Varlıq aləmində diqqəti cəlb edən ümumi xüsusiyyətlər sırasında burada müşahidə edilən nizamlı düzəndir. Bu düzən isə Quranın kosmoloci təliminin əsas prinsiplərindən biridir. Kainatda tək-tək hüceyrələrdən tutmuş nəhəng kəhkəşanlara kimi bütün varlıq aləmi ardıcıl və nizamlı bir düzənə malikdir. Kainatı təşkil edən varlıq təbəqələri arasında elə bir nizamlı bağlılıq vardır ki, dəqiq elmi axtarışlar aparmadan belə buradakı nizamı sadə bir baxışla müəyyən etmək mümkündür.

Bu mövzu ilə bağlı ayələrin təhlilinə girişməzdən öncə, nizamlı düzənin ümumi tərifini verək.

Nizamlı düzən hər hansı bir kompleks sistemin tərkib hissələrinin kəmiyyət və keyfiyyət baxımından mütənasib olaraq bir yerə toplanması deməkdir. Belə bir vəziyyətdə həmin nizamlı sistem hər hansı məqsəd və hədəf üçün düzənə salınır. Əgər bir prosesin tərkib hissələri mütənasib və ahəngdar şəkildə nizamlı sistem halına gətirilirsə, bu proses nizamlı hadisə kimi dəyərləndirilir. İnsan bədənini təşkil edən hüceyrələr kəmiyyət və keyfiyyət baxımından mütənasib bir tərzdə bir-biri ilə bağlı olur və bu hüceyrələr qidalanaraq insanı kamil bir vəziyyətə çatdırır. Bir hüceyrənin çəkisi qramdır və bu hüceyrə belə bir az çəki ilə insan orqanizminin bütün üzvlərinin xüsusiyyətini özündə birləşdirir. Hüceyrələrdə eyni zamanda fərdin irsi xüsusiyyətləri də əks olunur.

Quran ayələrində təbiət aləminin nizamlı düzəninə işarələr çoxdur. Qurani-kərim həm Göy və Yer aləmindəki nizamlı düzəni yada salır, həm də Yer üzərində mövcud olan bitki, heyvanat aləmi, insan orqanizmindəki nizamlı düzənə işarələr edir.

Öncə Göylər, Günəş və Ayın nizamlı düzəni barədə ayələrə diqqət yetirək.

Başqa ayələrdə isə Yerin, dağların, çayların, gecə-gündüzün nizamlı düzənlə yaradılışı, müxtəlif bitkilərin xilqətindəki ahəngdarlıq xatırlanır və bunlar Allahın qüdrət və hikmət nişanələri (ayələri) hesab edilir.

Başqa bir ayədə Göylərin və Yerin xilqətində, Göydən yerə yağmurun nazil olmasında, gəmilərin dəryada hərəkətində, torpaqların dirçəlməsində, bulud və küləyin hərəkətində müşahidə edilən nizam barəsində bəhs edilir.

Ay ilə Günəşin nizamlı bir qayda üzrə düzlənməsi gecə-gündüzün, aylar və illərin dəqiq hesablanması üçün önəmlidir və Qurani-kərim xilqətin bu nizamını da diqqətdən qaçırmır.

Allah bütün xilqəti ahəngdar və nizamlı yaratmışdır və bitkilər də həmin nizama tabedir.

Dünyanın nizam və düzəni haqqında bəhs edərkən bir məsələni qeyd etmək gərəkdir. Dünya yaradılışında iki düzən vardır: şaquli və üfüqi düzən. Şaquli düzən dedikdə varlıq aləmi ilə Allah arasında vücud – substansiya baxımından olan bağlılıq və münasibət nəzərdə tutulur. Yəni hər bir mövcud olan varlığın yaradılış baxımından qaynaq və mənşəyi ilkin başlanğıcdır (məbdə). Yaradılış aləmi də pillə-pillə varlığın ilkin başlanğıcından təzahür edir. Bir sıra varlıqlar isə başqa şeylərin yaranmasına səbəb olur. Şaquli dünya düzənində Tanrı varlığın başlanğıc zirvəsində dayanır və aləmdəki şeyləri xüsusi nizam və qayda ilə yaradır. Varlıq aləminin yaradılış və idarə olunmasında mələklər ilahi əmrləri yerinə yetirən icraçı kimi çıxış edirlər. Onlar Allahın fərmanına itaət edərək öz işlərini görürlər.

Bunlarla yanaşı, Qurani-kərimdə yaradılış məsələsi ilə bağlı Ərş, Kürsü, Lövh və Qələm kimi məfhumlar işlənir. Bu isə onu göstərir ki, metafizik fəzada və maddi dünyanın arxasında xilqətin gerçəkləşməsi bir silsilə qurum və düzənlər əsasında baş verir. Filosoflar həmin düzəni şaquli düzən adlandırmışlar. Bu düzən xilqətin yaradılışını substansiya (vücud) baxımından ilahi fəaliyyət yönümündə əsaslandırır.

İkinci bir düzən isə maddi aləmin və təbiətin yaradılışı ilə bağlıdır. Bu mərhələdə ilahi feyzin sayəsində maddi varlığın yaranma şəraiti əsaslandırılır. Təbii hadisələr isə adətən həm ölçü və kəmiyyət göstəriciləri çərçivəsində, həm də zaman və məkan dairəsində baş verir. Bu proseslər səbəbiyyət əlaqəsi üzrə gerçəkləşir. Məsələn, ata və ananın varlığı müəyyən məkan və zaman çərçivəsində övladın yaranmasına səbəb olur. Bu sayaq səbəb əlaqəsini riyazi səbəb adlandırmışlar. Ata və ana Allahın iradəsi ilə övladın yaranması üçün bir vasitə kimi çıxış edirlər. Təbiətdə baş verən bütün hadisə və proseslər üfüqi dünya düzəninə dəlalət edir.

Varlıq aləminə xas olan səciyyələrdən biri onun qanunauyğun olmasıdır. Varlıq aləmi nizamlı düzənə malik olduğu üçün həm də qanunauyğundur.

Dünya ümumi bir qanunauyğunluğa malik olsa da, bu qanun mahiyyətcə xarici aləmdə gerçəkləşir və biz zahirdə həmin qanunu görə bilmirik; yalnız əqli mühakimə yolu ilə onun varlıq aləminə hakim olduğunu anlayırıq. Deməli, dünyadakı qanunauyğunluğun obyektiv şəkli yoxdur. Biz hadisələr arasındakı dəqiq və ahəngdar münasibət əsasında varlıq aləminin qanunauyğun proses olduğunu bilirik. İndi Qurani-kərimdə varlıq aləminin qanunauyğunluğuna işarə edilən bəzi ayələri nəzərdən keçirək.

Bu ayələrdə gecə və gündüz qanun üzrə növbələşir, Günəş və Ay qanunla təyin olunmuş bir tərzdə hərəkət və dövr edər, həmin qanunlar onların üst-üstə düşməsinə imkan vermir. Deməli, Allahın xilqəti qanun-qayda üzrə tənzimlənir və belə olmasaydı kainat xaos içində dağılardı.

Qurani-kərimdə hər hansı bir şeyin və hadisənin qanunauyğunluğunu ifadə etmək üçün bəzi məqamlarda "qədər" məfhumu işlənib. Qanunauyğun proseslərin əsasında ölçü və miqdar dayanır.

"Qədər" sözü ilə yanaşı "mizan" sözü də varlıq aləmindəki proseslərin qanunauyğunluğunu bəyan etmək üçün münasibdir.

Qurani-kərimdə Allahın qoyduğu qayda-qanun "sünnət" məfhumu ilə ifadə olunur. Varlıq aləminə hakim olan qanun-qayda bu sözün köməyi ilə çatdırılır. Lakin qeyd etmək yerinə düşər ki, "sünnət" sözü daha çox insanın fərdi həyat və əxlaq-davranış qaydaları və toplumdakı ictimai münasibətlər ilə bağlı işlənir. Allah təkcə təbiət və kainatda olan maddi varlıqlar üçün deyil, insan və toplum üçün də adət və qaydalar təyin edir. Allahın verdiyi qanun-qayda isə dəyişməzdir.

İndi "sünnət" məfhumunun işləndiyi bir neçə ayəni nəzərdən keçirək.

Bu ayələrdə təkcə varlıq aləminə hakim olan qanunlar deyil, həm də Allahın sünnətində heç bir dəyişiklik olmadığı vurğulanır.

Varlıq aləmində müşahidə edilən qanunlar sırasında səbəbiyyət kateqoriyası və səbəb-nəticə münasibəti mühüm yer tutur. Bu qanuna görə hər bir nəticənin də səbəbi vardır. Səbəb iki mənada işlənir: birinci halda bu məfhumun həqiqi mənası nəzərdə tutulur – yəni səbəb varlığın təyinedicisi rolunda çıxış edir. Varlığın təyinedicisi müqabilində varlığın təyin edilməsi məfhumu dayanır. Birinci tərəf təyinedən, ikinci tərəf isə təyin olunandır.

Səbəbiyyətin ikinci mənası qeyri-həqiqi məfhum bildirir. Bu isə hər hansı bir hadisənin yaranma və başvermə şəraitindən ibarətdir. Bu növ səbəb əlaqəsi ədədi səbəbiyyət adlanır. Təbiətdə müşahidə edilən səbəb-nəticə münasibəti bu son növ səbəbiyyət əlaqəsi ilə bağlıdır.

Qurani-kərimdə həqiqi səbəbiyyət əlaqəsi varlığın və xilqətin məbdəsindən – başlanğıcından doğur. Quran ayələrində həqiqi səbəbiyyət əlaqəsi ilə yanaşı qeyri-həqiqi səbəbiyyət əlaqəsinə də işarələr vardır.

Bu baxımdan maraq doğuran bəzi ayələri nəzərdən keçirək və xilqətin yaranmasında səbəb və başlanğıc kimi götürülən məfhumlara diqqət yetirək.

Bu ayələrdə xilqətin başlanğıcı, insanın torpaqdan yaradılması vurğulanır. Xilqətin məbdəsi həqiqi səbəbiyyət əlaqəsi əsasında izah edilir. Başqa ayələrdə isə Allahın yaratdığı hər bir xilqətin, hər bir hadisənin ikinci səbəbi göstərilir.

Yuxarıdakı ayələrə görə yağışın varlığı Yerin dirilməsi və bitkilərin cücərib böyüməsi üçün amil kimi dəyərləndirilir. Başqa bir ayədə isə küləklər buludları səpələyib yağmur göndərmək üçün amil olur.

Quran ayələrində varlıq aləmindəki hadisələrin qanunauyğunluğu barədə çoxsaylı dəlillərə baxmayaraq, əşərilər bu məsələyə etiraz etmişlər. Onlar kainatdakı qanunauyğun halları, təbiətdə baş verən proseslər arasındakı səbəbiyyət əlaqəsini bütövlükdə inkar etmişlər. Dini təəssüb bəhanəsi ilə dünya düzənindəki qanunauyğun hadisələrin inkarı isə məntiqlə uzlaşmır. Əşərilər belə söyləyirlər ki, hadisələrin yaranma səbəbi Allahın iradəsidir və hər bir hadisənin kökündə başqa dəlil axtarmaq mümkünsüzdür.

Onların nəzərincə əgər Günəş işıq saçırsa, oddan istilik hasil olursa, buz əriyərək suya dönürsə, su rütubətə səbəb olursa, bu hadisələrin heç biri Günəşdən, oddan və ya sudan deyil – yəni işıq Günəşin mahiyyətindən doğmur, istilik oddan və rütubət isə sudan törəmir. Bunların hamısı Allahın iradəsindəndir. Allahın iradə və adəti belə qurulub ki, Günəşdən işıq, oddan istilik və sudan isə rütubət hasil olsun. Onlar təbiət hadisələrindəki təbii səbəb-nəticə əlaqəsini rədd edərək öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün Quran ayələrindən misal gətirirlər. Bu sırada əsasən aşağıdakı ayələrdən dəlil kimi faydalanırlar.

Əşərilər bu ayələrə əsasən belə bir müddəa irəli sürürlər ki, bütün xilqət və hadisələr mahiyyətcə Allah tərəfindən yaradılırsa, bunlarda başqa səbəb axtarmaq olmaz. Həm yaradılış və həm də bütün işlərin tədbiri Allahın ixtiyarındadır.

Onlar öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün ikinci dəlil kimi möcüzə və xariqüladə hadisələri misal gətirirlər. Dünyada baş verən bu sayaq hadisələr sabit qanunların olmadığını göstərir və əşərilər bu növ misallardan səbəb-nəticə münasibətini inkar etmək məqsədilə dəlil kimi istifadə edirlər.

Üçüncü dəlil olaraq belə bir məsələni vurğulayırlar ki, varlıq və xilqət qəti və zəruri bir qanun və nizama malik olsaydı, Allahın qüdrəti məhdudlaşardı. Bu isə nəticə etibarilə şirk sayılır.

Əşərilərin gətirdiyi dəlillərə cavab olaraq demək lazımdır ki, əvvələn, bir sıra Quran ayələri varlıq aləminə xas olan təbii hadisələrdə səbəb-nəticə münasibətini birbaşa açıqlayır. Biz öncə həmin münasibətə işarə edən bir neçə ayəni nəzərdən keçirdik. Burada daha iki ayə misal gətirərək fikrimizi tamamlamağa çalışaq.

Göründüyü kimi, yuxarıdakı ayələr yağışın yağmasını bir sıra təbii dəlil və səbəblərlə əlaqələndirir; yəni külək buludları hərəkətə gətirir, buludların sıxlığı yağışın toplanmasına dəlalət edir və bulud hərəkətə gələrkən yağmur yağır. Əlbəttə, təbii hadisələr arasında səbəb əlaqəsini nizamlayan da Allahdır.

İkinci bir yandan, möcüzə və xariqüladə hadisələr heç də səbəbiyyət münasibətini, səbəb-nəticə əlaqəsini inkar etmir. Peyğəmbərlərə xas möcüzələrin öz xüsusi qanunları və məntiqi əsasları vardır ki, sadəcə biz bunları bilmirik. Bizim həmin gizli və sirli qanunları bilməməyimiz, heç də bizə onları inkar etmək ixtiyarı vermir. Möcüzəli hadisələrdə bir sıra qeyri-adi və metafizik səbəb və dəlillər vardır. Həmin səbəblər metafizik aləmdən təbii aləmə təsir göstərən amil kimi dəyərləndirilə bilər. Bu səbəblər bir növ maddi dünyada müəyyən hadisələrin baş verməsini şərtləndirir.

Metafizik qanunların təbii hadisələrə və qanunlara təsiri də məntiqi məsələdir. Təbiətin özündə də bir silsilə qanunlar başqa təbii qanunlar üzərində üstünlük təşkil edir və metafiziki qanunların bir sıra qeyri-adi təbii hadisələrin baş verməsində üstün təsir göstərməsi məntiqi bir məsələdir. Təbiət hadisələrinə aid bir misal: bəzi fiziki qanunlardan istifadə edərək təyyarəni ümumi cazibə qanununa uyğun olaraq Yerə doğru hərəkət etdirmək əvəzinə, yuxarıya doğru yönəltmək olur [19].

İkincisi, varlıq aləminin müəyyən bir nizam və qanunauyğunluğa malik olması heç də Allahın qüdrətini məhdudlaşdırmaq mənası daşımır. Varlıq aləmindəki hadisələrin qanunauyğun şəkildə cərəyan etməsi ümumi bir tezisdir və bu da Tanrı qüdrətinin əzəmət və sonsuzluğuna dəlalət edir. Varlığın banisi kainatdakı şeylərin və hadisələrin çoxunu elə yaratmışdır ki, onlar bir silsilə təbii amil və səbəblər əsasında tənzimlənir. Həmin amil və səbəblərin Allah ilə əlaqəsi və bağlılığı öncə işarə etdiyimiz şaquli əlaqədir. Biz maddi və təbii səbəbləri Allahın fəaliyyəti üçün əsas kimi qəbul etsək və burada üfüqi münasibətin olduğunu iddia etsək, Allahın qüdrətini inkar etmiş olarıq. Lakin biz burada şaquli münasibətdən çıxış edərək Allahın fəaliyyətini varlıq (vücud) üçün bir feyz qaynağı və başlanğıc (məbdə) hesab edirik. Varlıq aləmində olan bütün qabiliyyət və keyfiyyətlər Allahın feyzindəndir. Ona görə Quran ayələrində bəzi işlər həm Allaha, həm də məxluqa aid edilir. Məxluq isə Allahın əmrini icra edən vasitədir. Bir ayədə ruhun alınması həm Allaha, həm də ölüm mələyinə aid edilir.

Başqa bir ayəyə görə bitkilərin cücərib böyüməsi üçün həm Allahın izni, həm də münbit torpaq lazımdır.

Torpağın bir qisminin münbit, başqa bir qisminin qeyri-münbit olması Allahın xilqətindəki hikmətdir, lakin bitkinin münbit torpaqda böyüməsi və pis torpaqda isə inkişafdan qalmasının səbəbi təbii prosesdir.

Quran baxımından cəbr ilə ixtiyar, Allahın iradəsi ilə varlığın öz təbii qanun-qaydası arasında dialektik bir münasibət vardır. Təbii qanun-qaydanın olması heç də kosmoloci düzəndə Allahın iradəsini inkar etməyə əsas verə bilməz.