəl-mömininin (ə) ayağına ox batdı. Həmin vaxt həzrət ömrünün iyirmi üçüncü ilini yaşayırdı. Ox əti, dərini, damarları və sümüyü bir-birinə tikmişdi. Yara o qədər ağrılı idi ki, həzrət oxu çıxarmağa icazə vermirdi. Cərrah Peyğəmbərin (s) yanına şikayətə getdi. Həzrət buyurdu: "Gözlə, namaz vaxtı işini gör. Əli (ə) namaza duranda diqqətini yalnız Allaha yönəldib, məhbubun camalında fəna olur.”("Muhəccətul-bəyza”, 1-397 )

Sünnə əhli alimlərindən olan Came bu əhvalatı çox gözəl şəkildə nəzmə çəkmişdir.

İmam Həsən (ə) haqqında nəql olunur ki, həzrət öz ömrünün ən abid, ən zahid və ən üstün şəxsi olmuşdur. Həcc ziyarəti zamanı həzrət çox vaxt ayaqyalın Mədinədən Məkkəyə gedərdi. Ölümü yada saldıqda ağlayar, qəbirdən danışıldıqda pərişan olar, Qiyamət və məhşər yada salındıqda üzüntü keçirərdi. Siratdan keçmək barədə düşündükdə həzrət göz yaşı axıdar, Allah qarşısında hesab barədə fikirləşdikdə fəryad çəkər, qorxudan huşunu itirərdi. Namaz zamanı Allah qorxusundan əzaları titrəyər, behişt və cəhənnəmdən danışıldıqda ilan çalmış kimi iztirab keçirər, Allahdan behişt diləyib cəhənnəm əzabından ona pənah aparardı. "Ya əyyühəl-ləzinə amənu” tilavət olunduqda "ləbbəykə allahummə ləbbəyk” söyləyərdi.(Səduq, "Əmali”, 178 )

Həzrət dəstəmaz aldığı vaxt onun çöhrəsi saralar, bədəni əsərdi. Bu barədə soruşanlara belə cavab verirdi: "Ərşin Rəbbi qarşısında dayanan kəsin rəngi saralsa, əzası titrəsə yaxşıdır.”

Məscidin qapısına çatdığı vaxt imam üzünü səmaya tutub deyərdi: "Pərvərdigara! Sənin qonağın qapı ağzında dayanıb. Ey bağışlayan Allah, hüzuruna günahkar gəlib. Ey Allah, ey mehriban! Öz böyüklüyünə xatir günahlarımından keç.”("Əl-mənaqib”, 4-14; "Biharul-ənvar”, 43-339, bab 16, hədis 13 )

İmam Sadiq (ə) buyurur: "Əli ibn Hüseyn (ə) (Səccad) Əlinin (ə) həyatı barədə oxuduqda deyərdi: "Axı buna kim dözər?! Kimdə buna səbr var?!”(Kafi”, 8-163 ) İmam Sadiq (ə) buyurur ki, sonra oxuduqlarına əməl edirdi.” Bir gün Cabir ibn Əbdüllah imam Səccada (ə) deyir: "Ey Allah rəsulunun oğlu! Məgər Allah behişti sizlər və sizin dostlarınız üçün yaratmayıbmı? Məgər od sizin bədxahlarınız və düşmənləriniz üçün deyilmi? Bəs bir bu qədər iztirab nə üçündür?” Həzrət buyurdu: "Ey Allah rəsulunun səhabəsi! Bilmirsənmi ki, Allah keçmiş və gələcəyin bilgisini babalarıma əta edib?! Bununla belə Peyğəmbər (s) Allaha ibadət yolunda çətinliyi heç vaxt boşlamayıb, daim Həzrət Haqqa ibadət edib.” Həzrətdən soruşulduqda ki, məgər sənin keçmiş və gələcəyin bağışlanmayıb? Həzrət cavabında buyurdu: "Şükür edən bəndə olmayaq?!”(Tusi, "Əmali”, 636)

İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: "Atam gecə yarı namaza durar, o qədər səcdədə qalardı ki, yuxuya getdiyini düşünərdik.”("Qürbül-isnad”, 5-4; "Biharul-ənvar”, 84-197, bab 12, hədis 4 )

Bəli, bütün bu hallar Əhli-beytin (ə) Allah hüzurunda fəna məqamını göstərir. Onlar bir növ öz cisimləri və dünyadan ayrılırdılar və müqəddəs ruhları möhkəm şəkildə haqqın ruhuna bağlanırdı. Rəvayətdə deyilir ki, bir gün imam Baqir (ə) atası imam Səccadın (ə) hüzuruna gəldi. Həzrət başa düşdü ki, onun atası ibadət və bəndəlik baxımından kimsəyə müyəssər olmayan bir yerə çatıb. Onun çöhrəsi gecə ibadətindən saralıb, ağlamaqdan gözləri qızarıb, alnı qabarlayıb, namazda çox dayanmaqdan ayaqlarına ağrı gəlib.

İmam Baqir (ə) buyurur: "Atam həmin vaxt dərin düşüncəyə qapıldığından mənim gəlişimdən xeyli sonra xəbər tutdu. Gördü ki, ağlayıram. Üzünü mənə tutub buyurdu: "Övladım! Əmirəl-mömininin ibadəti haqqındakı yazını gətir.” Mən yazını gətirdim. Atam buyurdu: "Kim Əli ibn Əbi Talib (ə) kimi ibadət edə bilər?!”("Əl-mənaqib”, 4-149 )