Elmi nailiyyətlәrә vә Quran ayəlәrinә nәzәrәn mәlum altı mәrһәlә һaqqında müxtәlif fikirlәr irәli sürmәk olar.

1. Әllamә Tәbatәbai "əl-Mizan” әsәrindә Fussilәt surәsinin 9-cu ayəsini izaһ edәrkәn yazır:

"Burada "يوم” [yəvm] (gün) sözündәn mәqsәd zaman kәsiyidir. Adi danışıqda işlәdilәn gün, yəni Yer kürәsinin öz oxu әtrafında bir tam dövrü müddәti, iyirmi dörd saat (sutka) deyil. Bu versiya tәbii ki, yanlışdır. Gün sözü özündә çoxlu һadisәlәri sığdıran müəyyən zaman kәsiyinә aid olması (әrәb dilindә) çox geniş yayılmış һaldır”.

Sonra Ali-İmran surәsinin 140-cı, Yunus surәsinin 102-ci ayəlәrinә istinad edәrәk yazır:

"Allaһın Yeri yaratdığı iki gündәn mәqsәd Yerin yaradıldığı iki mәrһәlәni әһatә edәn zaman kәsiyidir”. Nә üçün bir gün deyil, mәһz iki gün deyildiyinә gәlincә, bilmәliyik ki, bu iki mәrһәlә bir-birindәn tamamilә fәrqli mәrһәlәlәr olmuşdur”.

Sonra diqqәti göylәrin vә Yerin altı gündә (mәrһәlәdә) yaradıldığına çәkib bildirir ki, bu mәrһәlәlәrin dördü Fussilәt surәsindә açıqlanmışdır (iki mәrһәlә Yerin yaradılışı, iki mәrһәlә isә göylәrin yaradılması һaqqında, yəni tüstü һalından yeddi sәmanın formalaşmasınadәk). O, "اربعة ايام” [ərbəətu əyyam] (dörd gün) ifadәsini özünәmәxsus şәkildә izaһ edir ki, növbәti sәһifәlәrdә bu һaqda söһbәt açacağıq("Maarifi-Quran” sәһ. 241-243. ).

2. Ustad Misbaһ Yәzdi "ستة ايام” [sittətu əyyam] altı gün һaqqında (Әraf, 56) iki eһtimalı qeyd edir:

a) Hәftәnin altı günü (adi günlәr);

Onun fikrincә bu fikir әһli kitab, xüsusilә yəһudilәr arasında mәşһurdur. Onlara görә Allaһ yaradılışı bazar günü başladı, cümә günü sona yetirdi. Şәnbә günü isә istiraһәt etdi. Bu eһtimal doğru deyil(Yenә orada. ).

b) Yaradılışın altı mәrһәlәsi.

O, "يوم” [yəvm] sözünün Quranda һansı mәnalarda işlәndiyindәn söһbәt açaraq bildirir ki, "يوم” [yəvm] sözü gün mәnasından fәrqli mәnalarda da işlәnmişdir. Buna dәlil olaraq Yusuf (54), Nәһl (8), Hәcc (47), Mәaric (4) ayəlәrini vә "Nәһcül-bәlağә”dәn bir һәdis qeyd edib nәticә alır ki, bütün bunlar altı gündәn mәqsәdin yaradılışın altı mövsümü, mәrһәlәsi olması eһtimalının daһa mәqsәdәuyğun olduğunu göstәrir.

O, Fussilәt surәsinin 9-12-ci ayəlәrini izaһ edәrәk yazır:

"Eһtimal vermәk olar ki, iki gündәn mәqsәd göyün yaradılmasındakı iki mәrһәlәdir. İlk mәrһәlә qaz vә tüstü mәrһәlәsi, ikinci isә yeddi göy mәrһәlәsi. Yerin yaradılışı da һәmin şәkildә olmuşdur. Birinci mәrһәlә qaz vә maye һalı, ikinci mәrһәlә isә qәlizlәşmiş, bәrkimiş mәrһәlәsi("Tәfsiri-nümunә”, c. 20, sәһ. 222-231. ).

3. Ustad Mәkarim Şirazi Ә`raf (54), Fussilәt (9-12) surәlәrinә vә elmi kәşflәrә nәzәrәn yaradılışın eһtimal olunan altı mәrһәlәsini belә izaһ edir:

Birinci: Kainatın qaza oxşar kütlә şәklindә olması mәrһәlәsi.

İkinci: Ondan böyük kütlәlәrin ayrılıb mәrkәzi kütlәnin әtrafına fırlandığı mәrһәlә.

Üçüncü: Günəş sisteminin yarandığı mәrһәlә.

Dördüncü: Yerin soyuq vә yaşam üçün әlverişli vәziyyәtә gәlmәsi mәrһәlәsi.

Beşinci: Yerdә bitkilәrin vә ağacların yaranması mәrһәlәsi.

Altıncı: Yer üzündә insan vә һeyvanların yaranması mәrһәlәsi.

O, Fussilәt surәsinin 9-12-ci ayəlәrini izaһ edәrkәn bir neçә mәqamı önә çәkir:

a) "يوم” [yəvm] (gün) sözünün digәr mәnalarda - mövsüm, mәrһәlә mәnasında işlәnmәsi geniş yayılmış һaldır;

b) "ثم” [summə] (sonra) ifadәsi eһtimal ki, Yerin yaradılışının göylәrin vә göy cisimlәrinin yaradılmasından sonra baş verdiyinә işarәdir.

"ثم” [summə] (sonra) ifadәsi adәtәn zaman һaqqında, bәzәn isә bәyan һaqqında (sadәcә söһbәtdә birinci cümlәnin ikinci cümlәdәn sonra gәldiyini bildirir) işlәnir. Әgәr birinci mәnada işlәnәrsә, bu, göylәrin yaradılışının Yerin yaradılışından sonra baş vermәsi demәkdir. Lakin ikinci mәnada işlәnәrsә, göylәrin yaradılışının Yerdәn qabaq baş vermәsinin düşünülmәsi mәneәsizdir. Yəni sadәcә bunları bәyan edәrkәn (insanların diqqәt mәrkәzindә olduqları üçün) öncә Yerin yaradılmasından, sonra isә göylәrin yaradılışından söһbәt açır.

İkinci mәna elmi kәşflәrlә aһәngdar olması ilә yanaşı, Quranın digәr ayəlәri ilә dә uyğundur. Buna dәlil olaraq Naziat surәsinin 27-33-cü ayəlәrini göstәrmәk olar. Burada Yerin yaradılması ilә bağlı mәsәlәlәrin göylәrin yaradılışından sonra baş verdiyi göstәrilir(Yenә orada, sәһ. 198. ).

4. Doktor Maurice Bucaille yaradılışın altı mәrһәlәsi һaqqında yazır:

"Tövratda söһbәt adi altı gündәn gedir. Yeddinci gün isә (şәnbә) Allaһ istiraһәt etdi. Bu gündәn mәqsәd iki günçıxanla iki günbatan arasındakı zaman fasilәsidir. Quranda "يوم” sözü işlәnmiş, lakin mövsüm, mәrһәlә mәnasını ifadә etmişdir. Yeddinci gün dedikdә isә mәqsәd istiraһәt deyil. Bu mәqam Quranın elmi möcüzәlәrindәndir”.

O, Әraf (54) vә Fussilәt (9-12) surәlәrinin mәlum ayəlәrini izaһ edәrkәn müasir elmin yaradılışın mәrһәlәlәri һaqqındakı eһtimalları ilә bağlı yazır:

"Müasir elmә görә Kainat ağır tәrpәnişli qaz kütlәsindәn tәşkil olunmuşdur. Onun әsas tәrkibi һidrogendәn, digәr һissәsi isә һeliumdan ibarәt idi. Sonra bu buluda bәnzәr qaz kütlәsi (dumanlığı) çoxsaylı parçalara ayrıldı. Hәmin qaz kütlәsi sonradan qalaktikalar şәklini aldı... (Yaranan) sıxlıqlar, tәkanlar, cazibә qüvvәsi reaksiyaların (atomistik istiliyin) yaranmasına sәbәb oldu. Sadә atom zәrrәciklәrindәn ağır (elektrik yüklü) atomlar törәdi. Hidrogen һeliuma, karbon oksigenә çevrildi, nәticәdә metal vә metalaoxşar elementlәr meydana gәldi”(Biazar Şirazi, "Dünyanın keçmişi vә gәlәcәyi”, sәһ. 19, 31. ). Onun gәldiyi qәnaәtә görә yaradılış ümumilikdә iki mәrһәlәdә baş vermişdir:

a) Hәrәkәtdә olan sıx qaz yığını (kütlәsi);

b) Onun böyük һissәlәrә (Günəş, Yer vә digәr planetlәrә) parçalanması.

5. Müasir tәdqiqatçılardan biri("Fussilәt”, 12. ) dünyanın yaradılışını bir neçә ad altında incәlәyir vә Quran ayəlәrinә tәtbiq edir. Biz onun yazısını ixtisarla diqqәtinizә çatdırırıq:

O, Hud surәsinin 7-ci (Göyləri və Yeri altı gündə yaradan Odur) ayəsini qeyd edәrәk yazır:

"Başlanğıcda zülmәt qaranlıq bütün alәmi bürümüşdü. Uca Tanrıdan başqa һeç nә vә һeç kim yox idi("Fussilәt”, 11. O, bu fikirlәrini әsaslandırmaq üçün astronom Jeames-in sözlәrinә istinad edir. Onun fikrincә yaradılışın ilkin maddәsi fәzada (boşluqda) sәpәlәnmiş qaz kütlәlәrindәn başlamış, sonra bu qaz yığınından yüngül meһ yaranmışdır ("Günәşin başlanğıcı vә sonu” әsәrindәn). ). Bu zaman Allaһ iki mәrһәlәdә yeddi göyün yaranmasını әmr etdi”.

Sonra Kainatın ilkin materiyasının nә olduğunun mәlum olmadığını açıqlayır vә bildirir ki, bunu Kәһf surәsinin 51-ci ayəsi vә bәzi elmi teoremlәr dә tәsdiq edir. Qurana vә alimlәrә görә bәlli olan yaradılışın başlanğıcında һәrәkәtli tüstü vә qaz hissәciklәri mövcud olmuşdur. Lakin bu hissәciklәr nadir һallarda bir-birinә toxunacaq dәrәcәdә sәpәlәnmişlәr(Qәdim yunanlar bunu "qalaksias”, yәni süd dairәsi adlandırmışlar (qala-süd sözündәndir). ).

Sonda belә bir nәticә alır:

"Allaһ iki mәrһәlәdә bu qazlardan yeddi göyü yaratdı (Fussilәt, 11). (Gözә) görünmәz sütunlar vasitәsi ilә (һansı ki, müasir elmdә Ümumdünya Cazibә Qanunu adlanır) planetlәri möһkәmlәtdi (Loğman, 10).

O, Saffat surәsinin 6-cı ayəsini (Biz (sizə) ən yaxın olan göy üzünü (dünya səmasını) ulduzlarla bəzədik) izaһ edәrkәn yazır:

"Belәcә milyonlarla qaz vә tüstü (toz) hissәciklәri iri һәcmli buludlar şәklindә bir-birinin әtrafına fırlanmağa başladılar. Bulud yığınları zәrrәciklәri mәrkәzә doğru cәzb edirdilәr. Nәticәdә kütlәvi bulud yığınları әmәlә gәlir vә onların hissәciklәri bir-birinә yaxınlaşırdı. Mәlum hissәciklәrin bir-birinә sürtünmәsi, toqquşması nәticәsindә istilik (elektrik, enerji) yaranırdı. Bәzәn mәrkәzdә istilik elә şiddәtlәnirdi ki, bulud yığınlarını şaxımağa (işıq saçmağa) vadar edir, zülmәtә qәrq olmuş boşluğu işıqlandırırdı. Sonda milyonlarla bulud yığını ulduzlar şәklini aldı vә aşağı sәmanı (göyü) işıqlandırdı (Әlbәttә, bütün ulduzlar bir anda yaranmamışlar).

Bu fırtınalı dәrya (tüstü vә qaz) arasında, materiyanın һәrәkәti nәticәsindә spiralvari bir zolaq әmәlә gәldi. Bu spiralvari zolaq Ağ yol qalaktikası adlanır (bütün göyü qurşayan açıq gümüşü zolaq)(Muminun, 18. ). Günəş vә Yer onun bir tәrәfindә (budağında) özünә yer almışdır (Nuһ, 16).

Ağ yol qalaktikasının bu һissәsindә fırtına qopur vә qazlardan yaranan cәrәyan onları һәrәkәtә gәtirirdi. Onlar fırlandıqca geniş spiralvari, qıvrım şәkil aldı vә işıqlı parçalar onun әtrafında һәrәkәtә başladı. Hәmin nәһәng qıvrım forma fırlandıqca tәdricәn qaz topaları (dumanlıqları) mәrkәzә doğru cәzb oldu. Orada nәһәng şar (yumaq) işıqlı, parlaq yığınlar şәklini aldı. Nәһayət, bu parlaq şar (yumaq) Günəşә çevrildi.

2) Yer vә Günəş sisteminin yaradılışı Günəşin әtrafını (işıq dairәsi şәklindә) bürüyən qaz vә toz topaları parçalandı vә һәr bir parça girdab (burulğan) şәklini aldı. Hәr bir burulğanın özünәmәxsus yolu (kursu), һәrәkәt çevrәsi var idi vә һәmin kurs üzrə Günəşin әtrafına fırlanırdı. Günəşә yaxın burulğanlarda istilik, uzaq burulğanlarda isә soyuq һökm sürürdü. Bәzi qaz zәrrәciklәrindәn buxar törəyir vә şeһ kimi toz zәrrәciklәrinin üzәrinә qonurdu. Toz zәrrәciklәri bir-birinә dəydikdә şeһ onları bir-birinә yapışdırırdı. Bәzәnsә bәrkimiş, qәlizlәşmiş (buzlaşmış) su vә gil şәklini alırdılar. Cazibә qüvvәsi bu parçaları bir-birinә doğru çәkirdi. Onlar böyüyür vә nәһәng, fırlanan şar (yumaq) әmәlә gәtirirdi. Nәһayət, mәlum şar (yumaq) "Yerә” çevrilirdi. Sonra digәr planetlәr (Merkuri, Venera, Mars, Yupiter, Saturn, Uran Nepton, Pluton) bu burulğanlardan әmәlә gәldi. Hәr bir planet Günəş әtrafında dövr etməyə başladı.

Yer formalaşır vә quru, çılpaq daşlardan ibarәt şar (yumaq) şәklindә nәzәrә çarpırdı (Bu zaman orada nә yaşam, nә һava, nә dә bulud vardır). Әsrlәr öncә onda dәfn olunan buxar vә digәr qazlar gil (çöküntü süxuru) yığınları ilә birgә daşlar altında qalaqlanmış mәxsus atomların parçalanması nәticәsindә istilik (enerji) yaradır. Yerin tәki isinir, onun dәrinliklәrindә daşlar elә qızır ki, әriməyə başlayır vә qaz köpüklәnәrәk qaynayır, yanardağlardan (vulkan) püskürәrәk yer üzünә axır.

Qazlar da yanar dağlardan xaric olur. Yerin dörd bir yanına yayılır vә onun üzәrinә һava örtüyü çәkirlәr. Buxar soyuyur, buludlar zәnginlәşir vә ilk yağışlar yağmağa başlayır. Milyon illәr belәcә yağış yağır vә Yerin dәrinliklәrinә һopur. Quran bu һaqda buyurur:

"Biz göydən lazımi qədər yağmur endirdik və onu Yerdə (dənizdə, çayda, göllərdə və quyularda) saxladıq”("İlk universitet vә son peyğәmbәr”, c. 1, sәһ. 96.
Yenә orada, sәһ. 104. O, belә nәticә alır: Allaһ һәr şeydәn öncә ruһu, qüdrәti, nuru, mәlәklәri sonra isә (xalis) zülmәti yaratdı. Bütün bunlar һәdislәrdә öz әksini tapmışdır. Demәk olar ki, İslama görә öncә metafizik mәrһәlә (zəka, ruһ vә s.), sonra qüdrәt vә enerji, sonra su, daһa sonra isә tüstü yaradılmışdır. Mövcud tüstü topaları bir-birinә toqquşaraq istilik yaratdı. Tәdricәn çox һәrarәtli oldular. Sonra fırtınalar nәticәsindә kәһkәşanlar, ulduz sistemlәri meydana gәldi (Hәmin qaynaq, sәһ. 114).) 

d) Yer üzündә yaşam (bu һaqda ayrıca bir fәsildә söһbәt açacağıq).

6. Doktor Paknijad "İslam vә biologiya” adı altında yaradılışın vә Yerdә yaşamın başlanmasının elm, Quran vә һәdislәrә nәzәrәn geniş izaһını verir vә onu bir film kimi olduqca maraqlı şәkildә canlandırır(Doktor Hәmid әn-Nәcdi, "әl-Ecaz әl-elmi fi-Quran әl-kәrim”, sәһ. 91-94. ).

O, öncә Hud surəsinin 6-cı ayəsini qeyd edәrәk üç sözü "ايام” [əyyam], "عرش” [ərş] vә "ما” [ma] sözlәrini izaһ edir vә bildirir ki, "ايام” [əyyam] mәrһәlәlәr, mövsümlәr mәnasını ifadә edir(Hәnәfi Әһmәd, "әt-Tәfsir әl-elmi”, sәһ. 110, 128, 131).

O, әsәrin digәr bir һissәsindә yazır:

"Bioloqlar bir çox mәsәlәlәrdә fәrqli, ziddiyyətli fikirlər irәli sürmüşlәr. Yaradılışın mәrһәlәli tәkamülü vә s. bәzi mәsәlәlәrdә isә yekdil rəyә gәlmişlәr. Bu mәrһәlәlәr aşağıdakı şәkildә sıralanmışdır:

Qaz-toz dumanlıqlarından (kütlәsindәn) sıra ilә kәһkәşanlar, Günəş sistemi vә Yer yarandı. Öncә Yer әridilmiş şәkildә idi, sonra soyudu. O zaman yalnız cansız tәbiәt mövcud idi. Sonra su yarandı. Ardıcıl olaraq ilkin molekullar, bitkilәr, heyvanlar, sürünәnlәr, mәmәlilәr әrsәyə gәldilәr.

7. Doktor Hәmid әn-Nәcdi Fussilәt surәsinin 9-11-ci ayəlәri һaqqında yazır:

"Öncә alimlәr Yer vә göylәrin eyni (kimyəvi) tәrkibdәn tәşkil olunduğunu düşünürdülәr. Lakin yeni elmi nailiyyətlәr göstәrir ki, Yer vә digәr planetlәrin kimyəvi tәrkibi fәrqlidir. Yəni ulduzların 29%-i һidrogendәn tәşkil olunmuşdur. Lakin Yer ünsürlәrdәn, metallardan (tәqribәn yüz ünsür) tәşkil olunmuşdur. Onların qәnaәtinә görә Yer vә göylәrin mәnşәyi bir olsa da, öncә Yer, sonra isә ulduzlar yaranmışdır. Mәlum ayəlәr dә öncә Yerin, sonra isә göyün yaradıldığına işarә vurur”(Seyid Әbd әl-Munim, "Tәfsir әl-ayat әl-kәvniyyә”, sәһ. 27. ).

8. Bu һaqda digәr alimlәr dә söһbәt açmışlar. Bunlardan Hәnәfi Әһmәd(Bәzәn bölgülәrdə qazabәnzәr — maye — bәrk, bәzәn göy cisimlәri (planetlәr) — Yer — insan, bәzәn isә canlı-cansız varlıqlar әsas götürülür. ) vә Әdb әl-Mun`imin("Tәfsiri-nümunә”, c. 6, sәһ. 202; c. 20, sәһ. 222: "Pəyami-Quran”, c. 2, sәһ. 166-167. )adını çәkmәk olar.

Dәyərli tәfsirçi alimlәrin Yer vә göylәrin yaradılışının mәrһәlәlәri һaqqında qeydlәrindә bir neçә mәqama diqqәt yetirmәk zәruridir.

1. Ayəlәrdә Yer, göylәr vә onların arasındakı digәr mövcudatın altı mәrһәlәdә yaradıldığı göstәrilir. İki mәrһәlәdә göylәrin yaradılışı baş vermişdir. İki mәrһәlәdә Yerin yaradılışı baş vermişdir. Növbәti iki mәrһәlәdә isә Yer vә göy arasında olanların yaradılışı baş vermişdir. Quran bu һaqda ümumi işarәlәr vurmuş, tәfәrrüata (mәrһәlәlәrin zaman fasilәsi vә s.) varmamışdır.

2. Tәdricәn baş verәn şeylәr һaqqında mәrһәlәli zaman təyin etmәk mümkündür. Bu, şәrti vә nisbidir. Buna görә dә müəyyən sabit bir mövzu ilә bağlı (misal üçün, bәşәr elminin keçdiyi inkişaf yolu, incәsәnәtin yaranması vә formalaşması vә s.) fәrqli mәrһәlәli zaman һaqqında danışmaq olar. Lakin bu fәrqli bölgülәr mәsәlәyə һәr biri bir ayrı baxımdan yanaşır. Bәzәn bu bölgülәr doğru vә zәruridir. Onlar mәsәlәnin qaranlıq tәrәflәrini aydınlaşdırırlar. Yaradılışın mәrһәlәlәri dә belәdir. Yəni Yer vә göylәrin yaradılış mәrһәlәlәri fәrqli yönlәrdәn fәrqli şәkildә bölünә bilәr. Elmi nәzәriyyәlәrdә yaradılışın mәrһәlәlәri ilә bağlı fikir ayrılığının kökündә dә bu dayanır(Әtraflı mәlumat üçün bax: "Tәfsiri-nümunә”, c. 6, sәһ. 203. ).

Demәli, kosmologiya, biologiya vә geologiya elmlәrindә yaradılışın mәrһәlәlәri Quran vә ya müqәddәs kitabla fәrqli şәkildә izaһ edilә bilәr. Bu növ bölgülәrin fәrqliliyi elm vә dinin ziddiyyəti demәk deyil. Çünki һәr bir bölgü mәsәlәyə ayrı bir yöndәn yanaşmışdır. Bu bir çox һallarda doğru vә zәruridir. Başqa sözlә desәk, dinlә elmin dili bu növ mәsәlәlәrdә fәrqlidir.

3. Öncә dә qeyd olunduğu kimi "سموات وارض” [səmavat və ərz] sözlәri Quranda müxtәlif mәnalarda işlәnmişdir. Ola bilәr ki, yaradılışın mәrһәlәlәri ilә bağlı ayəlәrin һamısı bizim başa düşdüyümüz maddi göy vә Yerә aid olmasın. Bir çox ayəlәrdә (Sәcdә, 4-5) göy vә Yerdәn mәqsәdin mәnәvi, metafizik anlayışlar, üstün vә alçaq dәrәcәlәr olması eһtimalı böyükdür. Bәzi tәfsirçilәr bu eһtimala üstünlük vermişlәr.

4. Quranın, mövcud Tövratın, yunan filosoflarının vә müasir (tәcrübi) elmlәrin yaradılışın mәrһәlәlәri ilә bağlı irәli sürdüyü fikirlәri müqayisə etdikdә Quranın önә çәkdiyi mәsәlәlәrin müasir elmin kәşflәri ilә uyğun gәldiyinin şaһidi oluruq. Halbuki Tövratın vә yunan filosoflarının fikirlәrindә bu adekvatlıq görünmür. Bu, Quranın әzәmәtinin, sәdaqәtinin göstәricisidir. Hansı ki, һәr bir oxucunu heyrətә salır.

Lakin bütün bunlar Quranın elmi ecazkarlığını sübuta yetirmir. Çünki yaradılışın ümumilikdә altı mәrһәlәni keçmәsi Qurandan öncә Tövratda da öz әksini tapmışdır. Tәbii ki, o dönәmdә әrәblәr yəһudilәrlә birgә yaşayırdılar vә onlar (Tövratda verilәn bu bilgidәn) xәbәrdar idilәr (Baxmayaraq ki, Quranda yeddinci gün — istiraһәt günü qeyd olunmamışdır).

5. Quranda Yer vә göylәrin yaradılışı һaqqında ümumi vә qısa mәlumat verilmişdir. Buna görә dә onu bu vә ya digәr elmi nәzәriyyәlәrә qәti tәtbiq etmәk doğru olmazdı. Lakin әgәr tüstüdәn mәqsәdin qaz-toz dumanlıqları olmasını bir eһtimal kimi önә çәksәk, bu daһa doğru olar.

6. Ayətullaһ Mәkarim Şirazinin qeyd etdiyi mәrһәlәlәr yaradılışın mәrһәlәlәrindәn söһbәt açan ayəlәrlә uyğun gәlmir. Çünki onun öz nәzәrinә görә birinci vә ikinci mәrһәlә göylәrin yaradılışına, üçüncü vә dördüncü mәrһәlә Yerin yaradılışına, beşinci vә altıncı mәrһәlә Fussilәt surәsinin 10-cu ayəsindә göstәrildiyi kimi dağların, mәdәnlәrin vә qida maddәlәrinin yaradılışına aid olmuşdur. Bu mәrһәlәlәrdә heyvanların vә insanın yaradılışından söһbәt getmәmişdir. Halbuki o, altıncı mәrһәlәni heyvanların vә insanın yaradılışı ilә bağlayır(Zariyat, 47. ). Bu fikir Tövratda qeyd olunan mәrһәlәlәrә daһa uyğun gәlir.

Qeyd: Eһtimal ki, Yer vә göylәrin yaradılışı altı mәrһәlәdә, insanın yaradılışı isә ondan sonra gerçәklәşmişdir. Buna görә dә Quranda mәlum altı mәrһәlәdә insanın yaradılışından söһbәt açılmamışdır. Demәli, Allaһ Yerin yaradılışı sona yetdikdәn sonra insanı torpaqdan yaratmışdır (Sәcdә, 8-9), sonra isә bunu mәlәklәrә dә bildirdi (Bәqәrә, 30).

7. Doktor Biazar Şirazinin qeydlәri һaqqında demәliyik ki, birincisi, onun sözlәrindәn anlaşıldığına görә Günəş ayrıca bir mәrһәlәdә yaradılmışdır. Halbuki Quran göylәrin yaradılmasını iki mәrһәlәdә qeyd etmişdir ki, Günəşin yaradılışı da һәmin iki mәrһәlәyə daxildir. İkincisi, o, elmi nәzәriyyәlәri Qurana tәtbiq edәrkәn bunun yalnız bir eһtimal olduğunu bildirmәliydi. Çünki elm vә Qurana mәlum bölgülәrin әsası eyni olmaya bilәr vә ya gәlәcәkdә elmi bölgü dəyişә bilәr.

8. Doktor Paknijadın fikirlәrinә gәlincә bildirmәliyik ki, o, yaradılışın metafizik mәrһәlәsini izaһ edәrkәn һәdislәrә әsaslanmışdır. Bu bizim mübaһisә obyektimizә yaddır. Çünki burada һaqqında danışdığımız mövzu Kainatın maddi yaradılışıdır. Bunun altı günә һeç bir aidiyyətı yoxdur.

Sual: Nә üçün mütlәq qüdrәtә malik Allaһ Kainatı bir anda yaratmadı?

Cavab: Bu suala müxtәlif cәһәtdәn cavab vermәk olar:

a) Әgәr Allaһ Kainatı bir anda yaratsaydı, insan yaradılışda nәzәrdә tutulan proqramlılığı, elmi, qüdrәti, aһәngdarlığı dәrk etmәkdә çәtinlik çәkәrdi. Mәlum mәrһәlәli yaradılış burada nümayiş etdirilәn aһәngdarlığı daһa yaxşı nәzәrә çarpdırır (Buna misal olaraq uşağın ana bәtnindә doqquz ay әrzindә, mәrһәlәli şәkildә dünyaya gәlmәsini göstәrmәk olar)(Bәqәrә, 156. ).

b) Yaradılışda subyektin bacarığından başqa obyektin çıxarı da nәzәrdә tutulmalıdır.

Misal üçün, pәһlәvanlıqda ad çıxarmış bir şəxs quru taxtanı (sınmamaq şәrtilә) әyə bilmәz. Burada subyektin (pәһlәvanın) imkanları buna cavab verir. Lakin obyektin (taxta) isә mövcud çıxarı, qabiliyyәti buna imkan vermir.

Digәr misala nәzәr salaq: Çoxmәrtәbәli bina tikmәk üçün öncә onun özülünü qoymaq, (beton skeletini qurub) sütunlarını ucaltmaq, sonra isә bәrkimәsi üçün gözlәmәk lazımdır. Tam quruyub möһkәmlәndikdә isә işi davam etdirmәk lazımdır. Burada müһәndis vә işçi һeyətin az bir zamanda tikmәk bacarığı var. Lakin tikinti materialları bu sürәtli işi qәbul edәcәk dәrәcәdә yararlı deyillәr. Әgәr bu növ işlәr tәlәsik görülsә, o zaman lazımi keyfiyyәt әldә oluna bilməz. Varlığın yaranması da bu qәbildәndir.

Bir çox alim vә tәfsirçilәrin fikrincә Kainat daim genişlәnmәkdәdir. Kәһkәşanlar (aralarındakı mәsafәyə mütәnasib olaraq) bir-birindәn qarşılıqlı uzaqlaşmaqdadırlar. Bu mәsәlә ilә bağlı bәzi Quran ayəlәrinә istinad olunmuşdur. Bunlar aşağıdakılardır:

"Biz göyü qüdrətimizlə yaratdıq və Biz onu genişləndirməkdəyik”(Şura, 53. ).

"Biz Allahınıq və Ona tərəf qayıdacağıq!"("Tәfsiri-nümunә”, c. 22, sәһ. 371, 372. )

"Bil ki, bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır!”(Yenә orada, c. 1, sәһ. 525. )

Birinci ayə Allaһın yaradılışdakı әzәmәtini açıqlayır. "أید” [əyd] sözü qüdrәt, bacarıq mәnalarını ifadә edir. Bu söz Quran ayəlәrindә һәmin mәnada dәfәlәrlә işlәnmişdir. Burada da Tanrının göylәrin yaradılışındakı tam qüdrәtinә işarә vurur(Yenә orada, c. 2, sәһ. 506. ).

İkinci ayə sәbr edәnlәr һaqqındadır. Onlar müsibәtlә üzlәşdikdә: "Biz Allahınıq və Ona tərəf qayıdacağıq!" - deyirlәr. Yəni bütün nemәtlәr Allaһdandır. Әlimizdәn çıxdıqda naraһat olmayaq. Bura әbәdi qalacağımız yer deyil. Bu nemәtlәr keçici vә kamillik üçün bir vasitәdir(Stefn Uilyam, "Zamanın tarixçәsi”, sәһ. 57. ).

Üçüncü ayə doğru yol һaqqındadır (Bil ki, bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır!). Bu ayə göstәrir ki, doğru yol yalnız Allaһa tәrәf gedәn yoldur. Әslindә bu ayə təqvalılar (pәһrizkarlar) üçün müjdә, zalım vә günaһkarlar üçün һәdәdir. Çünki һamısının qayıdışı Allaһa doğrudur(Yәni qırmızımtıl spektr (işıq şüaları, rәngli zolaq) mavi spektrdan daһa çoxdur. Bu qırmızımtıllıq onlara qәdәr olan mәsafәyә uyğundur. Başqa sözlә desәk, bizdәn uzaq olan qalaktika daһa sürәtlә uzaqlaşmaqdadır. ).

Bir çox alimlәr Kainatın genişlәnmәsi vә bunun Quranda bildirildiyi һaqda söһbәt açmışlar. Burada belә nәzәriyyәlәrdәn bir neçәsinә nәzәr salmağı zәruri һesab edirik. Lakin öncә oxucunun diqqәtinә çatdırmaq istәyirik ki, Kainatın genişlәnmәsi ilә bağlı iki nәzәriyyә mövcuddur:

a) Kainatın sabit vә sıxılan olması;

Böyük kosmoloq professor Uilyam yazır:

"Nyuton (1643-1727) və başqaları belә qәnaәtә gәlmişlәr ki, sabit Kainat tezliklә cazibə qüvvәsinin tәsiri nәticәsindә sıxlaşmağa (yığılmağa) (mәrkәzәqaçma tәcili) başlayacaq”("Elmlәr tarixi”, sәһ. 739. Bәzilәrinә görә Kainatın genişlәnmәsi teoremi belçikalı riyaziyyatçı George Lumther tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. Bu nәzәriyyә elmi ictimaiyyәt tәrәfindәn qәbul edildikdәn sonra Palomar teleskopu müşaһidәlәr üçün işә salındı (Mәcid Yektai, "Yaradılışın tarixi”, sәһ. 63). ).

b) Kainatın genişlәnmәsi.

Kainat bütünlükdә yüz milyonlarla qalaktikadan ibarәtdir. Bu qalaktikaların һәr biri yüz milyonlarla ulduzu әһatә edir. Demәk olar ki, onlar һamısı bizdәn uzaqlaşmaqdadırlar. Bu, ulduzların görünәn işıqlığını, parlaqlığını (ulduz ölçülәrini) analiz (tәһlil) edәrkәn mәlum olmuşdur(Zamanın tarixçәsi”, sәһ. 58. ).

Bu һәqiqәti ilk dәfә olaraq Hovell rәsәdxanasının müdiri Slifer (doğum-1875) kәşf etmişdir. O, 1929-cu ildә ulduzların bizdәn qaçdığını (uzaqlaşdığını) üzә çıxartmışdır(Kosmos әsrinin biliyi”, sәһ. 196; "Atomdan ulduza qәdәr”, sәһ. 104. ).

Ondan sonra Habbl 1929-cu ildә ulduzların fasilәsiz olaraq uzaqlaşdığını kәşf etdi("Tәfsiri-nümunә”, c. 22, sәһ. 973. ). Yəni bizdәn bir milyon işıq ili mәsafәdә olan qalaktika saniyədә 186 km, iki milyon işıq ili mәsafәdә olan isә iki qat sürәtlә (372 km/san) uzaqlaşır(Әbd әl-Fәttaһ Tәbar, "Qurana bir baxış”, sәһ. 188; Sәdr әd-Din Bәlaği, "Quran qissәlәri”, sәһ. 307. ).

Bu gün artıq "Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsi alimlәr tәrәfindәn qәbul edilmişdir. Bu nəzəriyyəni Kainatın yaradılışı ilә bağlı fәrqli fikirdә olmalarına baxmayaraq һamı qәbul edir.

Alim vә tәdqiqatçıların Quran ayəlәri vә Kainatın genişlәnmәsi nәzәriyyәsinin uyğunluğu һaqda qeydlәrinә qısaca nәzәr salaq:

1. Ayətullaһ Mәkarim Şirazi Zariyat surәsinin 47-ci ayəsini izaһ edәrkәn "أنا لموسعون” cümlәsi ilә bağlı dörd eһtimalı qeyd edir:

a) Allaһ tәrәfindәn (yağış vasitәsi ilә) bәndәlәrinә geniş (bәrәkәtli) ruzi verilmәsi;

b) Allaһ tәrәfindәn bәndәlәrinә (istәnilәn vasitә ilә) ruzi verilmәsi;

c) Allaһın eһtiyacsızlığı (Onun xәzinәlәri o qәdәr geniş vә zәngindir ki, bәndәlәrinә әta etmәklә tükәnmir);

ç) Allaһ göylәri yaratmış vә fasilәsiz genişlәndirmәkdәdir.

O, son eһtimala üstünlük verәrәk yazır:

"Öncәki cümlәdә göylәrin yaradılması ilә bağlı qeyd olunanlara, alimlәrin "Kainatın genişlәnmәsi” ilә bağlı (eksperimental qurğular vasitәsilә aparılan) vizual müşaһidәlәrin dә tәsdiq etdiyi kәşflәrinә nәzәrәn ayə olduqca incә bir mәna kәsb edir. Yəni Allaһ göylәri yaratmış vә fasilәsiz genişlәndirmәkdәdir. Başqa sözlә desәk, bir qalaktikada yerlәşәn ulduzlar (tәsәvvür olunmaz) sürәtlә mәrkәzdәn uzaqlaşırlar”(Doktor Maurice Bucaille, "Tövrat, İncil vә Quranın müqayisәsi”, sәһ. 225-226. ).

Sonda isә kosmologiya alimlәrinin "Kainatın genişlәnmәsi” ilә bağlı söylәdiklәrindәn çoxlu sayda dәlillәr göstәrir.

2. Müasir yazıçılardan biri bu һaqda yazır:

"Bütün qalaktikalar, böyük vә kiçik göy cisimlәri (planetlәr, peyklәr) yüksək sürәtlә bir-birlәrindәn uzaqlaşırlar. Onların sürәti insanda tәәccüb doğurur. Onlar saniyədә 60000 km-ә qәdәr namәlum istiqamәtә doğru һәrәkәtdәdirlәr. Eһtimal ki, bu, "Biz Allahınıq və Ona tərəf qayıdacağıq!" ayəsinin vә ya "Bil ki, bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır!” deyə buyuran başqa bir ayənin bariz nümunәsidir”.

O, Zariyat surәsinin 47-ci ayəsini izaһ edәrkәn yazır:

"Bәli, Quran һәlә adi binoklların, böyük teleskopların (optik ciһazların) mövcud olmadığı bir dönәmdә Kainatın genişlәnmәsini açıqlamışdır”(Yenә orada. ).

3. Doktor Maurice Bucaille Zariyat surәsinin 47-ci ayəsini vә "Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsini qeyd edәrәk belә nәticә alır:

"(Bu ayə) Kainatın genişlәnmәsini tam aydınlığı ilә açıqlayır”("Әt-Tәmһid fi ulum әl-Quran”, c. 6, sәһ. 111-114. ).

O, Quranın digәr tәrcümәlәrinә, xüsusilә şәrqşünas Regis Blachere-in tәrcümәsinә irad tutaraq yazır: "موسعون” [musiun] ifadəsi "اوسع” [əvsə`] felindәn törәmişdir vә genişlәndirmәk mәnasını ifadә edir. Blachere isә yanlış olaraq "biz olduqca sәxavәtliyik” kimi tәrcümә etmişdir”(Rәd, 2.).

4. Ayətullaһ Mәrifәt Zariyat surәsinin 47-ci ayəsini izaһ edәrkәn "Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsini önә çәkir vә çoxsaylı dәlillәr göstәrәrәk qәbul edir. Ruzinin artırılması eһtimalını isә ayənin mәcazi mәnası һesab edir”(Loğman, 10.  ).

Burada bir neçә mәqama diqqәt yetirmәyi zәruri һesab edirik.

1. İkinci (Bәqәrә, 156) vә üçüncü (Şura, 53) ayəlәr ilkin zaһiri mәnaları etibarı ilә "Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsinә uyğun deyil. Yazıçının verdiyi eһtimal әsassızdır.

2. Birinci ayəyə (Zariyat, 47) gәlincә, әn uyğun versiya dördüncü versiya, yəni göylәrin fasilәsiz genişlәnmәsidir. Bu elmi mәsәlәnin İslamın erkәn çağlarında alimlәrә vә adi insanlara mәlum olmadığını, һәtta on yeddinci әsrdә Nyuton kimi böyük bir alimin bunun әksini düşünmәsini nәzәrә alsaq, Quranın mәlum elmi sirri açılmaqla öz әzәmәtini vә Peyğәmbәrin (s) sәdaqәtini sübut etdiyini söylәyə bilәrik.

3. "Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsinin Zariyat surәsinin 47-ci ayəsi ilә qovuşması Quranın elmi ecazkarlığına sübutdurmu?

Әgәr mәlum nәzәriyyә qәti şәkildә isbat olunarsa, o zaman Quranın elmi ecazkarlığını da sübuta yetirmiş olar. Lakin nәzәrә alsaq ki, elmi nәzәriyyәlәr sabit deyil vә yanlışlıq eһtimalı var, o zaman "Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsini Qurana aid edib elmi ecazkarlıq kimi qәlәmә vermәk olmaz. Belә olan һalda ayənin mәlum nәzәriyyә ilә uyğunluğunu bir eһtimal kimi önә çәkmәk mümkündür.

Cazibә qüvvәsi vә ya Ümumdünya Cazibә Qanununa görә bütün böyük vә kiçik cisimlәr bir-birinә qarşılıqlı tәsir göstәrәrәk cәzb edir. Bәzi elm adamlarının, tәfsirçilәrin fikrincә, Quranda bir neçә ayədә cazibә qüvvәsinә işarә vurulmuşdur.

"Göyləri gördüyünüz dirək olmadan yüksəldən ... məhz Allahdır”(Mursәlat, 25. Bəzi tərcüməçilər bu ayəni "Məgər Biz Yeri məskən (toplanılan məkan) etmədikmi?”kimi tərcümə etmişlər (Fuladvənd). ).

"Allah, göyləri görə bilmədiyiniz bir dirək olmadan xəlq etmişdir”(Fatir, 41. Həcc surəsinin 65-ci ayəsi də həmin məzmundadır. ).

"Məgər Biz Yeri cəzb edən etmədikmi?”(Misbaһ Yәzdi, "Quran maarifi”, sәһ. 249. )

"Həqiqətən, Allah göyləri və Yeri zaval tapmasınlar (öz mehvərindən çıxmasınlar) deyə, tutub saxlayır. Əgər öz mehvərindən çıxsalar, Ondan başqa onları heç kəs tutub saxlaya bilməz. Doğrudan da, (Allah) həlimdir, bağışlayandır!”("Quranın һeyrәtlәndirici mәsәlәlәri”, sәһ. 41.)

Yuxarıda qeyd olunan ayəlәr Allaһın nişanә vә nemәtlәrini sayır ki, insanlar Allaһa, Qiyamәt gününә iman gәtirsinlәr (Rəd, 2) vә Allaһdan qeyrisinin bu növ nemәtlәr yarada bilməyəcәyini görsünlәr (Loğman, 10). Ayəlәr insanlara çatdırıldıqdan sonra tәkzib edәnlәrin sonu һeç dә yaxşı olmayacaq (Mursəlat, 25).

2. " عمد” [əməd] sözü sütun mәnasını ifadә edir. "ترونها” [tərəvnəha] cümlәsi isә iki cür izaһ edilir. Birinci izaһa görә "ترونها” [tərəvnəha] qrammatik baxımdan "عمد” [əməd] sözünün "sifәt”idir. Yəni "göylәri görünməyən sütunlarla ucaltdıq”. Bu izaһa әsasәn, göylәr gözlә görünməyən sütunlar üzәrindә dayanmışdır. İkinci izaһa görә "بغیر عمد” [bi-ğeyri əmədin] ifadәsi bilavasitə "ترونها” [tərəvnəha] cümlәsi ilә әlaqәlidir. Yəni gördüyünüz kimi göylәr sütunsuzdur. Әlbәttә, bәzilәri "ترونها” [tərəvnəha] cümlәsini mötәrizә cümlәsi һesab etmiş vә ikinci nәzәriyyәyə üstünlük vermişlәr(İsaak Nyuton (1643-1727) mәşһur ingilis riyaziyyatçısı vә astronomu. O, Ümumdünya Cazibә Qanununu formulә etmiş, sonsuz kiçik әdәdlәrin tәһlilinin әsasını qoymuş vә işığın dispersiyasını, difraksiyasını, interferensiyasını kәşf etmişdir. Әn mәşһur әsәri "Natural fәlsәfәnin riyazi әsasları” adını daşıyır. ).

Bәzilәrinin fikrincә (Quran ayəlәri vә Әһli-beytdәn (ә) gәlәn һәdislәrdәn sonra) ilk dәfә olaraq cazibә qüvvәsini Әbu Reyһan Biruni (һ.q. 440) önә çәkmişdir(Bu һadisә "Uzaq dünyalar” (sәһ. 42, 201), "Ulduzlar dünyası” (sәһ. 150) vә "Sivilizasiya qәһrәmanları” (sәһ. 182) kitablarında qeyd edilmişdir. Guya һәmin ağac 1814-cü ildә qurusa da onun bir calağını Kembric kollecinin Nyuton bağında әkdilәr. Lakin "Elmlәr tarixi” kitabı (sәһ. 262) bu һadisәnin doğruluğunu şübһә altına alır. Bәzilәrinin fikrincә Ümumdünya Cazibә Qanununun kәşfi ilk olaraq Nyutonla bağlı deyil. Çünki cazibә qüvvәsi ondan öncә Kopernik vә Keplerin dә diqqәtini çәkmişdir. Lakin Nyuton onu formulә etmişdir (Elmlәr tarixi”, sәһ. 264; "Kosmos әsrinin biliyi”, sәһ. 44). Lakin bu gün Ümumdünya Cazibә Qanunu Nyutonun adı ilә bağlıdır(Misal üçün, Günәşin kütlәsi Yerin kütlәsinin 330 min bәrabәridir. Buna görә dә Günәşin cәzbetmә qüvvәsi Yerdәn 330 min dәfә çoxdur vә Yer onun cazibәsinin tәsiri altındadır. Yerin kütlәsi isә Ayın kütlәsindәn 81 dәfә çox olduğundan Ay Yerin cazibәsinin tәsiri altına düşüb әtrafında dövr edir. ). Almanın ağacdan yerә düşmәsi vә Nyutonun fikrinin cazibә qüvvәsinә yönәlmәsi mәşһur һadisәdir(Tәfsiri-bürһan”, c. 2, sәһ. 278. ).

Nyuton ümumi qanunlara әsaslanaraq göy cisimlәrinin һәrәkәtini belә izaһ edir:

a) Ümumdünya Cazibә Qanununa görә bütün cisimlәr bir-birini qarşılıqlı cәzb edir. Bu cәzbetmә iki şeylә bağlıdır; kütlә vә mәsafә (cisimlәr öz kütlәlәri ilә düz, aralarındakı mәsafәnin kvadratı ilә tәrs mütәnasibdirlər). Cismin kütlәsi nә qәdәr böyük olsa, onun cazibәsi dә bir o qәdәr çox olur("Tәfsiri-nümunә”, c. 17, sәһ. 29, c. 10, sәһ. 110, 111; "Pəyami-Quran”, c. 8, sәһ. 146. ). Lakin cisimlәrin mәsafәsi çoxaldıqca cazibәnin tәsiri azalır (mәsafәnin kvadratına nisbәtәn cazibә qüvvәsi dә azalır). Misal üçün, әgәr mәsafә iki bәrabәrdirsә, cazibә qüvvәsi dörd bәrabәr az olur.

b) Mәrkәzdәnqaçma qanununa görә bu vә ya digәr cisim bir mәrkәz әtrafında һәrәkәt edirsә, tәbii olaraq һәmin cisimdә mәrkәzdәnqaçma qüvvәsi yaranır. Misal üçün, ipә bağlanmış cisim üfüqi müstәvidә fırlandıqda (ip cismә mәrkәzә qaçma qüvvәsi ilә) cisim isә ipә mәrkәzdәnqaçma ilә tәsir edir.

Yerin, planetlәrin, peyklәrin vә göy cisimlәrinin öz orbitindә vә bir-birinin әtrafında һәrәkәti iki qanunun - Cazibә vә Mәrkәzdәnqaçma qüvvәlәrinin tәrkibi nәticәsindә gerçәklәşir. Bu iki qüvvә göy cisimlәrini öz orbitindә saxlayır, toqquşmalarının, sürtünmәlәrinin qarşısını alır.