Öncə söylədiyimiz kimi, varlıq aləmində müşahidə edilən hər bir şey öz yarandığı andan başlayaraq müəyyən bir hədəf və qayəyə doğru hərəkət və fəaliyyət göstərir: torpağa düşən kiçik bir dənəcik və toxum həmin mühitdə müəyyən bir hərəkət və təkamül yolu keçir. Bu dənəcik müəyyən mərhələlərdən keçərək həmin prosesin son məqamında meyvəyə çevrilir. Kürt düşən toyuğun altına qoyulmuş yumurta müəyyən mərhələdən sonra cücə çıxarır və cücə də böyüyərək toyuğa çevrilir.

Bundan başqa, hər bir varlığın özü başqa bir varlığın hədəf və qayəsi kimi çıxış edir. Yəni hər bir varlıq başqa bir varlığın ondan faydalanması üçün yaradılır. Məsələn, heyvanlar bitkilərdən faydalanır, onunla qidalanaraq yaşamını davam etdirir. İnsanlar isə həm bitki, həm də heyvanat aləmindən faydalanırlar. İnsan xilqətin son qayəsi olduğuna görə, Göylərdə və Yer üzərində nə varsa bəşərin faydalanması üçün önəmlidir. Günəşin hərarəti, Ayın mənzillər üzrə hərəkəti, gecə və gündüzün növbələşməsi, Yer üzərindəki çeşidli varlıqlar, qida və ruzi qaynaqlarından tutmuş, dağlar, dənizlər və çaylar – insanların istifadəsinə verilir.

Hər şeyin insan üçün yarandığını önə çəkən Qurani-kərimin bəzi ayələri ilə tanış olaq:

Göyləri, Yeri və bütün nemətləri insan üçün xəlq edən Allah məsələni bununla bitmiş hesab etmir. Bütün sadalanan şeyləri insanın ixtiyarına verməklə onu sınayır, çünki insan da müəyyən məqsədlə yaranıb.

Yuxarıdakı ayələr belə bir fikri təsdiqləyir ki, Göylərin və Yerin yaranışı insan xatirinə olub – yəni bütün varlıqların kamala yetməsi insanın kamilliyə yetişməsinin müqəddiməsi sayılır. Yaradılış aləmində bütün mövcud olan varlıqların kamilliyə doğru təkamül yolu insanın son kamal dərəcəsinə yetişməsi üçün ilkin mərhələ və şərtdir.

İnsanın son kamillik mərtəbəsi nədir?

Öncə varlıq aləminin yaranışını insan adlı vücudun kamilliyə yetişməsi üçün zəmin hesab etdik. İndi isə Quran ayələri baxımından insan xilqətinin son qayəsinin nədən ibarət olduğunu araşdıraq. Bir neçə Quran ayəsində insan xilqətinin fəlsəfəsinə toxunulmuşdur.

Bu ayədə insanın xilqətinin məqsədi açıqlanır və həmin məqsəd xəlifəlik məfhumu ilə ifadə olunur. Allah insanı ilahi xəlifəlik məqamına xatir yaratmışdır. Yəni insanı yaratmaqdan məqsəd Allahın xəlifəlik və canişinlik istəyidir. Bu xəlifəlik məqamı isə ondan ibarətdir ki, Allah insan qəlbinə öz sifətlərindən bir işıq nazil etmişdir və əgər insanda olan bu işıqlı istedad fəaliyyət göstərərsə, bəşər mümkün olan ən uca kamal mərhələlərinə yetişə bilər. Başqa ifadə ilə söyləsək, həmin ayənin məzmununa görə, insan xilqətinin məqsədi mümkün olan ən yüksək kamal zirvəsinə ucalmaqdır.

Başqa bir ayədə xilqətin və o sıradan insanın başqa bir keyfiyyətinə işarə edilir ki, bu da Allahı tanımaq və Ona ibadət etməkdən ibarətdir.

İnsan yalnız bir Allaha ibadət və bəndəlik etməli, Haqdan savayı kimsənin və heç bir varlığın qarşısında təslim olmamalıdır. Bəşər eyni zamanda öz batinini və nəfsini paklaşdırmalı, öz əqli-mənəvi seçimi ilə kamillik mərhələlərini keçərək mütləq kamala doğru addım atmalıdır.

Əslində bu ayə insan xilqətinin hədəfini kamil insan məqamına yüksəlməkdə görür və həmin uca məqama yetişməyin ilkin şərti Allaha bəndəlik etməkdir. Allah insanları ilahi və mənəvi sınaq qarşısında qoyur və bu sınaqdan üzüağ və uğurla keçmək hər bəndəyə nəsib olmur.

Bu ayələrə görə xilqətin əsas hədəflərindən biri məhz yaxşı əməl-əxlaq sahibi olan insanların tərbiyəsidir. Allah insanları yaratmaqla həm onların öz yaşamını təmin etməsi üçün lazımi maddi imkanlar, həm də öz əxlaq və davranışını sağlam ruhda tərbiyə etməsi üçün ağıl və şüur vermişdir. Həyat sınağında kimin yaxşı və kimin pis olması aşkarlanır, kimin saleh əməl sahibi, kimin isə pis əməl sahibi olması üzə çıxır. Bu ayələrə görə yalnız yaxşı əməl sahibləri özlərini xilqətin məqsəd və hədəfinə yaxınlaşdıra bilirlər. Dərin mənada isə, bu ayələr göstərir ki, insan xilqətinin hədəfi kamil insana xas olan kamal sifətlərə yiyələnməkdir.

Bir sözlə, varlıq dünyasının yaranmasından məqsəd insanı son kamal dərəcəsinə yetirməkdir. Bu sırada əziz Peyğəmbərimiz Həzrəti-Məhəmməd (s) başqaları ilə müqayisədə daha uca kamal sifətlərinə malik olduğuna görə, xilqətin səbəbi onunla əlaqələndirilir. Elə həmin münasibətlə məşhur hədis yaranmışdır:

"Əgər sən olmasaydın fələkləri yaratmazdım." Və ya "Səni özüm üçün yaratdım, varlıq aləmini isə sənə xatir."

Bu və ya başqa hədislərə görə Göylərin və Yerin yaradılışı Məhəmməd peyğəmbərin (s) xatirinə olub. Öncə işarə etdiyimiz kimi, Həzrəti-Məhəmməd (s) ən uca kamillik mərhələlərinə yetən kamil insan məqamına malikdir və həmin uca məqama görə Allah xilqəti Məhəmmədə (s) xatir yaratmışdır.