Məhfuz lövh, məhv və isbat lövhü
Qurani-kərimdə iki kitab və ya lövhdən söhbət gedir: biri lövhi-məhfuz (hifz olunan lövh), o birisi isə məhv və isbat lövhü.
Məhfuz lövh çeşidli ifadələrlə verilir: ümmül-kitab (kitabların anası), kitabi-mübin (açıq-aydın kitab), İmamül-mübin (aşkar-aydın başçı), kitabi-həfiz (hifz edən kitab), kitabi-məknun (gizli kitab), kitabi-məsturə (yazılan kitab). Bu bir neçə ad bir həqiqətə işarədir. Quran ayələrinə əsasən, aləmdə nə varsa, öncədən kitaba yazılıb. Bu mənada işlənən bir neçə ayəni nəzərdən keçirməklə fikrimizi təsdiqləyək.
Hud surəsi, 6-cı ayə:
Yer üzündə yaşayan elə bir canlı yoxdur ki, Allah onun ruzisini verməsin. Allah onların (ata belindəki, ana bətnindəki və ya dünyadakı) sığınacaqlarını da, əmanət qoyulacaq (ölüb dəfn ediləcək) yerlərini də bilir. (Bunların) hamısı açıq-aşkar kitabdadır (lövhi-məhfuzdadır).
Səba surəsi, 3-cü ayə:
Ayələrimizi inkar edənlər: "Qiyamət bizə gəlməyəcəkdir!" – dedilər. (Ya Peyğəmbər! Sən onlara) de: "Qeybi bilən Rəbbimə and olsun ki, qiyamət sizə gələcəkdir. Nə Göylərdə, nə də Yerdə zərrə qədər bir şey Ondan gizli qalmaz. Bundan kiçik, yaxud böyük elə bir şey də yoxdur ki, açıq-aydın kitabda (lövhi-məhfuzda) olmasın!"
Nəml surəsi, 75-ci ayə:
Göylərdə və Yerdə (heç kəsin bilmədiyi) elə bir gizli şey yoxdur ki, açıq-aydın kitabda (lövhi-məhfuzda) olmasın!
Qaf surəsi, 4-cü ayə:
Həqiqətən, Biz Yerin onlardan nəyi əskiltdiyini (onları tədriclə necə çürüdüb məhv etdiyini) bilirik. Dərgahımızda (hər şeyi) hifz edən bir kitab (lövhi-məhfuz) vardır!
Fatir surəsi, 11-ci ayə:
Allah sizi (atanız Adəmi) torpaqdan, sonra nütfədən xəlq etmiş, sonra da sizi (kişi və qadın olmaqla) cüt-cüt yaratmışdır. O bilmədən heç bir qadın hamilə olmaz və bari-həmlini yerə qoymaz. Ömür sahibi olan birinin uzun ömür sürməsi də, onun (yaxud başqa birinin) ömrünün qısaldılması da ancaq kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmışdır. Həqiqətən, bu, Allah üçün çox asandır.
Başqa bir ayədə ümumi bir tərzdə bəyan edilir ki, aləmdə mövcud olan hər şey açıq-aşkar kitabda (imamda) yazılıb və əks olunub.
Yasin surəsi, 12-ci ayə:
Həqiqətən, ölüləri dirildən, onların (dünyada) nə etmiş olduqlarını və qoyub getdiklərini yazan Bizik. Biz hər şeyi hesaba alıb lövhi-məhfuzda (yaxud zəmanə imamının yanında) təsbit etmişik.
Hər şey hifz olunan lövhdə yazılıb. Allah-təala əzəl gündən müəyyən edilən bütün işlərin hökmünü bu lövhdə yazmışdır. Hifz edilən kitabın iki önəmli cəhəti vardır: bu kitabda yazılanlar dəyişməz və sabitdir, ikincisi isə, qiyamətdə oxunan insanın əməl dəftəri də burada yazılıb.
Deyilənlərə aid bir neçə Quran ayəsi gətirməklə fikrimizi təsdiqləyək.
İsra surəsi, 13-14-cü ayələr:
Biz, hər bir insanın əməlini öz boynundan asar və qiyamət günü (bütün əməllərini) açıq kitab kimi qarşısına qoyarıq.
(Və ona belə deyərik): "Oxu kitabını (əməl dəftərini). Bu gün sən özün-özünə haqq-hesab çəkməyə (özün öz əməllərinin şahidi olmağa) kifayətsən!"
Casiyə surəsi, 28-29-cu ayələr:
(Ya Peyğəmbər! O gün) hər ümməti diz çökmüş (yaxud bir yerə yığılmış) görəcəksən. Hər ümmət öz əməl dəftərinə tərəf çağırılacaqdır. (Onlara belə deyiləcəkdir:) "Bu gün sizə (dünyada) etdiyiniz əməllərin əvəzi (mükafatı və ya cəzası) veriləcəkdir!
Bu bizim kitabımızdır (sizin əməl dəftərinizdir). O sizin əleyhinizə haqqı deyər. Biz sizin etdiyiniz əməlləri (orada mələklərə bir-bir) (yazdırmışıq!)"
Zumər surəsi, 69-cu ayə:
Yer öz Rəbbinin nuru ilə işıqlanacaq, kitab (ortaya) qoyulacaq (hərənin əməl dəftəri öz əlinə veriləcək), onlar (bəndələr) arasında ədalətlə hökm olunacaq və onlara haqsızlıq edilməyəcəkdir!
Bundan əlavə, Quranda başqa bir kitabdan da bəhs edilir ki, həmin kitabın adı məhv və isbat lövhüdür. Bəs bu kitab və ya lövhün Allahın yanında olan açıq-aşkar (mübin) kitabdan fərqi nədir?
Məhv və isbat kitabı dəyişməyə qabildir – yəni burada yazılanlar sonra dəyişə bilər; başqa bir yandan, burada yazılanlar müəyyən səbəb və dəlillərə görə məhv oluna bilər və bütün bunlar Allahın hökmü ilə baş verir. Deməli, Allahın yanında olan əsl kitab dəyişməzdir və burada Tanrının əzəli və pozulmaz əmrləri yazılmışdır. O birisi lövhdə isə Allahın istədiyi şeyi məhv edə biləcəyi məsələlər əks olunur.
Rəd surəsi, 38-39-cu ayələr:
(Ya Məhəmməd!) Biz səndən qabaq da peyğəmbərlər göndərdik, onlara zövcələr, övladlar verdik. Allahın izni olmadıqca heç bir peyğəmbər heç bir möcüzə gətirə bilməz. Hər dövrün bir kitabı (lövhi-məhfuzda yazılmış hökmü) var. (İlahi kitablardan hər birinin öz nazil olma vaxtı var. Bunlar zamanın, dövrün tələbinə və ehtiyacına görədir).
Allah (həmin kitabdan) istədiyi şeyi məhv edər, istədiyini də sabit saxlayar (bəndələrinə aid hər hansı bir hökmü ləğv edib başqası ilə dəyişər və ya onu olduğu kimi saxlayar). Kitabın əsli (lövhi-məhfuz) Onun yanındadır.
Bu ayələrə əsasən, məhfuz lövh əsl kitabdır və dəyişməyə qabil deyil, bunun müqabilində isə başqa bir kitab da var: məhv və isbat kitabı və Allah iradə etdiyi hər şeyi məhv edə bilər.
Deməli, bu bölmədə iki lövhdən söhbət getdi: məhfuz (saxlanılan və hifz edilən) və məhv-isbat. İndi də hər iki lövhün təfsiri və şərhini izləməklə onlar barəsində məlumatımızı təkmilləşdirək.
Xülasə şəklində demək olar ki, dünyadakı hadisə və varlıqları iki mərhələ üzrə araşdırmaq mümkündür: birincisi, qəti və zəruri mərhələ, ikincisi, qeyri-qəti və şərti mərhələ.
Qəti mərhələ nədir? Bu mərhələdə bir şeyin səbəbləri tam və bütöv şəkildə araşdırılır. Bir məsələnin səbəb və mənşəyi tam aydınlaşarsa, həmin şeyin mahiyyəti yetərincə araşdırıla bilər. Bir şeyin səbəbi tam aydınlaşarsa, onun mahiyyəti zərurət kimi açıqlanar. Əksinə, əgər bir hadisənin səbəbi yarımçıq və naqis şəkildə araşdırılarsa, o zaman həmin hadisənin baş verməsi şərti və qeyri-zəruri olar – yəni bu iş baş tutmaya bilər. Məsələni sadə bir misal ilə izah edək. Əgər bir xəstə həkimə müraciət edərsə, həkim onun xəstəliyinin səbəbini tam araşdırıb müalicə edərsə, o, ölümdən qurtarar. Ölüm bu xəstə üçün qəti və zəruri olmaz. Həkim xəstəliyin müalicəsi üçün lazım olan dərmandan istifadə etməklə ölümün qarşısını ala bilər. Qeyri-zəruri olan hadisə bir növ məhv-isbat lövhü ilə düz gəlir. Öncə söylədik ki, bu lövhdə yazılan işlər dəyişə bilər. Əgər xəstə özünü müalicə etdirməsə, ölə bilər və bu hadisə isə məhfuz lövh ilə düz gəlir.
Deməli, qəti işlərin və səbəbi tam gerçəkləşən hadisələrin yeri məhfuz lövh və ya ümmül-kitabdır. Şərti işlər və səbəbi naqis olan hadisələrin yeri isə məhv-isbat lövhündədir. Başqa bir ifadə ilə desək, dəyişməz və sabit həqiqətlər mübin kitabda yazılıb, lakin dəyişkən və şərti həqiqətlər məhv-isbat lövhündə yazılıb.
Bəzi ariflər ilkin ağılı məhfuz lövh, külli nəfsi mübin kitab, təbii nəfsi isə məhv-isbat kitabı hesab etmişlər [61].
Buna görə bir sıra müasir tədqiqatçılar mübin imam anlamını aləmin nəfsi və canı bilmişlər.
Bu barədə belə deyilir:
"Mübin imam bütün mövcud aləmin ruhu və canıdır; Siz nə iş görsəniz, Yer onu qəbul edir, nə əməl etsəniz, Yer onu yazıb qeyd edər; Yerin ruhu, Yerin nəfsi mübin kitabın və mübin imamın hökmranlığı altındadır" [62].
Başqa bir yerdə belə deyilir:
Külli aləmin belə bir düzəni vardır: onun bədən, cəsədi vardır, onun eyni zamanda nəfsi vardır. İnsanın bədəni və nəfsi həmin külli aləmin bədən və nəfsindən bir nümunədir. Külli aləmdə və varlıq dünyasında baş verən hadisə, dəyişmə və çevrilmələr həyat vasitəsilə külli nəfsdən insanın bədən və nəfsinə keçir. Külli aləmdə hökmran olan hadisələr insan nəfsinə də təsir göstərir.
Aləmdə hökmranlıq edən külli nəfsin adı mübin imamdır və ya buna imam da deyilir. Xilqət dünyası və ya yaradılış aləmi isə ülvi (yüksək) və süfli (aşağı) varlıq aləmi ilə birgə olaraq mübin kitab adlanır [63].
Molla Sədra məhv-isbat lövhünü "elmi qədər" adı ilə şərh etmişdir. Onun nəzərincə, şeylərin müfəssəl (geniş) varlığı məhv-isbat lövhündə elmi qədər kimi tanınır. Varlığın xarici aləmdəki təzahürü isə obyektiv (eyni) qədər adlanır. O, fikrini belə açıqlayır:
"Əqli aləm hər sayaq dəyişmə və məhvolma hadisəsindən uzaqdır. Təbiətdə olan hər bir varlıq isə ilahi qəza aləmində və məhfuz lövhdə müəyyən bir surətə malikdir. Bu surət məhv olmaqdan uzaqdır. Varlığın başqa bir idrak surəti də vardır ki, bu da məhv-isbat lövhündə qərar tapır. Varlığın üçüncü surəti maddi xarakter daşıyır və buna "həyula" – maddə deyilir. Bu surət isə dağılmağa və məhv olmağa məhkumdur. Varlığın dəyişən surəti xarici qədər adlanır. Xarici (zahiri) qədər – məhv və isbat lövhü, o birisi isə kövn (yaranma) və fəsad (dağılma) mərhələsidir [64].
