Filosoflar varlıq aləminin qurumu haqqında bəhs edərkən onu beş əsas mərtəbəyə ayırmışlar:

1. Üluhiyyət və Haqqın dərəcələri.

2. Ağıl və mücərrəd aləm və ya cəbərut aləmi.

3. Nəfs və ya külli nəfs aləmi.

4. Misal aləmi.

5. Təbiət və ya maddi aləm.

Mücərrəd aləm bir çox ağıl mərtəbələrini əhatə edir. Filosoflara görə Allahın yaratdığı ilkin aləm "ilkin ağıl" – dünya ağılı adlanır.

Hədislərdə bu aləm ağıl və ya qələm adlanır.

– Allah ilk olaraq ağılı yaratdı.

– Allah ilk olaraq qələmi yaratdı.

Molla Sədraya görə, Ağıl aləmi aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

A. Onlar zaman və məkana bağlı deyildir. Bu aləmin vücudu ilahi nurlardan olan bir işıq dəyərincədir. Yaradanın yaradıcı xüsusiyyətlərindən biri həmin işıqdır. Xilqət həmin nurun sayəsində yaranır. Xilqətin qaynağı Allahın yaratdığı nurdur.

B. Onlar əbədi və daimidir, dəyişməz və xarab olmaz.

V. Onların nə fəsiləsi (növü), nə də cinsi vardır. Həqiqət baxımından bəsitdir və heç bir şeylə ortaqlığı yoxdur. Fərqlilik hər bir vücuda xas olan cəhətdir.

Q. Bunlar eyni zamanda səmavi cisimlərin və ünsürlərin səbəb və dəlili hesab olunur.

D. Bütün ağıllar xalis və pak nurdan ibarətdir, onlarda heç bir zülmət nişanəsi tapılmaz [30].

Molla Sədranın fikrincə ağıl aləmi varlıqların başçısı və imamıdır. O, öz fikrini əsaslandırmaq üçün Qurani-kərimə istinad edir.

İmamül-mübin – lövhi-məhfuz kimi anlaşılır və yuxarıdakı ayədə "imamül-mübin" anlamı belə izah edilir.

Haqqın və Allahın yanında olan ümmül-kitab adlanır və bu da kitabların əsli sayılır. Varlığın əsl kitabı Allahın yanındadır.

İlkin ağıl və ya qələm həm də Məhəmməd həqiqəti adlanır və bu həqiqət bütün həqiqətləri əhatə etməklə bütün mümkün varlıqların qayəsi və kamal dərəcəsi sayılır. Xaliqin nəqşi lövhi-məhfuzda təsvir olunur. Allah hər nə yaradırsa onun timsalı həmişə saxlanılan bu lövhədə yazılır. Bu lövhə dəyişməzdir və hər bir şeyi öz kamil surətində saxladığına görə "məhfuz" adlanır. Allahın elmi fələk və ünsürlərə xas olan ruhların dəftərində nəqş edilib yazıldığına görə, ilkin ağıl həm də qələm adlanır.

3. Nəfs aləmi.

Bu aləm ağıl aləmindən aşağı pillədə yerləşir. Molla Sədranın dili ilə desək, cəbərut aləmindən bu aləmə – yəni dünyaya açılan ilk qapı külli nəfs, ruhül-əmin, məhfuz lövhə, mübin kitab adlanır. Quranda bəhs edilən su məfhumu varlığın qaynağı hesab edilir və həmin qaynaq buradadır. Rəhman ərş də burada bərqərar olub.

Qurani-kərim varlığın qaynağı kimi təqdim edilən su anlamına işarə edərək buyurur.

4. Misal aləmi.

Bu aləm yuxarı (ülvi) aləm ilə ünsür (aşağı) aləm arasında bərzəx (pərdə) adlanır. Misal aləmində varlıqlar cismani sifətə malik deyildir, lakin onlar bu aləmdə surətə malikdir. Bu aləm qeyri-maddi varlıq kimi təsəvvür edilir. Bəzi filosoflar bu aləmi qəbul etməmişlər. Lakin Molla Sədra və başqaları onun varlığını sübut etmişlər. İslam filosofları ağıl və misal aləminin varlığını sübut etmək üçün insanın vücudunu dəlil olaraq gətirmişlər. Belə ki, insanın cismani vücudu təbiət aləminə məxsusdur, insanın xəyali sifəti isə misal aləminə aid edilir. İnsanın ağılı isə ağıl aləminə aiddir. Filosofların etiqadına görə, insanın təbii və cismani varlığı onun əqli və timsali vücudu üçün qaynaq ola bilməz. İnsan vücüduna xas olan bu mərtəbələrdən hər biri özünə uyğun bir məqamdan asılıdır. Hər bir varlığın məqamına uyğun olan bu aləm mələkut adlanır.

5. Təbiət və ya maddi aləm. Bu aləm nasut adlanır.

Qeyd edək ki, ariflər də təqribən buna bənzər bir təsnifat vermişlər. Onlar varlıq aləminin mərtəbələrini izah edərkən irfan mövqeyindən çıxış etmişlər.

Varlığın mərtəbələri irfan baxımından aşağıdakı şəkildə təsnif və şərh edilir.

1. Lahut aləmi – Haqqın ad və sifətlərini özündə ehtiva edən ilahi mərtəbə.

Ariflərin nəzərincə, gerçək və əsil vücud Haqqın vücududur. Bu geniş və əhatəli bir varlıqdır. İlahi vücud həqiqi varlıq olaraq təcəlli və zühur istedadına malikdir. Haqqın zühur və təcəlli qabiliyyəti gerçəkləşərkən müxtəlif aləmlər yaranır. Haqqın uca mərtəbəsi "əhədiyyət" və substansiya (zat) məqamıdır və bu mərtəbədə heç bir zahiri aləmə xas olan çoxluq (kəsrət) nişanəsinə yer yoxdur. Bu mərtəbə sırf və pak vəhdət mərtəbəsidir. Ancaq Haqqın zühur və təcəlli mərtəbəsində Haqqın ad və sifətləri çoxsaylı aləmlər halında təcəlli tapır, varlıq aləmi aşkar olur. Beləliklə vəhdətdən kəsrətə keçid təcəlli yolu ilə gerçəkləşir.

Ariflər Haqqın mərtəbələri üçün iki təcəllidən bəhs etmişlər:

Birincisi qeybi-elmi və ya substantiv batini təcəlli adlanır və buna "feyzi-əqdəs" (ən müqəddəs ilahi feyz) deyirlər. Bu mərhələdə Haqqın təcəllisi ilahi elm mərtəbəsində sabit timsallar (əyani-sabitə) kimi gerçəkləşir.

İkincisi, vücudun müşahidə baxımından təcəllisi məsələsidir. Buna "feyzi-müqəddəs" (müqəddəs ilahi feyz) deyirlər. Təcəllinin bu mərtəbəsində varlıq aləmi zahirdə yaranır və aşkar olur.

Birinci təcəlli məqamında Haqq qabiliyyət və istedadlar kimi təcəlli edir, özünü elm mərtəbəsində sabit timsallar şəklində göstərir. Bu mərhələdə Haqqın təcəllisi sayəsində əhədiyyət (substansiya) məqamından vahidiyyət məqamına keçid baş verir. Buna nüzul deyilir.

Sonra ikinci mərhələdə Allahın elmində bəlli olan timsala uyğun varlıq aləmi zahiri görkəm alır. Zahiri aləmdə aşkar olan varlıq yuxarıda işarə edilən qabiliyyət və istedada uyğun zahir olur.

Bir sözlə, feyzi-əqdəs Haqqın substantiv baxımdan təcəllisidir ki, bu da ilahi elm səviyyəsində varlığın sabit timsallarının zahir olması ilə nəticələnir. Feyzi-müqəddəs isə vücudun elə bir təcəlli məqamıdır ki, mövcud olan şeylər sabit timsallarda malik olduğu hala uyğun bir şəkildə xarici aləmdə zahir olur.

Haqqın ilkin təcəllisi filosoflar tərəfindən ilkin ağıl, ilk emanasiya adlanır,

ariflər isə buna geniş vücud, əzəmətli ruh və ya Məhəmməd həqiqəti deyirlər.

2. Ariflərin varlıq qurumunda ikinci mərtəbə cəbərut aləmi adlanır ki, bu da külli ağıl və nəfslər aləmidir.

3. Üçüncü mərtəbə – mələkut aləmidir: bu isə qədər aləmi və ya maddədən təcrid edilmiş əmrlər aləmidir. Bu aləmdəki varlıqlar, ağıl aləmindən fərqli olaraq surətə – formaya malikdir.

4. Mülk və ya şəhadət aləmi. Bu həmin təbiət aləmidir.

5. Bütün dərəcələri əks etdirən Həzərat aləmi. Bu isə insan, vücuda xas aləmlərin toplumu və ümumiləşmiş timsalı olaraq çıxış edir.

Təcəlli nəzəriyyəsinə görə, bu beş aləmdən hər biri başqa bir uca və yüksək aləmin məzhəri kimi çıxış edir. Başqa sözlə desək, Mülk aləmi Mələkut aləminin məzhəridir. Mələkut aləmi öz növbəsində Cəbərut aləminin, Cəbərut aləmi isə sabit timsalların (əyani-sabitə) məzhəridir. Bunun ardınca sabit timsallar ilahi adların məzhəridir. İlahi adlar isə Haqqın vahidiyyət mərtəbəsidir. Bu mərtəbə öz növbəsində əhədiyyət mərtəbəsinin məzhəri sayılır. İnsan aləmi isə öz mərtəbəsinə görə bütün varlıq aləminin məzhəri sayılır. Allahın xilqətində ən kamil varlıq insandır.

Xarəzmi böyük islam filosofu Mühyiddin İbn Ərəbinin "Füsusül-hikəm" əsərinə yazdığı şərhdə belə söyləyir:

"Vücud mahiyyət etibarilə vahid həqiqətdir. Həqiqətin ali mərtəbəsində heç bir çoxluq (kəsrət) nişanəsinə yol yoxdur.

Vücudun zahiri aləmdə təcəlli və məzhəri çoxdur və təcəllinin sayı-hesabı yoxdur. Bütün ad və sifətlərin təcəllisi sonsuzdur, çünki vücudun özü sonsuz və tükənməzdir. Bütün təcəlli nişanələri ilkin təcəllidən başlayır. İlkin təcəlli əqli-əvvəl və ya ümmül-kitab adlanır. Bu isə eyni zamanda ali qələm və ya Məhəmməd nurudur.

Hədisdə belə deyilir:

Allah ilk olaraq ağılı yaratdı.

Allah ilk olaraq nuru yaratdı.

Allah ilk olaraq qələmi yaratdı.

Bu bir həqiqət və ruhani təcəllidən doğan ilkin təcəlli nurudur. Bu nurun müfəssəl təzahürü səmavi əql, ülvi ruhlar, peyğəmbərlərin kamil ruhu və övliyaların ruhu ilə gerçəkləşir. Bu səbəbdən ilkin ağıl külli-təbiət aləmindən uca olaraq bütün varlıq aləmini doğuran çoxsaylı təcəlli timsallarını əhatə edir. İlkin ağıl ilahi feyz qaynağı və bütün varlıq aləmini təcəlli işığına qərq edən ilkin nurdur.

Sonrakı mərhələdə ilkin ağıl təcəlli mərtəbələri üzrə enməyə (nüzul) başlayır. Bu enmədə ilkin mərtəbə külli nəfs və ya lövhi-məhfuz gəlir. İlkin ağıl özündən sonrakı təcəlli mərtəbələrini əhatə etdiyi kimi, külli nəfs də nəfsin sonrakı aşağı mərtəbələrini əhatə edir; külli nəfs mücərrəd natiqə nəfslər vasitəsilə təcəlli etməklə bütün səmavi aləmi, fələk və kəhkəşanları, həm də onların çevrəsində olan varlıqları əhatə edir.

Bunun ardınca təbii nəfslər mərtəbəsi gəlir ki, bu da misal aləminə xas olan varlıqları əhatə edir. Sonra isə enmə (nazil) prosesinin sonu olan təbiət ünsürləri gəlir. Bütün təcəlli mərtəbələri bir olan Haqqın vücudu ilə bağlıdır. Haqq öz substansiyası (zat) baxımından gizli və qeybdir, Onun təcəllisi xilqət aləmində zahir və aşkar olur" [31].

O bir tamdır, bir bütövdür, vahiddir,

Ondan qeyri bir zərrə də tapılmaz.

Təcəlli zamanı kəsrət xəlq oldu,

Bu qədər əğyar zahirdə.

Quranda varlıq aləminin mərtəbələri ümumiləşmiş bir şəkildə açıqlanır və bu düzən tovhid prinsipinə uyğundur. Bir sıra Quran ayələrində varlıq aləmi barədə verilən hökmlərdən çıxış edərək həmin aləmin mərtəbələri haqqında müəyyən bir nəticə çıxarmaq olar. Quran ayələrinin təhlili həm ağıl aləmi, həm də misal aləmini sübut etməyə əsas verir.

Bu yöndə olan ayələri üç qismə ayırmaq olar:

1. İnsanın ölümdən sonra Allaha doğru qayıdışını bəyan edən ayələr.

Bu ayələr qeyri-maddi bir aləmin varlığına dəlalət edir. Bərzəx və qiyamət haqqında nazil olan ayələr bu qəbildəndir. Bir sıra Quran ayələri məbdə ilə məadın, başlanğıc ilə sonluğun bir olmasını bəyan edərkən varlıq mərtəbələrinin nüzuldan (enmə) sonra bir ilkin məqama qayıdacağını söyləyir.