İkinci fəsil Varlıq aləminin yaranma mərhələləri və onların özəllikləri Varlıq aləminin yaranma mərhələləri Bu bölmədə varlıq aləminin yaranma mərhələləri Qurani-kərim baxımından araşdırılır. Quran ayələrində həmin məsələnin özünəməxsus qoyuluşu və izahı vardır. Ayələrdə bu mərhələlərin necə şərh edilməsinə başlamazdan öncə iki rəvayətə işarə etmək istərdik. Bu rəvayətlərdə həm varlıq aləminin yaranma mərhələləri, həm də onların əsas xüsusiyyətləri islam düşüncə tərzinə uyğun izah edilir. Birinci rəvayətdə deyilir: "Göylərdə və Yerdə elə bir varlıq yoxdur ki, onun yeddi xüsusiyyəti olmasın: məşiyyət (əzəli ilahi iradə), iradə, qədər (təqdir), qəza, izn, kitab və əcəl". İkinci rəvayətdə isə belə deyilir: "Göylərdə və Yerdə bu yeddi xasiyyətdən kənar heç bir varlıq yoxdur: qəza, qədər, iradə, məşiyyət, kitab, əcəl, izn. Hər kəs bunlardan kənar bir varlığın olduğunu düşünsə, o ya Allaha yalan qoşmuş, ya da əziz və calal sahibi olan bir Allahı inkar etmiş olar" [9]. Bu iki rəvayətdə işarə edilən yeddi xüsusiyyət əslində Quran ayələrindən götürülmüşdür. İndi həmin ayələrə diqqət yetirək: 1. Məşiyyət (ilkin ilahi iradə) anlamı barədə. İbrahim surəsi, 27-ci ayə: Allah iman gətirənləri dünyada da, axirətdə də möhkəm bir sözlə (kəlimeyi-şəhadətlə) sabitqədəm edər. Allah zalimləri (haqq yoldan) sapdırar. Allah istədiyini edər! Allah iradə etdiyi hər şeyi yerinə yetirər. 2. İradə anlamı barədə. Yasin surəsi, 82-ci ayə: Bir şeyi (yaratmaq) istədiyi zaman Allahın buyuruğu ona ancaq: "Ol!" –deməkdir. O da dərhal olar. Bu ayədə Allahın iradəsi "ol" əmrilə gerçəkləşir. 3. Qədər (təqdir) anlamı barədə. Furqan surəsi, 2-ci ayə: O Allah ki Göylərin və Yerin hökmü (səltənəti) Onundur. O (özünə) heç bir övlad götürməmişdir: mülkündə heç bir şəriki yoxdur. O, hər şeyi yaratmış və onun qədər işini (onun nə cür olacağını) əvvəlcədən müəyyən etmişdir. 4. Qəza (hökm) anlamı barədə. Rəd surəsi, 41-ci ayə: Məgər kafirlər Bizim (Öz qüdrətimizlə) Yer üzünü (onun müxtəlif) tərəflərindən get-gedə azaltdığımızı (müsəlmanların onların torpaqlarını fəth etdiklərini) görmürlərmi? Hökm edən Allahdır. Heç kəs Onun hökmünü dəf edə bilməz. Allah tezliklə haqq-hesab çəkəndir! 5. İzn anlamı barədə. Əraf surəsi, 58-ci ayə: Təmiz (torpağı münbit) bir məmləkətin bitkiləri Rəbbinin iznilə (bol, vaxtında) çıxar. Pis (torpağı qeyri-münbit) bir məmləkətin bitkiləri isə yalnız çox çətinliklə, özü də az yetişər. Biz Öz ayələrimizi (nemətlərimizə) şükr edən bir tayfa üçün belə müfəssəl izah edirik. 6. Kitab anlamı barədə. Rəd surəsi, 38-ci ayə: (Ya Məhəmməd!) Biz səndən qabaq da peyğəmbərlər göndərdik, onlara zövcələr, övladlar verdik. Allahın izni olmadıqca heç bir peyğəmbər heç bir möcüzə gətirə bilməz. Hər dövrün bir kitabı (lövhi-məhfuzda yazılmış hökmü) var. (İlahi kitablardan hər birinin öz nazil olma vaxtı var. Bunlar zamanın, dövrün tələbinə və ehtiyacına görədir). 7. Əcəl anlamı barədə. Rəd surəsi, 2-ci ayə: Göyləri, gördüyünüz kimi, dayaqsız olaraq yüksəldən, sonra Ərşi yaradıb hökmü altına alan, müəyyən vaxta (dünyanın axırına, qiyamətə) qədər (səmada) dolanan Günəşi və Ayı (iradəsinə) tabe edən, bütün işləri yoluna qoyan, ayələri müfəssəl izah edən məhz Allahdır. (Bütün bu dəlillərdən sonra), Rəbbinizlə qarşılaşacağınıza (qiyamət günü dirilib haqq-hesab üçün hüzurunda duracağınıza), bəlkə inanasınız! Yuxarıdakı ayələr varlıq aləminin yaradılış və davam mərhələlərinə, onların bəzi özəlliklərinə işarə edir. Yeddi xüsusiyyətdən – məşiyyət (ilkin ilahi iradə), qədər, qəza və izn varlıq aləminin yaradılış mərhələlərini, kitab və əcəl anlamı isə onların əsas xüsusiyyətlərini açıqlayır. İndi isə həmin xüsusiyyətlərin və eləcə də varlıq aləminin yaradılışı və təkamülü ilə bağlı başqa cəhətlərin Quran ayələri işığında daha geniş izahını verməyə çalışaq. Məşiyyət (ilkin ilahi iradə) və iradə Bu iki anlam bir-birinə yaxın mənada işlənən məfhumlardır. Lakin bunlar arasında fərq vardır. İslam filosoflarının fikrincə, məşiyyət Allahın ümumi istək və iradəsinin mütləq təzahürüdür. Yəni məşiyyət Allahın ilkin külli iradəsidir. İradə isə cüzi iradənin təzahürüdür. Bu müəyyən bir şeyi etmək və ya etməmək barədə Allahın məqsədini ifadə edir. Ona görə əzəli mütləq iradə – yəni məşiyyət iradədən öncə olmaqla, ilahi iradənin üstünlük dərəcəsidir. İradə isə hər hansı bir işi görmək və ya onu tərk etmək barədə istək və niyyətdir. Beləliklə, məşiyyət və iradə Allahın hər hansı bir varlıq və hadisəni yaratmaq üçün zəruri zəmin hazırlamaq istəyidir. Əllamə Təbatəbai məşhur "əl-Mizan" adlı təfsirində bu barədə belə yazır: " – Filan iş Allahın iradəsi ilə olub" dedikdə belə bir fikir nəzərdə tutulur ki, Allah həmin işin və ya şeyin yaranması üçün lazım olan səbəb və şəraiti tam və kamil şəkildə hazırlayıb – yəni həmin iş mütləq baş verəcək və həmin şey mütləq yaranacaqdır. Birbaşa Allahın iradəsi ilə bağlı olan şey səbəbiyyət əlaqəsi ilə şərtləndirilir. Yəni hadisə və şeylərin yaranma səbəbi mahiyyətcə Allahın iradəsi ilə bağlıdır. Səbəbiyyət əlaqəsini Allahın iradəsi ilə izah etmək olar. Ona görə belə deyirlər ki, Allah şeyləri məşiyyət vasitəsilə yaradıb, lakin məşiyyət – yəni iradə öz-özünə yaranıb. Məşiyyət – ilahi iradə bir növ varlığın yaranma səbəbidir, varlıq Allah iradəsinin nəticəsidir. Allahın iradəsi isə öz-özlüyündə Allaha xasdır [10]. İndi Tanrı iradəsinin xüsusiyyətini Quran ayələri baxımından izləyək. Öncə işarə etdiyimiz bir ayəyə qayıdaq. Yasin surəsi, 82-ci ayə: Bir şeyi (yaratmaq) istədiyi zaman Allahın buyuruğu ona ancaq: "Ol!" – deməkdir. O da dərhal olar. Ayədən bəlli olur ki, bir şeyi yaratmaq üçün Allahın iradəsinin heç nəyə ehtiyacı yoxdur. Məxluqun yaradılması üçün Allahın qarşısında heç bir maneə yoxdur. Allah bir şeyi yaratmağa iradə edərsə, o şey yaranar. İradə – Allahın istəyinin təzahürüdür. Xilqət Allahın əmr və fərmanı ilə gerçəkləşir və həmin əmrə işarə edən Qurani-kərim "kun fəyəkün" anlamını əsas gətirir. Nəhl surəsi, 40-cı ayə: Biz hər hansı bir şeyi (yaratmaq) istədikdə ona sözümüz: "Ol!" – deməkdir. O da dərhal olar. Bu ayədə Allah yaradılış barədə "ol" əmri verir. Həmin sözlə varlıq aləmi yaranır. Burada Allah öz iradəsini sözlə bəyan edir və söz varlığın əsası kimi çıxış edir. Qədər və ya təqdir anlamı Varlıq aləminin yaranmasında daha bir mərhələ təqdir anlamı ilə ifadə olunur. Qədər və ya təqdir hər hansı bir şeyin müəyyən ölçü və mizanı deməkdir. Aləmdə mövcud olan bütün şeylərin öncə müəyyən edilmiş bir ölçü və mizanı, qədəri vardır. Qəmər surəsi, 49-cu ayə: Şübhəsiz ki, Biz hər şeyi müəyyən ölçüdə (lazım olduğu qədər) yaratdıq. Qurani-kərimdə göstərilir ki, məxluq təbiət aləminə nüzul etməzdən qabaq Qeyb aləmində müəyyən biçimə malik olur. Varlığın bu aləmdə özünəməxsus mərtəbəsi var. Hər şeyin timsalı Qeyb aləmində Allahın xəzinəsində təsbit olunur. Şeylər yaranmazdan öncə onların surəti Qeyb aləmində təsvir edilir. Hicr surəsi, 21-ci ayə: (Yerdə və Göydə) elə bir şey yoxdur ki, onun xəzinələri Bizdə olmasın. Lakin Biz ondan ancaq müəyyən (lazım olduğu) qədər endiririk. (Onun nə qədər lazım olması isə yalnız Bizə məlumdur). "Varlıq mərtəbələri" bölməsində bu ayə ilə bağlı geniş izahat verəcəyik. Burada isə diqqəti bir məqama yönəldirik. Qeyb aləmində məxluqun müəyyən varlıq hüdudu vardır – yəni Allah hər bir varlığın həddini və ölçüsünü Qeyb aləmində təyin edir və sonra onu təbiət aləminə həmin ölçü ilə nazil edir. Filosoflar Qeyb aləmində təyin edilmiş bu ölçüyə "elmi qədər" deyirlər. Qədər və ölçü bütün varlıq aləmində olan məxluqata şamil edilir. Həm təbiət aləmində olan varlıqlar, həm də onların Qeyb aləmindəki timsalları elmi qədərə və ölçüyə-biçimə malikdir. Qədər dedikdə, əslində, var olan şeylərin həddi, onların imkan və ya ehtiyacı nəzərdə tutulur. Allahın substansiyası vacibül-vücuddur, substansiyadan kənar olan nə varsa mümkünül-vücud adlanır. Bu isə mümkün varlıq sayılır. Mümkün varlıqlar təbiət aləmində zahir ola bilən potensial varlıqlara deyilir və onların da müəyyən varlıq hüdudu vardır. Varlıqların xarici-zahiri ölçüsü və həddi "obyektiv qədər" adlanır. Bu barədə sonra bəhs ediləcək. Hadisə və şeylərin yaradılışı ilə bağlı mərhələlərdən birisi də qəza adlanır. Qurani-kərimdə qəza müxtəlif mənalarda işlənmişdir. Yaradılış baxımından qəza anlamı varlığın qəti şəkildə gerçəkləşməsini nəzərdə tutur. Qəza ilahi hökmdür və həmin hökmə görə xilqət qəti surətdə baş verir. Öncə aşağıdakı iki ayəni nəzərdən keçirək. Rəd surəsi, 41-ci ayə: Məgər kafirlər Bizim (Öz qüdrətimizlə) Yer üzünü (onun müxtəlif) tərəflərindən get-gedə azaltdığımızı (müsəlmanların onların torpaqlarını fəth etdiklərini) görmürlərmi? Hökm edən Allahdır. Heç kəs Onun hökmünü dəf edə bilməz. Allah tezliklə haqq-hesab çəkəndir! Qəsəs surəsi, 70-ci ayə: Allah Odur. Allahdan başqa heç bir Tanrı yoxdur. Dünyada da, axirətdə də həmd-səna Ona məxsusdur. Hökm Onundur. Siz Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız! Varlıqların təqdir və ölçü mərhələsindən sonra onların qəza mərhələsi başlayır. Bir şeyin qədəri müəyyən edilə bilər, ancaq qəzası (hökmü) təyin edilməmiş qala bilər. Belə olduqda həmin şeyin yaranmasına mane ola biləcək səbəblər ortaya çıxa bilər, deməli, həmin şey zahiri aləmdə aşkar olmaya bilər. Rəvayətdə belə deyilir ki, Allah bir şeyin qəzasını – yəni hökmünü rədd etdikdə, belə bir hökm bir daha geri dönməz, həmin şey isə gerçəkləşə bilməz. "Allah öz hökmünü imza edər, təqdir etdiyi şey barəsində hökm verər və iradə etdiyi şeyin ölçü və təqdirini təyin edər" [11]. İlahi qəza iki qismdir: birisi dəyişə bilən qəza, o birisi isə dəyişməz qəza. Bir şeyin qəzası müəyyən müddətə qədər verilə bilər, sonra bu hökm dəyişər, onun yerinə başqa qəza (hökm) verilər. Bu barədə "Əcəl" və "Lövh" bölməsində bəhs ediləcək. İzn anlamı Varlığın mərhələ və xüsusiyyətlərindən biri "izn" məfhumu ilə ifadə olunur. Həmin anlama görə, heç bir varlıq Allahın izni olmadan ərsəyə gələ bilməz. Əgər insan iman gətirirsə, onun imanı Allahın izni ilə olur. Əgər insan peyğəmbərlərə itaət edirsə, onun itaəti də Allahın izni ilədir. Əgər insan üçün acı bir hadisə üz verirsə, bunun da kökü Allahın izni ilə bağlıdır. Əgər subyektdən bir hərəkət üz verirsə, həmin hərəkət Allahın izni ilədir. Səmavi kitabda Allahın izni ilə bağlı müxtəlif ayələr işlənmişdir və onlardan bəziləri ilə tanış olaq: Həşr surəsi, 5-ci ayə: (Ey möminlər! Sizin kafirlərə məxsus olan) hər hansı bir xurma ağacını kəsməyiniz, yaxud (toxunmayıb) onu kökü üstündə salamat qoymağınız Allahın iznilədir. Və bu, Allahın (öz Rəbbinə asi olan) fasiqləri rüsvay etməsi üçündür. Əraf surəsi, 58-ci ayə: Təmiz (torpağı münbit) bir məmləkətin bitkiləri Rəbbinin iznilə (bol, vaxtında) çıxar. Pis (torpağı qeyri-münbit) bir məmləkətin bitkiləri isə yalnız çox çətinliklə, özü də az yetişər. Biz Öz ayələrimizi (nemətlərimizə) şükr edən bir tayfa üçün belə müfəssəl izah edirik. Yunus surəsi, 100-cü ayə: Heç kəs Allahın izni olmadan iman gətirə bilməz (Buna görə də əbəs yerə özünü yorma). Allah (Özünün öyüd-nəsihətlərini, hökmlərini) anlamayanları qəzəbə, əzaba düçar edər. Rəd surəsi, 38-ci ayə: (Ya Məhəmməd!) Biz səndən qabaq da peyğəmbərlər göndərdik, onlara zövcələr, övladlar verdik. Allahın izni olmadıqca heç bir peyğəmbər heç bir möcüzə gətirə bilməz. Hər dövrün bir kitabı (lövhi-məhfuzda yazılmış hökmü) var. (İlahi kitablardan hər birinin öz nazil olma vaxtı var. Bunlar zamanın, dövrün tələbinə və ehtiyacına görədir.) Nisa surəsi, 64-cü ayə: Biz hər bir peyğəmbəri, ancaq ona Allahın iznilə itaət olunsun deyə, göndərdik. Onlar (münafiqlər) özlərinə zülm etdikləri zaman dərhal sənin yanına gəlib Allahdan bağışlanmaq diləsəydilər və Peyğəmbər də onlar üçün əfv istəsəydi, əlbəttə, Allahın tövbələri qəbul edən və mərhəmətli olduğunu bilərdilər. Təğabun surəsi, 11-ci ayə: Allahın izni olmadıqca (heç kəsə) heç bir müsibət üz verməz. Kim Allaha iman gətirsə, Allah onun qəlbini haqqa doğru yönəldər və o, dünyada baş verən hər şeyin Allahın əzəli hökmü və izni ilə olduğunu bilər. Allah hər şeyi (keçmişi, indini və gələcəyi) biləndir! "İlahi izn" ifadəsi hər hansı bir maneənin aradan qaldırılması mənasında anlaşılır. Başqa sözlə desək, müəyyən səbəblərin işə düşməsi və həmin səbəblərə görə hər hansı bir hadisənin baş verməsinə əngəl olan amillərin aradan qaldırılması ilahi izn mənası daşıyır. Aləmdə olan bütün məxluq müəyyən təsir gücünə və hərəkətə (felə) malikdir. Həmin təsir və hərəkət Allah tərəfindən məxluqun mahiyyətində potensial şəkildə qoyulub. Hər hansı bir şeydən və ya subyektdən bir hərəkət və ya təsir baş verərsə, bu o deməkdir ki, Allah həmin hərəkət və ya təsiri əngəlləyəcək səbəbi aradan qaldırmış, həmin subyekt və ya predmeti belə bir təsir və hərəkət üçün qabil etmişdir. Quran baxımından insan üçün baş verən hadisələr Allahın izni ilə gerçəkləşir. İlahi izn bütün təsir proseslərini əhatə edir, çünki hər bir təsir Allahın izni ilə gerçəkləşir. Qurani-kərimdə "izn" sözü eyni zamanda varlıqların itaət və Allaha bağlılığı mənasında işlənib. Göy barəsində deyilir ki, o Pərvərdigarın fərmanına təslim və müti olmuşdur. İnşiqaq surəsi, 2-ci ayə: Və Rəbbinin buyuruğunu haqq olaraq eşidib Ona itaət edəcəyi zaman; |