Varlıq aləmi barədə bəhs edilən mövzulardan biri də bu aləmin quruluş və düzəninin necə olmasıdır. Burada belə bir sual qoyulur: dünya düzəni gözəl və ahəngdar şəkildə qurulub, yoxsa yox? Bu düzən mümkün ola biləcək ən yaxşı, yoxsa əksinə ən pis düzəndir? Dünyada xeyir və şər, yaxşı və pis tərəflər vardır. Əgər dünyada şər məfhumu vardırsa, biz bu düzəndə gözəllik axtara bilərikmi və ümumiyyətlə dünyanı gözəl və ahəngdar adlandırmaq olarmı?

Bəşər mədəniyyətini təhqiq edən mütəfəkkirlər qədim zamanlardan bu barədə bəhs etmiş və təhlil aparmışlar. Bu sırada iki mövqeyə rast gəlmək olur:

A. Bir dəstə nikbinlik (optimizm) fəlsəfi baxışlarına malik olan mütəfəkkirlərdir ki, onlar dünyada baş verənlərə və kainatın özünə nikbin bir mövqedən baxırlar. Onlar dünyadakı pislik və eybəcərliyi inkar edirlər. Sonra isə belə bir fikir irəli sürürlər ki, dünyadakı xeyir meyllər şər cəhətlərə üstün gəlir. Onların nəzərincə son qələbə və uğur xeyir tərəfdə olmalıdır. Dərdlər və əzablar bir növ nisbi və keçici işlərdir, bunlar istər-istəməz ötüb keçəcəklər.

B. Başqa bir dəstə isə bədbinlik (pessimizm) fəlsəfi cərəyanının tərəfdarlarıdır və varlıq aləmini pislik və eybəcərlik mövqeyindən görürlər. Onlar həyatın təkcə pislik və əzablarını qabardır və xeyirin qələbəsinə ümid bəsləmirlər. Hətta belə fikir irəli sürürlər ki, varlıqda olan gerçək nə varsa şərdir. Deməli, dünyadakı xeyir işlər müvəqqəti və ötəridir, şər və fəsad isə varlıq dünyasında həmişəlik qalandır.

Varlıq dünyasının düzəni barədə bəhs edən alim və mütəfəkkirlərin bir qisminin fikir və mülahizələri maraqlıdır. Qədim mədəniyyətlərdən danışarkən Buddanın adını çəkmək olar. Budda təliminə görə insanların həyatı başdan-başa dərd və əzabdır. Bu barədə belə deyilir:

"Doğulmaq əzabdır, qocalıq əzabdır, xəstəlik əzabdır, ölüm əzabdır; əziz və yaxın adamlardan uzaq düşmək ağrılı və çətindir, əzizlərlə qiyamətdə bir yerə toplanmaq əzabdır, arzulara yetişmək əzabdır" [94].

Mani təliminə görə mövcud dünyanı yaradan zülmət tanrısıdır, çünki düzgünlük və yaxşılıq tanrısı dərd və əzab dolu bu dünyanı yarada bilməzdi. Bəzi tədqiqatçıların nəzərincə Mani təlimindəki bədbinliyin kökünü qnostisizmdə axtarmaq lazımdır. Xristianlıqdan sonra yayılan həmin baxışda dünyada şərin hökmranlıq sürməsi məsələsi qoyulurdu. Həmin ideyanın ardıcılları belə bir əqidəyə malik idilər ki, varlıq aləmini Allah yaratmayıb, çünki bu dünya dərd, əzab, şər və fəsadla doludur. Xeyir Allahı belə bir eybəcər dünyanı yaratmazdı.

Qnostiklərin əqidəsincə, varlıq mərtəbələrində Allahdan sonra eonlar yerləşir və dünyanı həmin eonlar xəlq edib. Böyük Tanrı eonlardan birini gözəl və yaxşı dünya yaratmağa təyin edib. Lakin həmin eon özünü Allahın canişini etdi və başdan-başa dərd və əzabla dolu bu dünyanı yaratdı.

Qədim yunan filosofları arasında Platon isə dünya düzənini gözəl və ahəngdar bir proses kimi qiymətləndirib. Onun fikrincə, aləmi yaradan hamıdan üstün və yaxşıdır. Heç bir kəs də Ondan mükəmməl və gözəl bir dünya yarada bilməzdi. Platon öz "Timaos" adlı traktatında belə yazır:

"Həqiqət bundan ibarət olub və elə bu sayaq da var: dünyanı hamıdan yaxşı və üstün olan Xaliq yarada bilərdi. O elə yaradıb ki, hər kəsdən gözəl yaradıb" [95].

Epikür fəlsəfəsində isə dünya düzəninin gözəlliyi barədə tezis məqbul deyildir, çünki bu təlimdə insan hər bir gözəlliyin meyarı sayılır və dünyadakı gözəl düzən də bu meyara əsaslanır. Epikürə görə eyblər və naqisliklər də insan həyatındadır. Dünya düzənini isə gözəl hesab etmək olmaz. Onun davamçılarından biri Lukersius belə yazırdı: "Belə bir təsəvvür yaranmışdır ki, xilqətdə olan fayda və mənfəəti, Allahın dünyanı idarə etməsini bütün dünya və buradakı varlıq nümunələrində müşahidə etmək mümkündür. Bu təsəvvürlər tamamilə həqiqətdən uzaqdır. Dünya heç vaxt insan xatirinə Allahın iradəsi ilə yaranmayıb, yoxsa dünyada bu qədər eyblər və nöqsanlar olmazdı" [96].

Stoizm fəlsəfəsi təliminin tərəfdarları isə əksinə dünya nizamında olan gözəlliyi təsdiq etmişlər. Markus bu barədə belə söyləyir ki, qarşıya nə gəlirsə xeyirdir. Onların baxışları tənqidə məruz qalmışdır. Stoiklər isə həmin tənqidlərə cavablar vermişlər. Bunların bir hissəsini diqqətə çatdırmaq istərdik:

"Dünyanın qayəsinin səbəbləri barədə stoiklərin söylədikləri fikirlər və bu səbəbin Allahın iradəsi kimi qələmə verilməsi müxaliflər tərəfindən şübhəyə alındı və həmin baxışlar tənqidə məruz qaldı. Onların iradları şər məsələsindən başlayır. Stoiklərin əleyhdarları belə söyləyirlər ki, biz təbiətin çoxlu zərərli bitkilər və ziyanlı heyvanlarla dolu olduğunu görürük. Hər gün dünyada qorxunc və dəhşətli hadisələrin baş verdiyini görürük: ən eybəcər xəstəliklər, tufan və fəlakətlər, qanlı müharibələr, təlatümlü inqilablar və s. dünyanı bürüyür. Bəs bu qədər şər haradandır?

Əgər ilahi iradə dünyada həmişə xeyir qaynağıdırsa, həmin iradə nə üçün kainatda baş verən şər hadisələrin qarşısında səhlənkarlıq edir?

Lakin stoiklər bu iradlara cavab verir və öz fikirlərini dəlillərlə əsaslandırmağa çalışır. Onların dəlilləri isə Platon və davamçıları tərəfindən məqbul sayılır. Bu dəlillər nədən ibarətdir?

Birinci cavab budur ki, dünya təzadlı proseslərlə əhatə olunub. Heç bir şey onun əks tərəfi, zidd tərəfi olmadan mövcud ola bilməz. Doğru və yalan, savab və xəta, ədalət və zülm bir-birini ayırd etmək üçün qoşa dayanır. Birisi olmasa, o birisi barədə bəhs etmək olmaz.

İkinci dəlil odur ki, insan kamil bilgi və idraka malik deyildir. Ziyanlı heyvanların fəlsəfəsi, zərərli bitkilərin hikməti və bu sayaq təzadlı məsələlərin tam təhlili bəşərin fəhmindən xaricdir. Yalnız Zevs tanrısı onları bilir.

Üçüncüsü, yüksək xeyir mövqeyindən, kamillik baxımından dünyada baş verən hadisələrə baxdıqda şərin özü də müəyyən faydanın və xeyirin

müqabilində gəlir.

Dördüncüsü, bəşər həyatında bir çox zərərli hadisələr baş verir ki, bunun səbəbi insanın ağılsız hərəkətlərindədir. İnsan çox vaxt ilahi qanunlara qarşı çıxır, təbiətdəki qanunauyğunluqları nəzərə almadan rəftar edir və şər daha çox cahillikdən doğur, insanın ağılsızlığı bir çox bəlaların üz verməsinə səbəb olur" [97].

Avropa filosofları arasında alman alimi, riyaziyyatçı filosof Vilhelm Nits (1647-1716) başqalarından daha çox dünya düzəni və buradakı ilahi ədalət məsələsi ətrafında bəhs etmişdir. Onun nəzərincə, Allahın yetkin hikmətinə görə, Tanrı sonsuz xeyir qaynağıdır. Allahın hikməti mümkün olan variantlar içərisində ən mükəmməl və ən gözəl dünya düzəni yaratmışdır. Bu dünyada hər nə varsa, hər nə yaranıbsa ən yaxşı tərzdə yaranıb.

Belə bir sual ortaya çıxır:

Dünya düzəni gözəl və kamildirsə, bəs aləmdə mövcud olan şər işlər haradandır?

Nits bu suala cavab verərkən belə söyləyir ki, dünyada üç növ şər vardır. Biz bunları təhlil etdikdə belə bir nəticəyə gəlirik ki, mövcud dünya düzəni mümkün olanlar arasında ən yaxşısıdır.

Üç şər nədir?

1. Metafizik şər.

2. Fiziki şər.

3. Əxlaqi şər.

Bunların hər birinin qısa izahını verək:

Məxluqda olan ruhi və cismani naqisliklər. Bunların özü məxluqun mövcudluğu üçün lazımi şərtdir. Yəni əgər məxluq eyb və nöqsandan xaric olsaydı daha məxluq olmazdı, çünki kamillik Allaha xasdır, xilqət Xaliqdən aşağı və naqisdir. Xilqətin şərtlərindən biri onda olan naqislikdir.

Maddi varlıqlara xas olan nöqsan və iztirab belə adlanır. Bu da varlığın

şərtlərindən biridir. Ziyan və şər olmasa, insan xeyir və faydanı tanıya bilməz. İnsan yaxşı işin əzabını və zəhmətini çəkməsə, onun xeyir olduğunu bilməz, ona qədir-qiymət verməz.

Bu isə insanların öx ixtiyarında olan davranış və əməllərlə bağlıdır – yəni, insan müxtəlif pis və günah işlər etməklə şər törədir. Allah insanlara ağıl və iradə seçimi vermiş, onları hər sayaq pis və günah işlərdən çəkindirmişdir. Bunlarla yanaşı, dünyada rast gəldiyimiz şərlərin hamısı mütləq mənada şər deyildir və bir sıra işlər vardır ki, onlarda xeyir nişanələri müşahidə edilir. Xeyir işlər şərdən çoxdur.

Bu nəzəriyyə Qərbdə Volter (1694-1778) tərəfindən kəskin tənqid edildi. Volter Allahın hikmətini ən yetkin ilahi hikmət sayır və belə söyləyir ki, bu məsələ heç də o demək deyildir ki, dünyada şər işlər yoxdur. Allahın hikməti əsasdır, şər və pisliklər isə şərti və nisbidir. Dünyada baş verən şər və pisliklər göstərir ki, bizim yaşadığımız dünya mümkün olan dünya sistemləri arasında ən yaxşısı deyildir. Volter bu arada zəlzələ, taun və qıtlıqdan baş verən tələfatı, müharibədən törənən fəlakət və müsibətləri misal olaraq gətirir və belə bir qənaətə gəlir ki, mövcud dünya ən gözəl dünya deyil. O, öz fikirlərini "Sadəlövh" adlı əsərində açıqlamışdır.

1.Dünya düzəni iki şərtə uyğun əsaslandırılır: şaquli və üfüqi dünya düzəni.

Şaquli dünya düzəni dedikdə varlıq aləminin Allahla rabitəsi və əlaqəsi nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, Allah ilə məxluq arasında səbəb-nəticə əlaqəsi vardır. Burada əsas qaynaq və əsl həqiqət Allahdır. Allahın varlıq aləminə münasibəti onu yaratmaqdan irəli gələn münasibətdir. Allah ilə məxluq və təbiət arasındakı fasilədə mələklər vardır. Bunlar Allahın xilqətinin mərhələ və vasitəsidir. Onların bir vəzifəsi vardır: aləmdəki işlərə tədbir görmək və onları idarə etmək. Bu isə bir çox Quran ayələrində, o cümlədən Naziat surəsi, 5-ci ayədə vurğulanır.

Mələklərlə yanaşı, xilqətin yaranış mərhələlərində Ərş, Kürsü, lövh və qələm məfhumları da vardır. Bunlar bir daha təsdiqləyir ki, Allahın xilqətindəki hikmət nizam və qanun-qayda üzrədir. Allahın yaratmaq iradəsi hesab-kitab əsasında tənzimlənib. Allahın iradəsi əzəldən belə qurulub ki, dünyada baş verənlər və xilqət müəyyən səbəb və dilillərlə əsaslandırılsın. Hədislərdə də deyilir ki, Allahın iradəsi hər bir işin səbəb üzərində qurulduğunu təsdiq edir.

Dünyada müşahidə edilən ikinci düzən üfüqi adlanır – yəni, dünyada varlıq aləminin yaradılışı ilə bağlı olan şaquli düzənlə yanaşı, təbiət aləminə xas olan üfüqi düzən də vardır. Bu düzən təbii hadisələr arasındakı ardıcıl əlaqələri əks etdirir və buna riyazi düzən də deyilir. Təbiət aləmində yaranan hər bir hadisə bir sıra şərtlərlə bağlıdır və həmin şərtlər bu hadisələrin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, ata-ana olmadan övlad dünyaya gəlməz. Hər hansı bir bitkinin cücərib böyüməsi üçün münasib mühit – su, hava və torpaq lazımdır.

Varlıq aləminin mahiyyəti elə şəkildə düzənlənmişdir ki, buradakı şaquli və üfüqi münasibətlər varlığın öz substansiyasından doğur. Xilqətin zatında bu münasibətlər təbii haldır. Dünyanın və kosmoloci qurumun mahiyyətində olan bir çox şübhəli və qaranlıq məqamların izahı üçün kainat düzənindəki münasibətləri dərk etmək lazımdır.

Deməli, xilqət aləmində hər nə baş verirsə, səbəb-dəlil üzrə baş verir və burada səbəb-nəticə əlaqəsi özünü göstərir.

Səbəb-nəticə əlaqəsində isə üç əsas prinsip diqqəti cəlb edir:

1. Hər bir nəticənin (hadisənin) səbəbi vardır.

2. Səbəb və nəticə arasındakı münasibət zəruriyyət əlaqəsi üzrə gerçəkləşir.

3. Səbəb və nəticə arasında eyni mənşəli münasibət vardır.

Birinci prinsipə görə, dünyada heç bir şey və hadisə öz-özünə yaranmır və baş vermir. hadisələrin törəməsi təsadüfi ola bilməz və təsadüfi halların da

öz səbəbi və kökü var.

İkinci prinsipə görə, əgər bir şeyin yaranma və baş verməsi üçün səbəb tam yetişibsə, deməli nəticə mütləq olacaqdır. Onun baş verməməsi mümkünsüzdür.

Üçüncü mənşə prinsipinə görə, hər bir nəticə hər hansı bir səbəbdən törənə bilməz – yəni, hər bir nəticənin özünə xas səbəbi var. Deməli, hər bir səbəb də özünə uyğun nəticəyə gətirib çıxarır. Məsələn, yağış buludun boşalmasının nəticəsidir. Hərarətin düşməsi suyun buzlaşmasına səbəb olur – yəni, səbəb-nəticə arasında konkret uyğun münasibət vardır.

2.Vücudun – yəni varlığın başlanğıcı və qaynağı (məbdə) xeyir və kamillikdir. Şaquli münasibət üzrə Allah tərəfindən təbiət aləminə nazil olan varlıq ünsürləri üfüqi münasibətlərdəki kanallara daxil olur, əgər bu kanallar sağlam olmasa, nəticədə pis və şər işlər baş verir. Məsələn, ata və ana dünyaya övlad gətirir. Övladın yaranması ata və ana vasitəsilə gerçəkləşir. Burada üfüqi münasibət vardır və övladın sağlamlığı ata toxumunun və ana bətninin sağlamlığından asılıdır. Burada başqa dəlillər də ola bilər. Yəni, sağlam uşaq üçün təbiət aləmindəki üfüqi münasibətlərdə münasib şərtlər təmin olunmalıdır.

Deməli, aləmdə baş verən şər işlərin çeşidli səbəbi vardır və bu səbəblər və hərəkətlər dünya düzənində olan üfüqi münasibətlərdən doğur. Buradakı şərait müəyyən hadisələrin baş verməsinə səbəb olur. İkincisi, dünya düzəni şərti və süni bir düzən deyil, insan burada hər şeyi öz istəyinə uyğun dəyişə bilməz. Ancaq bəzi şeyləri öz səyi və ağlı ilə dəyişdirə bilər. Məsələn, sağlam bir övlad istəyənlər cəmiyyətin iqtisadi rifahını, mədəniyyət və səhiyyəsini yüksək səviyyəyə qaldıra bilərlər. İnsan təbiətdə olan nemətlərdən səmərəli və zərərsiz istifadə etmək istəyirsə, gərək bir sıra təbii amilləri və səbəbləri yaxşı öyrənə, ziyanverici ünsürlərin və xəstəliklərin qarşısını öz elmi təcrübəsi əsasında ala.

Təbiətdə yaradılan nə varsa, Allah tərəfindən yaxşı və gözəl tərzdə yaradılıb – yəni hikmət və qanunauyğun prinsipilə xəlq olunub. Allah – hər bir varlığın Xaliqi və qaynağı kimi gözəl və mükəmməl bir dünya düzəni yaradıb. Dünyada olan afət və mənfi proseslər qanunauyğun haldır və bunlar dünya düzənində olan təbii və üfüqi münasibətlərin nəticəsidir. Cəmiyyət və insan həyatında olan bir çox mənfi və şər hadisələr isə elə insanların özü tərəfindən törənir. Sərvət və hakimiyyət uğrunda gedən müharibələr, istila və işğalçılıq minlərlə-milyonlarla insanı evsiz-eşiksiz, ac-yalavac qoyur, acgöz diktatorlar ölkənin sərvətlərini talayıb öz xalqını səfalətə düçar edir. İnsanların azğınlığı bəşər tarixində çoxsaylı fəlakətlər törədib və törədir.

Volter kimi mütəfəkkirlər Allahın xilqətindəki gözəl dünya düzəninin mahiyyətini dərk etməmişlər və insanların öz ixtiyarı ilə etdikləri şər əməllərin məsuliyyətini də sanki Allahın üzərinə qoymağa çalışmışlar. Onlar ilahiyyatçıların əksinə olaraq, dünya düzənini şər dolu bir hərəkət bilmiş, eyni zamanda zəlzələ, müharibələr, qıtlıq kimi təbii və qeyri-təbii hadisələri eyni bucaqdan izah etmişlər. Deməli, təbiətdə və insanların rəftarında olan mənfi hadisələr üfüqi münasibətlərdən irəli gəlir. Bir sıra hallarda isə bəşər özü həmin hadisələrin törədilməsində birbaşa məsuliyyət daşıyır. İnsanlar eyni zamanda öz elmi və təcrübi bacarıqları ilə bir çox hadisələrin qabağını ala bilər, sel və zəlzələ kimi bədbəxt fəlakətlərin nəticələrini aradan qaldıra və qabaqcadan zərərini azalda bilər. İnsanlar elmi-texnoloci tərəqqi sayəsində bir çox təbiət hadisələrinin müsbət məcraya yönəlməsinə imkan tapa bilir. Eyni zamanda insanlar öz ictimai və fərdi həyat prosesində məntiqlə davranaraq başqalarına vurulacaq zərərin və bədbəxtliyin qarşısını ala bilər.

3.İnsanların şər adlandırdığı bir çox şeylər nisbi xarakter daşıyır və həqiqi mənaya malik deyil.

Əşya və hadisələrə aid edilən sifətlər iki qismə ayrılır:

1. Həqiqi sifətlər.

2. Nisbi sifətlər.

Hər hansı bir predmetə birbaşa aid edilən, başqa predmetlərin xüsusiyyətini nəzərə almadan sırf həmin predmetlə əlaqələndirilən sifət həqiqi sifət adlanır. Lakin başqa predmetləri və cəhətləri nəzərə alaraq hər hansı bir predmetin nisbi xüsusiyyətini ayırd edən sifət isə nisbi sifət adlanır. Bir predmetin xüsusiyyətinin müqayisə yolu ilə ayırd edilməsi nisbi sifət deməkdir. Əgər müqayisə yoxdursa, həmin sifət həqiqidir. Məsələn, həyat hər bir canlı varlıq kimi həqiqi sifətdir, çünki həyat birbaşa canlı varlığa xas sifətdir və başqa predmetlərə aid edilə bilməz. Lakin böyüklük və kiçiklik, qısalıq və uzunluq, irilik və xırdalıq nisbi sifətlərdir. Yəni, bu sifətlər müqayisə yolu ilə müəyyən edilir. Bir şey ikinci bir predmetlə müqayisədə böyükdürsə, üçüncü bir predmetlə müqayisədə kiçik ola bilər. Dəvəquşu qarışqa ilə müqayisədə böyük, lakin fil ilə müqayisədə kiçikdir.

Dünyada və varlıq aləmində müşahidə edilən bir çox pis və şər xüsusiyyətlər vardır ki, onlar həqiqi deyil, nisbi sifətlərə aid edilir. Məsələn, cəhl və yoxsulluq həqiqi sifətlər sayılır, lakin bəşər öz ixtiyarı ilə onları aradan qaldıra bilər. Ancaq zəlzələ, sel və başqa təbii fəlakətlər qarşısı alınmayan nisbi sifətlərdir. Göydən yağan yağış selə səbəb olarsa və həmin sel evləri dağıdar və insanlara fəlakət gətirərsə, şər sifətə malik olar, lakin yağış quru yerləri suvarar, bitkilərin böyüməsinə və bolluğa səbəb olarsa, xeyir sifətə malik olar. Deməli, bir sıra sifətlər nisbi olaraq bir məqamda şər, başqa məqamda xeyir sifətlər kimi tanınır. Başqa sözlə desək, yağışdan sonrakı yaranan sel bir növ təbiətdə olan bir sıra üfüqi münasibətlərə əsasən dəyərləndirilir, bəziləri üçün xeyir, bəziləri üçün şər sifətlə yadda qalır, birisi üçün yaxşı, başqası üçün pis olur. Deməli, bu sayaq pis sifətlər nisbidir, zəhərin özü ilan üçün pis deyil, yaxşıdır, lakin ilan başqasını sancarsa, onun üçün pisdir. Lakin ilan zəhəri padzəhr kimi zəhərə qarşı işləndikdə yaxşı sayılır. Əgər ilan zəhəri insan ölümünə səbəb olursa, bu halda həmin insan üçün pis sayılır. Lakin ilan zəhərindən dərman kimi istifadə edildikdə bu sifət dəyişir və yaxşı olur. Deməli, burada söhbət nisbilikdən gedir. Buna görə də filosoflar hər bir varlıq nümunəsinə iki yöndən baxırlar: varlığın öz-özünə mövcud olan vəziyyəti və xüsusiyyəti, varlığın həqiqi cövhəri və substansiyası; varlığın başqa şeylərlə müqayisədə ortaya çıxan sifət və özəlliyi, onun aksidensiya və izafi xüsusiyyətləri.

Allahla bağlı olan cəhətlər varlığın əsası və mahiyyəti hesab olunur və dünyada elə bir varlıq yoxdur ki, özü və öz mahiyyəti üçün pis olsun. Yəni hər bir varlıq özlüyündə özü üçün yaxşı hesab olunur. Əgər varlıq pisdirsə, o başqası üçün pisdir və burada nisbilik münasibəti özünü göstərir. Məsələn, canavar və ya ilanın varlığı özləri üçün pis deyil, ancaq başqaları üçün pis sayıla bilər. Deməli, bir varlığın pisliyi başqaları üçün və başqalarına münasibətdə aşkar olur, yoxsa ki, onun özü üçün pis olması mümkün deyil. Pişik siçan üçün pisdir, özü üçün pis deyil.

Allah-təala varlıqların həqiqi cəhətlərini yaratmışdır, onların məcazi və nisbi tərəfləri ikinci dərəcəli məsələdir. Məcazi varlıq ikinci xilqətdir və onun sifətləri başqaları ilə müqayisədə müəyyən edilir. Xilqətin yaranışı ondan asılı deyil və onun mahiyyətində xeyir sifəti vardır. Deməli, şər işlər şeylərin mahiyyətində deyil, nisbi baxışlarda ifadə olunur. Şər sifətlər aksidensiya və məcazi varlığa aiddir.

4.Öncə dünyanın qanun-qaydaya malik olduğunu söyləmişdik. Burada baş verən və gerçəkləşən hər bir şey qanunauyğun şəkildə və səbəbiyyət-nəticə münasibəti əsasında cərəyan edir. Buraya daha bir məqamı əlavə etmək istəyirik: varlıq aləmi bölünməz vahid bir tamdır. Ona görə burada baş verən hadisələr və yaranan varlıqlar arasında bağlılıq və qarşılıqlı əlaqə mövcudur. Dünyanın bir hissəsini ondan qoparmaq, başqa bir hissəsini saxlamaq mümkün deyil, yəni, dünyanın bütün tərkib hissələri arasında elə bir ahəngdar əlaqə vardır ki, bunlar bir-birindən ayrı və rabitəsiz halda qala bilməz. Bu münasibət və rabitə qırılarsa, dünya düzənindəki nizam və ahəngdarlıq pozular və ya bir hissənin bu düzəndən ayrılması bütün düzənin məhv olmasına səbəb olar. Bir hissənin yerində saxlanması isə bütün dünya düzəninin saxlanmasına səbəb olar [98].

Bu mövqedən yanaşdıqda, varlıq aləmində xeyir ilə şər bir-birindən ayrılmazdır. Bir nəfər öz canını xilas etmək üçün çətin cərrahiyyə əməliyyatının ağrı-acısını qəbul etməlidir. Bu ağrı-acı şər və pis olsa da, son xeyir xatirinə ona dözmək lazım gəlir.

Hafiz demişkən:

Tikansız gül dərmək olmaz çəməndə

Haqqın nuru saçar zülmət içində.

Belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, nə üçün şər xeyirdən ayrılmazdır? Qeyd edək ki, şər bir növ maddi aləmin təzahürlərindən sayılır. Maddi dünya isə bütün kamil sifətlərə malik deyil. Bu aləmdə sırf xeyir sifətlərin olması mümkünsüzdür və sırf xeyir təkcə təbiət aləmindən yüksəkdə dayanan metafizik dünyada gerçəkləşməyə qabildir. İbn Sinanın söylədiyi kimi, dünyada olan şər hadisələr, ümumi xeyir işlər müqabilində azdır. Allah çoxsaylı xeyir hadisələri azacıq şər müqabilində yaradıb, əgər xeyir şərdən üstün olmasaydı, bu özü dünyada ən böyük şər olardı [99].

5.Xeyir və şəri bütöv dünya düzəni səviyyəsində dəyərləndirmək olar – yəni, bu iki məfhum tək-tək hadisələr və fərdi maraq çərçivəsində deyil, ümumi mövqedən yanaşmaqla düzgün anlaşıla bilər. Bir şey fərdi qaydada və ayrıca götürülmüş şəkildə bir nəfər və ya dəstə üçün şər kimi qəbul edilsə də, ümumi dünya düzənində başdan-başa xeyir kimi qəbul edilər. Yağış selə dönüb birisinin evini viran edərsə, həmin fərd üçün şər hesab edilər, lakin ümumi mənafe və maraq baxımından yağış başdan-başa xeyir və bərəkət qaynağıdır. Göydən yağan yağmur təbii haldır və daha burada seçim imkanı yoxdur və heç də kiminsə evini dağıtmaq niyyəti ilə yağmır. Onun yağması bitki aləminin inkişafına, tarla və çəmənliklərin abadlaşmasına səbəb olur. Dünya düzənindəki gözəllik məsələsini təhlil edərkən insanların fərdi istəklərini meyar kimi götürmək düzgün deyildir. Fərdi baxımdan yanaşdıqda bir şey kimin xoşuna gəlsə xeyir, kimin isə xoşuna gəlməsə şər kimi qiymətləndirilə bilər. İnsan özü də dünyanın bir parçası və xilqətin bir nümunəsidir. Ona görə bütöv və külli dünya düzəni haqqında bəhs edərkən xilqətdəki cüzi varlıqların mövqeyindən deyil, külli aləmin zirvəsindən baxmaq lazımdır.

Dünya düzəni haqqında bəhs edənlərin çoxusu məhz bu incəliyi dərk etmədən, külli münasibəti nəzərə almadan fərdi yöndən çıxış edərək, bu düzənin mənfi olduğunu iddia etmişlər. Mənfi münasibətin kökü burada gizlənmişdir. Onlar külli aləmin düzənindəki ümumi prinsipləri nəzərə almır və cüzi aləmdə olan nöqsanları əsas tutaraq yanlış nəticə çıxarırlar. Bu zümrə səbəb-nəticə münasibətini də həmin baxışla yanlış şəkildə açıqlayır və dünya düzənini mənfi mənada təqdim edir. Dünya düzəninin ümumi və külli səviyyədə gözəl olduğunu dərk edən filosoflar arasında Platon özəlliklə seçilir və o, bu incəliyi çox yaxşı anlayaraq belə söyləyir:

"Bu dünyada bütün şeylər bərabər və eyni ola bilməz. Belə olsaydı dünyada heç bir nizam və düzən qurula bilməz, külli aləmin tərkib hissələri arasında əlaqə yaranmazdı. Bütün dünya sanki canlı bir bədəndir. Ona görə bu bədənin bir üzvünün başqa üzvündən daha əhəmiyyətli və ya az əhəmiyyətli olması barədə mülahizə yürütmək yanlışdır. Əsas diqqət bir məsələyə yönəlməlidir ki, görəsən bu düzəndə hər bir hissə öz yerindədir, yoxsa yox?

Naqis şeylərin də öz yeri vardır. Bir və ya bir neçə cüzi şey xatirinə külli düzəni tənqid etməyə haqqımız yoxdur. Məsələn, bütöv bir insandan bir tükü və ya barmağı götürüb, Tanrı xilqətinin cilvəsi olan insandan ayrı şəkildə baxa bilmərik" [100].