İxtiyarsız səcdə Allahın izzət və calalı qarşısında öz kiçiklik və təvazökarlığını qeyri-ixtiyari bəyan etməkdir. Bu növ səcdə bütün varlıqlara şamil edilir, bütün varlıqlar Allah qarşısında öz kiçikliyini bildirir. Hər bir varlığın qaynağı Allah olduğuna görə, hər bir varlıq öz mövcudluğuna görə Allaha borcludur və Allahın əzəməti qarşısında səcdə halında təsəvvür edilir.

Bu səcdə növü ixtiyar sahibi olanlara aiddir. Belə bir səcdə iradə və ixtiyarla gerçəkləşir. İxtiyari səcdə mömin insanların Allah qarşısında səcdəsidir. Allaha iman gətirənlər öz kiçikliyini və bəndəliyini bəyan etmək üçün səcdəyə qatlaşırlar. Təkcə mömin bəndələr ixtiyari olaraq Allah qarşısında öz kiçikliyini bildirirlər. Ancaq kafirlər belə bir səcdədən boyun qaçırarlar. Yuxarıda misal kimi gətirilən Həcc surəsi, 18-ci ayədə "insanların bir çoxunun səcdə etdiyi" vurğulanarkən möminlər nəzərdə tutulur və bunun ardınca "bir çoxuna isə əzab vacib olmuşdur" dedikdə kafirlər nəzərdə tutulur. Əslində kafirlər ixtiyari səcdədən boyun qaçırar, özlərini isə əzaba düçar edərlər.

Bu iki səcdə növündən başqa, Qurani-kərimdə daha iki növ səcdədən bəhs edilir:

1. Rəğbətlə istənilən səcdə (təbii meyldən gələn səcdə)

2. İkrahlı səcdə.

Həmin səcdələrə Rəd surəsi, 15-ci ayədə işarə edilmişdir.

Birinci növ səcdə rəğbət və istəklə edilən səcdədir. Bu səcdə insan və başqa varlıqların təbiətinə uyğun, istəkləri ilə üst-üstə düşən bir səcdədir. Məsələn, qəlbin döyüntüsü və qan dövranı, bədən üzvlərinin başqa növ fəaliyyəti, bitkilərin böyüməsi və s. təbiətə uyğun səcdə sayılır. İnsan və başqa varlıq növlərinin meyl və təbiətinə uyğun ilahi hökmlərin rəğbətlə qarşılanması bu növ səcdəyə aiddir.

Lakin ikinci növ (ikrahlı) səcdə insan və başqa məxluqun təbiətinə uyğun gəlməyə bilər. Məsələn, ölüm, bir şeyin xarab olması, xəstəlik və bəla bu qəbildəndir. İstək və meylə uyğun gəlməyən ilahi qanunların qəbul edilməsindən çəkinmək ikrahlı səcdə sayılır.

Aşağıdakı ayədə bu iki növ səcdəyə işarə edilir.

Bir sözlə, yaradılış dünyasında mövcud olan bütün varlıqlar, Allaha yaxın mələklərdən tutmuş, Göy və Yerdən tutmuş, Günəş və Aydan tutmuş sadə cisimlərin kölgəsinədək – hər şey və hər şey, istəsələr də, istəməsələr də Allahın iradə və nüfuzuna tabedir. Bu isə hər bir varlığın Allah qarşısında mütiliyini, kiçikliyini sübut edir ki, bu da varlıq aləminin Tanrıya səcdə məqamı kimi dəyərləndirilir.

Qurani-kərimdə varlıq aləmi ilə bağlı daha bir maraqlı xüsusiyyət diqqəti cəlb edir: həmd və təsbih. Quran ayələrinə görə bütün varlıq aləmi Allaha həmd edir, Onun substansiya baxımından hər bir sifətdən ayrı olduğunu bildirir. Təkcə insanlar deyil, hətta cansızlar da Allaha həmd və təsbih edirlər. Bütün varlıq aləmi Allaha səcdə etdiyi kimi, həm də öz Yaradanına həmd və təsbih edir. Həmd və təsbih bir növ səcdə anlamını tamamlayır, onun davamı kimi çıxış edir.

İndi Quran ayələrində varlıq aləminin həmd və təsbihi ilə bağlı işarələrə nəzər salaq.

Daha bir ayədə dağların gecə-gündüz Allahı təsbih etməsi vurğulanır.

Təsbih hər bir eyb və nöqsandan uzaq və ayrı olmaq deməkdir. Əgər bir varlığı eyb və nöqsandan ayrı bilsək, biz onu təsbih etmiş olarıq. Ona görə də Allahın təsbih edilməsi dedikdə Onu hər bir eyb və nöqsandan uzaq və ayrı bilməyimiz nəzərdə tutulur. Həmd isə kamil varlığın sitayiş və tərifidir. Allahın həmdi dedikdə Onun kamal və camal sifətlərinin tərifi nəzərdə tutulur. Məsələn, Allahın elm, qüdrət və hikmət sifətlərinin kamal dərəcəsini tərifləyərkən, biz Onu həmd etmiş oluruq. Başqa sözlə desək, təsbih məfhumu ilə Allahı hər bir eyb və nöqsandan uzaq və ayrı bilirik, həmd anlamı ilə Tanrının kamal sifətlərini təsbit və təsdiq etmiş oluruq. Təsbih söylədikdə inkar sifətlərin rədd edilməsi, təmhid söylədikdə isə təsdiq sifətlərin vurğulanması nəzərdə tutulur. İnkar (səlbi) sifətlər Allaha uyğun gəlməyən sifətlərin rədd edilməsi deməkdir. Məsələn, Allah mürəkkəb varlıq deyildir, yəni təkdir. O heç bir yerdə və tərəfdə deyildir, Onun üçün məkan anlamı yoxdur. Allah cisimdən ibarət deyildir və s. Allahın təsdiq (sübutedici) sifətləri isə Allahın adları ilə ifadə olunur: Allah qadirdir və Onun qüdrət sifəti var.

İnsanlar Allahın həmd və təsbihini sözlərlə bəyan edirlər və burada bir sual ortaya çıxır:

– Bütün varlıqlar öz həmd və təsbihini bəyan etmək üçün hansı dildən və vasitədən istifadə edirlər? Hər bir varlıq nümunəsinin dili vardırmı? Bəlkə onlar başqa bir yolla Allahı həmd və təsbih edirlər?

Təfsir alimləri varlıq aləminin həmd və təsbihi barədə bir neçə fikir söyləmişlər və burada həmin baxışlardan ikisinə toxunuruq.

Bir sıra təfsirçilərə görə, varlıq aləminin həmd və təsbihi onların batini dili ilə bəyan edilir – yəni varlıq aləmindəki məxluqun düzənində heyrət doğuran bir nizamlı sistem və uzlaşma vardır. Deməli, elə başlanğıcdan Allahın xilqəti bütün eyb və nöqsandan uzaqdır və Tanrı hər bir varlığı kamil sifətlərlə yaradıb.

Bu baxışa görə, hər bir varlığın qəribə bir sirli aləmi və gizli mahiyyəti vardır. Hər bir varlıq öz iç aləminə xas olan bir qayda ilə ixtiyarsız olaraq Allahı təsbih edir. Təsbih varlıq aləmini eyb və nöqsandan ayrı bilməkdir; deməli, xilqətin hər bir nümunəsində olan nizam və ahəngdarlıq öz batini (hal) dili ilə bəyan edir ki, mənim Xaliqim hər sayaq eyb və nöqsandan uzaq və pakdır.

Həmd isə Allahın kamal sifətlərinin təsdiqidir və hər bir varlıq nümunəsi öz batini (hal) dili ilə söyləyir ki, mənim Xaliqim elm, qüdrət və hikmət kimi kamillik sifətlərinə malikdir.

Sözü gedən baxış aşağıdakı dəlillərə görə qəbul edilmir:

Əvvələn, əgər bütün varlıqların təsbihi dedikdə yuxarıda qeyd etdiyimiz məna başa düşülərsə, həmin mənanı hamı dərk etməlidir. Halbuki, Qurani-kərimin İsra surəsinin 44-cü ayəsində deyilir ki, Siz onların təsbihini dərk etmirsiniz.

Bəzi təfsirçilər bu nəzəriyyəni islah etmək məqsədilə 44-cü ayədəki "dərk etmirsiniz" ifadəsinin əksər nadan adamlara, xüsusilə müşriklərə aid olduğunu söyləmişlər. Onlar iddia etmişlər ki, imanlı alimlər dünya düzənindəki nizamı anlayarkən bu yol ilə varlıq aləminin Allahı təsbih etməsini dərk etmişlər. Ayədən isə belə məna alınmır. Eyni zamanda varlıq aləmindəki bilmədiklərimiz sirlər ilə bildiklərimizi müqayisə etsək, dərya ilə damla arasındakı bir fərq alınar və yaxud bu fərq sanki dağ ilə saman çöpü arasındakı fərqlə ölçülə bilər. Bildiklərimiz damla və saman çöpünə, bilmədiklərimiz isə dərya və nəhəng bir dağa bərabər tutulur [15].

İkincisi, təsbih anlamının belə bir məna tutumuna gəlincə yalnız biz insanlar varlıq aləminin düzən və mahiyyəti üzərində diqqətlə araşdırma apararaq onların həmd və təsbihini anlaya bilirik. Halbuki ağıl və düşüncəsi olmayan məxluqlar öz həmd və təsbihlərinə diqqət yetirməz və yetirə bilməzlər. Ancaq Qurani-kərim vurğulayır ki, hər bir məxluq öz təsbihindən xəbərdardır.

Başqa təfsirçilər isə təsbihin batini dil ilə gerçəkləşməsini düşünmür və güman edirlər ki, hər bir varlıq nümunəsi öz dili ilə Allahı təsbih edir.

Bu təfsirə görə, bütün varlıq nümunələri Allahın bəxş etdiyi elm sifətindən hər hansı bir bəhrəyə malikdir. Deməli, hər bir varlıq bilərəkdən Allahı həmd və təsbih edir. Bütün varlıqlar Allahı həmd və təsbih edirkən bu anlam məcazi mənada deyil, həqiqi mənada başa düşülür. Eyni zamanda həqiqi təsbihi bəyan etmək üçün təkcə sözlərlə və adi danışıq yolu ilə məhdudlaşmaq düzgün deyil. İnsanların dil ilə bəyanı Haqq ilə ünsiyyətin üsullarından biridir. Sözlər özü də qəlbdə olan məna və duyumu ifadə etmək üçün işlənən vasitə və əlamətdir. Sözlərin köməyi ilə qəlbdə olan mənalar aşkarlanır və bəyan edilir. Deməli, qəlbin məna xəzinəsini bəyan edən işarələr var və bunlar həm söz ilə, həm də başqa vasitələrlə çatdırıla bilər.

Başqa bir yandan, aləmdə olan varlıqlar başqalarına olan niyaz və ehtiyacını hər hansı bir yolla ifadə edirlər. Varlıq aləmi öz niyaz və ehtiyaclarından xəbərdardır və xəbərdar olduğuna görə həmin ehtiyacı ödəməyə meyllidir. Allahı təsbih etmək hər bir varlığın öz Xaliqinə olan ehtiyacından irəli gəlir, öz naqisliyini və eybini düzəltmək meyli ilə bağlıdır. Hər bir varlığın öz nöqsan və eybini düzəltmək meyli isə onun kamilliyə doğru fitri hərəkətindən doğur. Kamilliyə meyl Allahın həmdini şərtləndirir. Varlıq aləmi həmd etməklə kamala doğru hərəkət edir.

Beləliklə, hər bir varlıq nümunəsi öz dərəcə və mərtəbəsinə uyğun bilgiyə və elmə malikdir. Bu səbəbdən hər bir varlığın həmd və təsbihi onun elmi və idrakı ilə bağlıdır. Sadəcə biz adi insanlar müxtəlif varlıq nümunələrinin Allahı həmd və təsbih etməsini dərk etmək və müəyyənləşdirmək qabiliyyətinə malik deyilik. Yalnız kamillik mərəhələlərini keçən peyğəmbər və övliyalar batini işıqlanma və arifanə kəşf yolu ilə hər bir məxluqun öz Xaliqini necə həmd və təsbih etməsini dərk edirlər.

Mövlana Rumi bu incəliyi belə bəyan edir:

Davud peyğəmbərin (ə) münacat və dualarında Allahın təsbihi diqqəti cəlb edir:

"Ey fələklər fələyi! Allahı təsbih edin və siz də, ey Göylər altında axan saf sular!" [16]

Varlıq aləminə xas özəlliklər arasında "əcəl" məfhumunu xatırlamaq lazım gəlir. Quran ayələrinə görə hər bir varlıq nümunəsinin əcəli vardır.

"Əcəl" sözü Qurani-kərimdə 56 dəfə işlənib: 7 dəfə bu məfhum mütləq mənada işlənmişdir. 21 dəfə isə "əcəl" sözü "müsəmma" sözü ilə yanaşı gəlmişdir. Rağib həmin sözün mənasını açıqlayaraq belə yazır: "Əcəl hər bir şey üçün müəyyən edilmiş müddətdir. İnsan üçün isə əcəl onun həyat möhləti və yaşam fürsəti üçün verilən vaxtdır. "Bir nəfərin əcəli yetişdi" deyərkən onun ölüm vaxtının yetişməsi nəzərdə tutulur. Onun əsl müddəti – həyat müddətidir" [17].

"Dairətül-fəraid" əsərində "əcəl" sözü belə izah edilir: "Əcəl vaxtın sonu və bitməsi deməkdir. Bir şey üçün nəzərdə tutulan müddət və möhlət "əcəl" məfhumu ilə ifadə olunur. Ömrün sona çatması, həyatın bitməsi, borc və ya başqa bir şey üçün təyin edilmiş müddət əcəl adlanır. İnsan üçün təyin edilən ömür möhləti də əcəl adlanır. "Bir şeyin əcəli yetişib" dedikdə, onun ölümünün yaxınlaşması nəzərdə tutulur. Quran ayəsində də "əcəlin yetişməsi" həmin mənada işlənir" [18].

Bu ümumi izahdan sonra bir sıra Quran ayələrində əcəl anlamının məna çalarını izləyək.

Yuxarıdakı ayələr göstərir ki, hər bir varlığın öz əcəl vaxtı vardır – yəni onun mövcudluğu üçün müəyyən zaman və möhlət təyin edilmişdir. Təkcə Göy və Yer aləmi və səma cisimləri, Günəş və Ay deyil, insan və ümmət üçün də müəyyən əcəl təyin edilmişdir.

Öncə söylədiyimiz kimi, Qurani-kərimdə iki növ əcəldən söhbət gedir: "müsəmma" əcəl və qeyri-müsəmma əcəl (mütləq əcəl və ehtimali əcəl).

Müsəmma əcəl dedikdə mütləq və dəyişməz tale nəzərdə tutulur – yəni bu tale mütləq yerinə yetirilir.

Təfsirçilər mütləq əcəli belə izah etmişlər:

Mütləq əcəldə onun bütün dəlil və səbəbləri tam halda gerçəkləşir. Bu əcəl tam zərurət və vacib bir məsələ kimi gerçəkləşmə həddinə çatır və onu dəyişdirmək qeyri-mümkün olur.

Ancaq qeyri-mütləq əcəl odur ki, onu şərtləndirən bütün amil və dəlillər tam şəkildə yetişmir, başqa güclü səbəb və dəlillər isə onu dəyişdirə bilir. Məsələn, əgər bizim dövrümüzdə və zamanımızda bir nəfər xərçəng xəstəliyinə düşərsə, əgər bu xəstəlik onun bədənində kök atıb tam şəkildə şaxələnərsə, onun ölümü qaçılmazdır. Bu həmin insanın dəyişməz taleyi və qaçılmaz əcəli olacaqdır. Qurani-kərim bu sayaq əcəli "müsəmma" adı ilə bəyan etmişdir. Əgər bir nəfərdə xoş xassəli xəstəlik olarsa və başlanğıcdan bu xəstəlik yaxşılaşmağa doğru gedərsə, düzgün müalicə ilə ölümün qarşısını almaq olar. Deməli, həmin şəxsin mütləq əcəli üçün bütün şərt və dəlillər tam yetişmədiyindən onun ölümü qətiləşmir və təxirə salınır. Bu isə qeyri-mütləq əcəl üçün sadə misal ola bilər.

Yuxarıdakı ayələrdə deyilir ki, müəyyən əcəl vaxtı Allahın yanındadır. Əgər bir ümmətin əcəl vaxtı yetişsə, nə bir saat qabağa düşər, nə də gecikər. Yəni bu müsəmma (mütləq) əcəldir və dəyişə bilməz.

Ancaq başqa bir ayədə qeyri-müsəmma (qeyri-mütləq) əcələ işarə vardır.

Burada kafirlərə möhlət verilir: əgər iman və təqva sahibi olsalar, Allah onların günahını bağışlar. Yəni onların əcəl vədəsini təxirə salar. Tövbə edib Allaha iman gətirənlər üçün belə bir möhlət verilir. Yoxsa, hər bir varlıq üçün əcəl hökmü qaçılmazdır.

Onu da əlavə edək ki, müsəmma və ya mütləq əcəl Allahın dəyişməz hökmü və təqdiri olaraq ümmül-kitabda və ya lövhi-məhfuzda yazılır. Lakin dəyişən əcəl məhv və isbat lövhəsində yazılır. Bu məfhumlar barədə sonrakı bölmələrdə ayrıca bəhs ediləcək.

Varlıq aləminin həşri dedikdə bütün varlıqların bir yerə toplaşması və Haqqın hüzurunda cəmlənməsi nəzərdə tutulur. Bütün mövcud varlıqlar təbiət aləmində fəna olduqdan sonra axirət dünyasına qovuşur və onlar həmin dünyada bir yerə toplaşırlar. Quran ayələrində bütün varlıqların həşrinə işarə edilir. İnsan, cin, şeytan və heyvanlar həşr mərhələsi keçməli olurlar.

Yuxarıdakı ayələrdə Göy və Yerdə olan bütün canlı aləmin bir yerə toplaşması vurğulanır. Burada (ərəbcə variantında) işlənən "dabbə" sözü canlı varlıq mənası ifadə edir. Canlı aləmdə istər təkhüceyrəli varlıq, istərsə də nəhəng heyvanlar ola bilir. Bundan başqa, Qurani-kərim qiyamət zamanı bütün Yerin və dağların hərəkətə gələrək dağılması və həşrini nəzərdə tutur. Yəni həşr anlamı geniş məzmunu əhatə edir və qiyamətlə bağlı işlənir.

Yerin hərəkətə gəlməsi və hər bir varlığın həşri barədə belə buyrulur.

Başqa bir ayədə təqva sahibi olan və ya pis əməl görənlərin Allah hüzurunda toplanmasına işarə edilir.

Aşəğıdakı ayələrdə cin tayfasının həşri diqqətə çatdırılır.

Qurani-kərim şeytanların da həşrini nəzərdə tutur.

Başqa bir ayədə isə vəhşi heyvanların həşri nəzərə çatdırılır.