178-179-CU AYƏLƏR.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ (178) وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَاْ أُولِيْ الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (179)
TƏRCÜMƏ:

178- "Ey iman gətirənlər! Sizə öldürülənlər barəsində qisas qanunu yazıldı: Azad insan müqabilində azad insandan, qul müqabi-lində quldan, qadın müqabilində isə qadından (qisas alınmalı-dır). Bir kəs öz dini qardaşı tərəfindən əfv olunarsa (və qan ba-hası alıb qisasdan keçərsə) bu halda bəyənilən yol seçilməlidir. (Diyə verilərkən onu verən şəxsin vəziyyəti nəzərə alınmalıdır). O (qatil) da diyəni gözəl surətdə (öldürülən şəxsin qəyyumuna) verməlidir. (Bunu verməkdə səhlənkarlıq etməməlidir). Bu, Allah tərəfindən rəhmət və hökmün yüngülləşdirilməsidir. Hər kəs bundan sonra təcavüz edərsə dərdli əzaba düçar olacaqdır.”

179- "Və ey əql sahibləri! Sizin üçün qisasda həyat vardır, bəlkə təqvalı olasınız.”
AYƏLƏRİN NAZİL OLMA SƏBƏBİ

Cahiliyyət dövründə ərəblər arasında belə bir adət var idi ki, onların qəbiləsindən bir nəfər öldürüldükdə, zə-rər çəkən tərəf qatilin mənsub olduğu qəbiləyə divan tuta-raq, hətta həmin qəbilənin bütün üzvlərini öldürmək üçün heç nəyi əsirgəmirdi. Yuxarıdakı ayə nazil olaraq ədalətli qisas hökmünü bəyan etdi.

Bu islami hökm həqiqətdə o zaman bir-biri ilə təzadlı olan iki hökm arasında orta mövqe tutur. Belə ki, onların bəziləri qisası vacib bilir və ondan başqa heç nəyə icazə vermir, bəziləri isə yalnız diyə və qan pulunu zəruri hesab edirdilər. İslam dini, öldürülən şəxsin qəyyumları qatili əfv etmədikləri halda qisas hökmünü, əfv etdikləri halda isə diyəni müəyyən etmişdir.
TƏFSİR:
QİSAS CƏMİYYƏTDƏ HƏYAT VƏ ASAYİŞ AMİLİDİR!

Bu ayələrdə bir sıra islam hökmləri şərh edilərək təkmilləşdirilir.

Əvvəlcə cəmiyyətdə son dərəcə yüksək əhəmiyyətə malik olan toxunulmamazlıq və ehtiram məsələsi irəli çəkilir və cahiliyyət dövrünün adət-ənənələri batil hesab edilir. Möminlərə xitab edilərək buyurulur: "Ey iman gətirənlər! Sizə öldürülənlər barəsində qisas qanunu yazıldı:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى

Quran bəzən icrası vacib olan hökmləri, o cümlədən, yuxarıdakı hökmü "kutibə əleykum” (sizə yazıldı) cümləsi ilə ifadə edir. Həmçinin vəsiyyət və oruc barəsindəki ayələ-ri də "kutibə” sözü ilə bəyan edir. Ümumiyyətlə bu təbir mət-ləbin əhəmiyyətinə təkid edir, çünki həmişə bütün cəhət-lərdən qəti və ciddi olan məsələlər yazılır.

Ayənin nazil olma səbəbində qeyd olunduğu kimi, bu ayə cahiliyyət dövründə qətl hadisəsi baş verən zaman qisas alınmasında ifratçılığın qarşısını almaq məqsədi da-şıyırdı. "Qisas” sözünün seçilməsi göstərir ki, öldürülən şəxsin qəyyumu qatildən qisas alaraq onu qətlə yetirmək haq-qına malikdir. Amma bununla da kifayətlənməyib ayənin da-vamında ədalət məsələsini də xatırladaraq buyurur: Azad in-san müqabilində azad insandan, qul müqabilində quldan, qa-dın müqabilində isə qadından (qisas alınmalıdır).

الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى

Gələcək bəhslərdə izah edəcəyik ki, bu məsələ kişi qa-nının qadın qanından üstün olmasına dəlil ola bilməz və qatil kişidən də müəyyən şərtlər daxilində öldürülmüş qa-dının qisasını almaq olar.

Sonra məsələnin bir daha aydınlaşması üçün buyuru-lur ki, qisas haqqı öldürülən şəxslərin qəyyumlarının haq-qıdır və bu, (qəyyumlar tərəfindən) hökmən icra ediləsi bir hökm deyildir: Belə ki, istəsələr qatili bağışlayar və əvə-zində qan pulu alarlar. Hətta onu qan pulu almadan da əfv edə bilərlər.

Ayə əlavə edir: "Bir kəs öz din qardaşı tərəfindən əfv olu-narsa (və qan bahası alıb qisasdan keçərsə) bu halda bəyənilən yol seçilməlidir. (Diyə verilərkən onu verən şəxsin vəziyyəti nəzərə alınmalı, təzyiqə məruz qalmamalıdır). O (qatil) da diyəni gö-zəl surətdə (öldürülən şəxsin qəyyumuna) verməlidir. (Bunu ver-məkdə səhlənkarlıq etməməlidir).”

فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ

Beləliklə, bir tərəfdən öldürülən şəxsin qəyyumları-na tövsiyə olunur ki, qatili bağışlayaraq qisasdan keçsələr, onun qan pulunu almaqda ifrata varmasınlar və ondan isla-mın müəyyən etdiyi ədalətli məbləği almaqla razılaşsın-lar. Habelə qatil bir dəfəyə ödəyə bilmədiyi halda, həmin məbləği ondan hissə-hissə alsınlar. Digər tərəfdən də "və ədaun iləyhi bi ihsan” cümləsi ilə qatilə tövsiyə edir ki, qan bahasını ödəməkdə düzgünlüyə riayət etsin, öz borcunu vax-tında və səhlənkarlıq etmədən qaytarsın. Beləliklə, hər iki tərəfin vəzifəsi lazımınca müəyyən edilir.

Ayə axırda istər qatilin, istərsə də öldürülən şəxsin qəyyumları tərəfindən həddi aşmağın cəzaya layiq olmasını bəyan etmək üçün buyurur: "Bu, Allah tərəfindən rəhmət və hök-mün yüngülləşdirilməsidir. Hər kəs bundan sonra təcavüz edərsə dərdli əzaba düçar olacaqdır.”

ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ

Tamamilə insani və məntiqi bir məcmuədən ibarət olan ədalətli qisas və əvf hökmləri cahiliyyət dövrünün yanlış və eybəcər üslubunu aradan qaldırdı. Qeyd olunduğu kimi, o vaxt qatildən qisas alınarkən ədalətə riayət olunmurdu. Bə-zən cəllad kimi bir nəfərin əvəzində yüzlərlə adamı qanı-na qəltan edirdilər.

Ayənin məzmununa diqqət yetirəndə məlum olur ki, bu hökm heç də əvf yolunu bağlamamış, eləcə də şəxslərin fər-di toxunulmamazlıq hüququna riayət etməklə, qatil və cina-yətkarların da belə işlərə sövq olunmasına qətiyyətlə mane-çilik yaratmışdır. Ayədə buyurulur ki, əfv edib qan pulu al-dıqdan sonra tərəflərdən heç birinin təcavüz etməyə haqqı yoxdur.

Amma cahiliyyət dövründə öldürülən şəxsin qəyyumu əvf etdikdən və hətta qan pulunu aldıqdan sonra belə, qatil öldü-rülürdü.

Sonrakı ayə qısa ifadə və dolğun məna ilə qisas barə-sində mövcud olan çoxlu suallara cavab verərək buyurur: "Və ey əql sahibləri! Sizin üçün qisasda həyat vardır, bəlkə təqvalı ola-sınız.” وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَاْ أُولِيْ الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

Bu ayənin ərəbcə mətni on kəlmədən təşkil olunmuşdur və söz ustalığının, fəsahət və bəlağətin ən yüksək dərəcəsin-dədir. İslami bir şüar şəklində hamının zehnində can-lanan bu ayə aydın şəkildə göstərir ki, islamın qisas hökmü heç vaxt, heç bir şəkildə intiqamçılıq xarekteri daşı-mır, əksinə o, insanların həyat, asayiş və təhlükəsizliyinə təminat verən bir ilahi qanundur. Bu hökm cəmiyyət fərd-ləri arasında qarşılıqlı səmimiyyətin, normal və sağlam həyatın tə”minatçısıdır. Çünki əgər qisas hökmü mövcud olmasaydı və cinayətə adət edən şəxslər əmin-amanıq hiss etsəydilər, onda günahsız insanların həyat və asayişi təh-lükəyə düşərdi. Müasir dövrdə qisas hökmü birdəfəlik ləğv edilən ölkələrdə qətl və cinayət hadisələri çoxalmışdır. Bundan əlavə, qisas hökmü ən qorxulu cəza tədbiri kimi, bir çox hadisələrin və nahaq qanların axıdılmasının qarşı-sını alır. (Çünki cinayətkarların islah edilməsində qətl hadisəsinə görə bir neçə il azadlıqdan məhrum olmaqla edam olunmaq bir-biri ilə müqayisəolunmaz dərəcədə fərq-lidirlər.-red) Qisas hökmündə bərabərliyə riayət olunarsa, ardıcıl qətllərin və bir çox kütləvi cinayətlərin qarşısı vaxtında alınar. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bu hökm cahi-liyyət dövründə bir qətl hadisəsinin bəzən böyük qəbilə və tayfa davalarına səbəb olan yanlış və üzdəniraq adət-ənənə-lərinə də son qoydu. Buna görə də o, cəmiyyətin həyat və asayi-şinə səbəb olur.

"Ləəlləkum təttəqun” (bəlkə təqvalı olasınız) cümləsi hər növ təcavüzdən uzaq olmağı çatdırmaqla yanaşı, bu hik-mətli islam hökmünü də təkmilləşdirir.
QİSAS VƏ ƏFV ƏDALƏTLİ BİR MƏCMUƏDİR

Hər bir məsələnin bütün yönlərini həqiqət əsasında araşdıran islam dini, nahaq qanların axıdılması məsələ-sində də mətləbi layiqincə, hər növ ifrat və ya təfritdən uzaq olmaqla bəyan etmişdir.

Təhrif olunmuş yəhudi ayininin əksinə olaraq, islam dini bu kimi işlərdən uzaqdır. Belə ki, yəhudilər öz ardı-cıllarına yalnız qisası, məsihilər isə yalnız əfv və ya diyə məsələsini tövsiyə edirlər. Bunların hər ikisi yanlışdır. Çünki qatilin qeydsiz-şərtsiz əfv edilməsi onun daha da cürətlənməsinə, yalnız qisas isə intiqamçılıq hissinin yaranmasına səbəb olur. Mümkündür ki, qatil və öldürülən şəxs qardaş imiş, yaxud əvvəllər aralarında dostluq və yol-daşlıq əlaqələri olmuşdur. Belə olan halda, qisası məc-buri surətdə tətbiq etmək öldürülən şəxsin qəyyumlarının ürəyini yenidən dağlayır. Xüsusilə, başdan-ayağa insani duy-ğulara malik olan şəxsləri qisasa məcbur etmək onlar üçün əlavə ruhi əzab hesab olunur. Hansı ki, bu hökmü əfv və diyə ilə məhdudlaşdırmaq da cinayətkarları növbəti cinayətə sövq edərək ürəkləndirir. Buna görə də Quran qətl hadisə-sində qisası əsas hökm kimi müəyyənləşdirmiş, bununla yanaşı, onu normal hala salmaq məqsədilə əfv etməyi də qeyd etmişdir.

Ümumiyyətlə, öldürülən şəxsin qəyyumları qatilə qarşı aşağıdakı üç hökmdən birini icra etməkdə azaddırlar:

1- Qisas almaq;

2- Qan pulu almadan əfv etmək;

3- Qan pulu alıb əfv etmək.

Əlbəttə, bu zaman qatilin də iki hökmdən birini – ya qan pulu vermək, ya da qisas hökmünün icra olunmasını seç-məkdə razılığı əsas şərtdir.
İNCƏ NÖQTƏLƏR

Bəziləri ayənin məzmunundan qisas ayələrində qadını öldürən bir şəxsdən intiqam alınmamasını başa düşə bi-lərlər.

Cavabında demək lazımdır ki, məgər kişinin qanı qadının qanından üstündürmü? Cinayətkar bir kişi, bəşər cəmiyyətinin yarısından çoxunu təşkil edən belə bir varlı-ğın qanını nahaq yerə axıdarsa, onda nə üçün ondan qisas alınmamalıdır? Ayədən heç də qadını öldürən bir kişidən qisas alınmaması düşünülmür. İslam fiqhində ətraflı şəkildə bəyan olunduğu kimi, öldürülən qadının qəyyumları qatil kişidən qisas ala bilərlər, amma bu şərtlə ki, diyə-nin yarısını qatilin ailəsinə versinlər.

Başqa sözlə desək, "kişinin qadını öldürməsi müqabi-lində ondan qisas alınmamalıdır” - dedikdə, məqsəd qeydsiz-şərtsiz qisasdır, amma diyənin yarısının verilməsi ilə ondan qisas almaq caizdir.

Eləcə də, qeyd olunan məbləğin verilməsi şərti ilə qisas hökmünün icra olunması, qadının insanlıqdan uzaq olması, yaxud onun qanının dəyərsiz olması kimi izah olun-mamalıdır. Bu tamamilə yanlış və məntiqsiz təsəvvürdür. Bəlkə də bu anlaşılmazlığın yaranması "qan pulu verilməsi” qeydinin gətirilməsi səbəbi ilə olmuşdur. Amma məlum olduğu kimi, diyənin yarısının verilməsi yalnız kişidən qisas alıb öldürdükdən sonra onun ailəsinə dəyəcək xəsarə-tin qismən ödənilməsi üçündür.

Çünki kişilər əksər hallarda ailənin maddi cəhətdən dayağı hesab olunur və ailə xərclərini öhdələrinə alaraq öz iqtisadi fəaliyyətləri ilə ailəni tə”min edirlər.

Beləliklə, maddi nöqteyi-nəzərdən ailənin qadın və ya kişini itirməsi arasında mövcud olan fərq aydınlaşır. Əgər bu məsələyə riayət edilməzsə, qisas alınaraq öldürülən kişinin günahsız ailə üzvlərinə səbəbsiz yerə xəsarət dəyər. Buna görə də islam bu kimi hallarda diyənin yarısı-nın verilməsi kimi bir qanun verərək bütün fərdlərin hüquqlarına riayət etmiş, bununla da yaranacaq iqtisadi çətinliyin və qatilin ailəsinə dəyəcək xəsarətin qarşısını almışdır. İslam heç vaxt bərabərlik bəhanəsi ilə qatilin övladlarının hüququnun pozulmasına icazə vermir.

Əlbəttə, bəzi qadınların öz ailəsi üçün kişidən daha artıq gəlir gətirməsi mümkündür, amma bildiyimiz kimi, ümumi hökm və qanunlarda ayrı-ayrı şəxslər əsas götürül-mür.

Ayədəki ikinci mühüm məsələ "min əxihi” (öz qardaşı tərəfindən) kəlməsindən zahir olur. Belə ki, Quran müsəl-manlar arasında bərabərlik və qardaşlığa əhəmiyyət ver-mişdir ki, hətta bu hökm, nahaq qan axıdıldıqdan sonra be-lə qüvvədə qalır. Buna görə də qətlə yetirilənin qəyyumları-nın intiqamçılıq hisslərinin qarşısını almaq, onların insani duyğularını riqqətə gətirmək üçün onları "qatilin qardaşları” adlandırır və bu təbirlə onları əvf edib, gü-zəştə getməyə təşviq edir.

Əlbəttə, bu, hissə qapılaraq belə bir böyük günaha əl atıb sonra öz əməlindən peşman olan şəxslərin barəsində ola bilər. Amma öz cinayətləri ilə iftixar edərək heç vaxt öz əməlindən peşman olmayan cinayətkarlar qardaşlığa, əfv və güzəştə layiq deyillər.
180-182-Cİ AYƏLƏR

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالأقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ (181) فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (181) فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (182)
TƏRCÜMƏ:

180- "Sizə, birinizin əcəli gəlib çatanda, əgər özündən xe-yirli bir şey (mal-dövlət) qoyubsa, ata-anası və yaxın adamları üçün layiqli şəkildə vəsiyyət etmək yazıldı. Bu, pəhrizkarların üzərində olan bir haqdır.”

181- "Əgər bir kəs onu (vəsiyyəti) eşitdikdən sonra dəyiş-dirsə, günahı yalnız onu (vəsiyyəti) dəyişdirənlərin boynunadır. Allah eşidən və biləndir.”

182- "Hər kəs vəsiyyət edənin inhirafından (və onun, vərəsə-lərin yalnız bir qisminə diqqət yetirəcəyindən), yaxud (vəsiyyətin xilaf iş üçün əməl ediləcəyi) günahından qorxub onların ara-sında islah edərsə, onun üçün heç bir günah yoxdur (və vəsiyyətin dəyişdirilməsi qanunu ona şamil olmayacaq). Allah bağışlayan və mehribandır.”
TƏFSİR:
LAYİQLİ VƏSİYYƏT

Əvvəlki ayələrdə qatil və ondan qisas alınması barə-sində söhbət olundu. Bu ayədə isə maddi məsələlərlə əlaqədar olan vəsiyyət hökmlərinin bir qismi vacib bir hökm kimi bəyan olunur:

"Sizə, birinizin əcəli gəlib çatanda, əgər özündən xeyirli bir şey (mal-dövlət) qoyubsa, ata-anası və yaxın adamları üçün la-yiqli şəkildə vəsiyyət etmək yazıldı.” كُتِبَ عَلَيْكُمْ ..بِالْمَعْرُوفِ

Ayənin axırında əlavə edir: "Bu, pəhrizkarların üzərində olan bir haqdır.” حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ

Vəsiyyət etməyi pis yerə yozmaq olmaz. Bəziləri belə fi-kirləşir ki, vəsiyyət etmək əcəlin yaxınlaşması əlaməti-dir. Əlbəttə belə deyildir, vəsiyyət uzaqgörənlik və ehtiyat-lı olmaq deməkdir. Ayədə buyurulur ki, ölümünüz yaxınlaşan zaman hökmən vəsiyyət edin, çünki o, axırıncı fürsətdir. Halbuki, insan öz əcəlinin çatmasından çox-çox qabaq vəsiy-yət edə bilər. Bəzi alimlər "həqqən ələl-müttəqin” (təqvalı-lar üzərində bir haqdır) cümləsinə istinad edərək vəsiyyət etməyi vacib hesab etmişlər. Onların nəzərinə görə bu hökm vacib deyil, müstəhəb olsaydı, "həqqən ələl-möminin” deyə buyurulardı.

Böyük fəqih və təfsirçilərin nəzərinə əsasən, bir kəs borclu olarsa, yaxud boynunda başqasının haqqı olarsa, onun vəsiyyət etməsi vacibdir. Xüsusilə, camaata borclu olan, ya-xud xums, zəkat, həcc və sair kimi şəri borcları olan şəxslər hökmən vəsiyyət etməlidir. Qalan hallarda isə vəsiy-yət etmək çox təkid olunan bir müstəhəb əməldir.

Həmçinin ayədə "mal-dövlət” kəlməsi deyil, "xeyir” kəl-məsindən istifadə olunmuşdur. Bu da göstərir ki, islam dini qanuni yolla, habelə cəmiyyətin mənfəəti və xeyri isti-qamətində əldə olunan mal-dövləti xeyir-bərəkət bilir, mal-dövlət və sərvəti lazımsız və pis şey hesab edənlərin əqidə-lərini məhkum edir. Bu ayə islamın həqiqətlərini dərk et-məyən, zöhdü (dünya malına bağlı olmamağı-red.) fəqirlik və yoxsulluqla bərabər hesab edənlərdən və islam cəmiyyətinin iqtisadi cəhətdən tənəzzülə uğramasına, istismarçıların isə inkişaf etməsinə səbəb olan üzdəniraq zahidliyi rədd edir.

Həmçinin, bu ifadə mal-dövlətin qanuni yolla əldə edilməsini çox incə şəkildə bəyan edir. Çünki insanın özündən sonra qoyub getdiyi qanunsuz mal-dövlət xeyir-bərəkət deyil, bədbəxtçilik və şərdir.

Bəzi rəvayətlərdə mirasın "xeyir” kəlməsi ilə təbir edilməsindən məlum olur ki, bu mal-dövlət, nəzərə çarpacaq dərəcədə çox olmalıdır, əks halda, az miqdarda olan mal-dövlətin vəsiyyətə ehtiyacı yoxdur. Yaxşı olar ki, vərəsələr irs qanununa uyğun olaraq onu öz aralarında bölüşdür-sünlər. Başqa sözlə, az miqdarda olan mal o qədər də əhəmiy-yətli deyildir ki, insan onu özündən sonra yaxşı işlərdə sərf olunmaq üçün kiməsə vəsiyyət etsin.[80]

Həmçinin "iza həzərə əhədəkumul-movtu” (yəni sizlərdən birinin ölümü gəlib çatanda) cümləsi vəsiyyətin yazılması-nın axırıncı fürsətini xatırladır və buyurur ki, əgər bu dəfə də təxirə düşsə həmin fürsət əldən gedəcək.

İnsan həm də uzaqgörənliklə əvvəlcədən öz vəsiyyətnamə-sini hazırlaya bilər. Bir çox hədislərdə bu işin zəruri və bəyənilən bir əməl olması qeyd olunur. Peyğəmbəriəkrəm (s) buyurmuşdur: "Vəsiyyət edərək dünyadan gedən bir kəs sanki şə-hid olmuşdur.” [81]

Vəsiyyəti pis yerə yozaraq onu əcəlin yaxınlaşması kimi güman etmək dar düşüncəlilikdir. Halbuki, vəsiyyət bir növ uzaqgörənlik, gerçək və inkarolunmaz bir həqiqətdir. Bu iş, ömrün uzanmasına səbəb olmadığı kimi, onun qısalmasına da səbəb olmaz.

Yuxarıdakı ayədə vəsiyyətin "bil-məruf” sözü ilə yanaşı gətirilməsi bu əməlin bütün cəhətlərdən əql ilə uyğun ol-masını göstərir. Çünki "məruf” kəlməsi "əqli baxımdan tanınmış və bəyənilmiş iş” mənasındadır. Vəsiyyət məb-ləğ və miqdarın müəyyən olunması, vəsiyyət olunacaq şəxsin təyin edilməsi və sair cəhətlərdən ağlasığan olmalı, cama-at arasında əqlən layiqli bir əməl hesab edilməli və ayrı-seçkiliyə, dava-dalaşa, ədalətsizliyə səbəb olmamalıdır.

Əgər vəsiyyət qeyd olunan bütün bu xüsusiyyətlərə malik olarsa, hər bir nəzərdən möhtərəm və müqəddəs sayılır. Ona görə də yuxarıdakı ayədə vəsiyyətdə hər növ dəyişiklik etmək qadağan və haram iş hesab edilərək buyurulur:

فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ

"Əgər bir kəs onu (vəsiyyəti) eşitdikdən sonra dəyişdirsə, günahı yalnız onu (vəsiyyəti) dəyişdirənlərin boynunadır.”

Qeyd olunan ayə bəlkə də bu həqiqəti göstərir ki, vəsiyyə-ti yerinə yetirməli olan şəxsin vəsiyyətnamədə yazılan şey-lərə zidd olan işlər görməsi, vəsiyyət edən şəxsin Allah yanındakı savabını heç vaxt aradan aparmır. O, öz savabına çatır, günah isə canişinlərin öhdəsinədir. Çünki cani-şin vəsiyyətin özünü, yaxud onun icra olunma keyfiyyətini dəyişdirmişdir.

Bu ayənin təfsirində belə bir ehtimal da verilir ki, əgər dünyadan gedənin mal-dövləti, vəsiyyət olunan şəxsin öz şəxsi fikri ilə vəsiyyətin əksinə olaraq etdiyi işlər nəti-cəsində layiq olmayan şəxslərə verilərsə, onlar da bu məsə-lədən xəbərsiz olarsa, onlar üçün heç bir günah yoxdur. Gü-nah yalnız bilərəkdən belə bir yaramaz əmələ mürtəkib olan şəxsin boynunadır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, bu iki təfsir arasında heç bir ziddiyyət yoxdur: mümkündür ki, onların hər biri ayənin bir yönünü bəyan etsin.

Vəsiyyətdə hər hansı surətdə və miqdarda olursa-olsun, dəyişiklik etmək günahdır. Amma hər bir qanunda istisna halları olduğundan, ayənin axırında buyurulur:

"Hər kəs vəsiyyət edənin inhirafından (və onun, vərəsələrin yalnız bir qisminə diqqət yetirəcəyindən), yaxud (vəsiyyətin xilaf iş üçün əməl ediləcəyi) günahından qorxub onların arasında is-lah edərsə, onun üçün heç bir günah yoxdur (və vəsiyyətin dəyiş-dirilməsi qanunu ona şamil olmayacaq). Allah bağışlayan və meh-ribandır.”

فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

Bu istisna, vəsiyyət layiqli və qanuni şəkildə edilmədi-yi hallara aiddir Məhz belə olan surətdə vəsiyyət olunan şəxsin, vəsiyyəti dəyişdirməyə haqqı vardır.

Əlbəttə, əgər vəsiyyət edən şəxs sağ olsa, ona xatırlat-maq lazımdır ki, vəsiyyətnamədə müəyyən dəyişiklik edib düz-gün şəkildə yazsın. Amma dünyadan getmiş olsa, vəsiyyət olu-nan şəxsin özü aşağıdakı hallarda onu dəyişdirə bilər:

1- Vəsiyyət olunan şeylər ölən şəxsin malının üçdə bi-rindən artıq olsa;

Peyğəmbər (s) və Əhli-beyt imamlarından (ə) nəql olunan hədislərə əsasən, şəxs öz sağlığında mal-dövlətinin yalnız üçdə birinin, öldükdən sonra müəyyən yerlərə xərclənməsi-ni vəsiyyət edə bilər, ondan artıq miqdarda vəsiyyət etmək isə düzgün deyildir. [82]

Buna əsasən, bəzi şəxslərin öz mal-dövlətinin hamı-sını xeyir işlərə sərf edilməsini vəsiyyət etməsi islam qa-nunları nəzərindən əsla düzgün deyildir və vəsiyyət işləri-ni yerinə yetirən şəxs onun miqdarını üçdə birə qədər azaltmalıdır.

2- Vəsiyyət zülm, günah və şəriətə zidd olan işlər barə-sində edilərsə;

Mal-dövlətinin bir hissəsini fəsad mərkəzlərinin genişləndirilməsinə və ya hər hansı bir vacib əməlin tərk olunmasına gətirib çıxaran işlərə xərclənməsini vəsiyyət edənləri buna misal göstərmək olar.

3- Vəsiyyət dava-dalaşa, fəsada və qan tökülməsinə səbəb olarsa; bu halda vəsiyyətnamə şəriət hakiminin nəzarəti al-tında islah olunacaqdır.

"Cənəf” kəlməsi haqdan ayrılmaq və bir tərəfli şəkil-də meyl etmək mənasında olub, vəsiyyət edənin bilmədən dü-çar olduğu işlərə, "ism” kəlməsi isə bilərəkdən haqdan ya-yınmasına işarədir.

إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ"İnnəllahə ğəfurun rəhim” ayəsi, bəlkə də bu həqiqəti çatdırır ki, vəsiyyət olunan şəxs, vəsiyyət edən şəxs tərəfindən baş verən qanunsuz işi müəyyən təsirli tədbir-lərlə islah edərək onu haqqa qaytarsa, Allah-taala onun xəta-sından keçəcəkdir.
İNCƏ NÖQTƏLƏR
1- VƏSİYYƏTİN FƏLSƏFƏSİ

İrs qanununa əsasən, ölən şəxsin mirasına onun yaxın adamlarından yalnız bəziləri, müəyyən qaydalar əsasında yiyələnirlər. Hətta ölən şəxsin sair qohumları, habelə ya-xın dost və tanışları maddi cəhətdən həddindən artıq eh-tiyaclı olsalar da belə, ondan bəhrələnmək haqqına malik deyillər.

Bəzi hallarda isə vərəsələrə çatan irs onların maddi ehtiyaclarını ödəmir. İslam qanunlarının hərtərəfli ol-ması ehtiyacların yalnız irs vasitəsilə təmin olunmasına icazə vermir. Buna görə də irs qanunu ilə yanaşı, vəsiyyət qa-nunu da qoymuşdur. Bu qanun müsəlmanların, öz mal-dövləti-nin yalnız üçdə biri barəsində (ölümündən sonrakı dövr üçün) şəxsən qərara gəlmələrinə icazə verir.

Bundan əlavə, insan bəzən müəyyən xeyirxah işlər gör-mək istəyir, lakin sağlığında maddi imkanı olmadığından bu işləri yerinə yetirə bilmir. Əql və məntiq tələb edir ki, şəxs öz halal zəhməti ilə əldə etdiyi mal-dövlətdən müəyyən xeyriyyə işlərində, heç olmazsa ölümündən sonra xərclənmə-sindən məhrum qalmasın. Bu da islamda vəsiyyət adlı bir qa-nun yaradılmasını tələb edir ki, həmin məsələ "həqqən ələl-müttəqin” cümləsi ilə təkid edilmişdir.

Əlbəttə, vəsiyyət qeyd olunanlarla bitmir. İnsan öz borclarını və ona verilən əmanətləri vəsiyyətdə yazmalıdır ki, camaat, yaxud Allah qarşısında olan borclarının qayta-rılmasında heç bir şübhə qalmasın.

Hədislərdə vəsiyyət ilə əlaqədar çox təkidlər olun-muşdur. O cümlədən Peyğəmbəri-əkrəm (s)-dən belə nəql olun-muşdur: "Layiq deyildir ki, müsəlman öz vəsiyyətnaməsini başı-nın altına qoymadan yatsın.”[83]

Əlbəttə, "başının altında olması” vəsiyyətin hazır-lanmasına təkid etmək üçündür.
2- VƏSİYYƏTDƏ ƏDALƏT

Hədislərdə vəsiyyətdə həddi aşmamaq, zülm və zərərə yol verməmək barədə çoxlu təkidlər gözə dəyir. Onların məcmu-sundan belə məlum olur ki, vəsiyyət layiqli və yaxşı iş ol-duğu qədər, onun barəsində həddi aşmaq da bir o qədər məzəm-mətli işdir və kəbirə günahlardan sayılır.

İmam Baqir (ə) buyurur: "Hər kəs öz vəsiyyətində ədalətə ri-ayət etsə, öz sağlığında mal-dövlətini Allah yolunda xərcləyən şəxsə bənzəyir. Hər kəs öz vəsiyyətində həddini aşsa, Qiyamət günü Pərvərdigarın lütf və mərhəmətindən məhrum olacaqdır.”[84]

Vəsiyyətdə həddi aşmaq, zülm və zərərə yol vermək dedik-də, insanın öz mal-dövlətinin üçdə birindən çoxunun xeyir işlərdə sərf olunmasını vəsiyyət edərək vərəsələri öz qanu-ni haqlarından məhrum etməsi, yaxud yersiz kin-küdurət və ya məhəbbət, yaxud da təəssüb üzündən vəsiyyət etməsi nəzərdə tu-tulur. Vərəsələrin maddi vəziyyəti çox ağır olduqda, göstə-riş verilmişdir ki, vəsiyyət mal-dövlətin üçdə birindən də az olsun, hətta bəzən onun miqdarı mal-dövlətin dörddə bir və ya beşdə birə qədər azaldılsın.[85]

Vəsiyyətdə ədalətə riayət edilməsi məsələsi islam rəh-bərlərinin kəlamlarında son dərəcə diqqət mərkəzində olmuşdur. Nəql olunur ki, ənsar tayfasından körpə övlad-ları olan bir nəfər dünyadan gedərkən mal-dövlətinin ha-mısını Allah yolunda xərcləmiş, övladlarına heç bir şey saxlamamışdı. Peyğəmbəri-əkrəm (s) bu hadisədən xəbər tu-tanda buyurdu: "O kişi necə oldu?” Dedilər: "Onu dəfn et-dik.” Buyurdu: "Əgər mən bu məsələni əvvəlcədən bilsəydim, onun müsəlman qəbristanlığında dəfn olunmasına icazə verməzdim. Çünki o, bu işi ilə öz körpə uşaqlarını dilən-çi vəziyyətinə salmışdır.”[86]
3- VACİB VƏ MÜSTƏHƏB VƏSİYYƏTLƏR

Vəsiyyət təkid olunmuş müstəhəb əməllərdən olmasına baxmayaraq, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bəzən o vacib əməl-lərdən sayılır. Məsələn, insan Allahın vacib etdiyi əməl-ləri yerinə yetirməkdə səhlənkarlığa yol verdiyi, yaxud camaatın əmanəti onun yanında olduğu təqdirdə vəsiyyət etməzsə, onların haqqının aradan getməsi ehtimalı qar-şıya çıxır. Bundan da mühüm məsələ budur ki, bəzən bir şəxs cəmiyyətdə elə yüksək mövqeyə malik olur ki, onun vəsiyyət etmədiyi təqdirdə cəmiyyətə, yaxud dinə ağır xəsarətlər dəyə bilər. Bu halların hamısında vəsiyyət etmək vacibdir.
4- SAĞ İKƏN VƏSİYYƏTİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ MÜMKÜNDÜR

İslam qanunları vəsiyyət etmək istəyən şəxsə, vəsiyyət edəcəyi şeylərdə məhdudiyyət qoymur, ona icazə verir ki, sağ-lığında vəsiyyətin miqdar və keyfiyyəti, habelə kimə vəsiyyət edəcəyi barədə öz mülahizələrini bildirsin. Çünki zama-nın keçməsi ilə şəxsdə müəyyən məsləhət və nəzərlər əsasın-da fikir dəyişikliyi əmələ gələ bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, insan öz vəsiyyəti ilə keçmişdə etdiyi səhlənkarlıqların əvəzini çıxmalı, yaxın adamla-rından bəziləri ona qarşı hörmətsizlik edibsə, vəsiyyət yo-lu ilə onların razılığını əldə etməlidir. Hədislərdə qeyd olunur ki, islam rəhbərləri bu işlərdə bütün qohum-əqrə-baları və yaxın dostlarını nəzərdə tutur, xüsusilə onlara qarşı hörmətsizlik və laqeydlik göstərən qohumlarına mü-əyyən məbləğin verilməsini vəsiyyət edirdilər ki, qırılmaz məhəbbət telləri və qohumluq əlaqələri yenidən bərqərar olunsun.

183-185-Cİ AYƏLƏR

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (183) أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (184) شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (185)
TƏRCÜMƏ:

183- "Ey iman gətirənlər, oruc tutmaq sizdən əvvəlki üm-mətlərə vacib olduğu kimi, sizə də vacib oldu. (Bu hökmdən məqsəd odur ki,) bəlkə pak və pəhrizkar olasınız.”

184- "Müəyyən olunmuş bir neçə gündə (bütün Ramazan ayını oruc tutmalısınız). Sizlərdən hər kəs xəstə olsa, yaxud səfərə getsə o günlərin sayı qədər (Ramazan ayından sonra) oruc tutsun. Orucu çox ağır zəhmət və məşəqqətlə tutanlar (ağır xəstələr, qocalar, hamilə qadınlar, uşağa süd verən analar) hər günün əvə-zində ac bir şəxsə (onu doyura biləcək qədər) təam versinlər. Hər kəs öz yaxşı əməlini artırsa (birdən artıq ac adama təam versə) onun üçün daha yaxşıdır. Oruc tutmaq sizin üçün hər işdən (ruhun səfası və bədənin sağlamlığı üçün) daha yaxşı olacaqdır. Əgər (bu əməlin sonsuz faydalarını) bilsəniz.”

185- "(Oruc, Ramazan ayında tutulmalıdır.) Ramazan ayı elə bir aydır ki, Quran camaatı hidayət edən, onlara yol göstərən və haqqı batildən ayıran bir kitab kimi o ayda nazil olmuşdur. Sizlərdən hər kəs Ramazan ayına (sağ-salamat) çıxsa, gərək oruc tutsun. Hər kəs xəstə olsa, yaxud səfərə getsə, gərək (orucunu yesin və yedikləri günlərin əvəzində) başqa aylarda oruc tutsun. Allah sizin çətinliyə düşməyinizi deyil, (hökmün) asan olması-nı istəmişdir (və şəri vəzifəni çətinləşdirməmişdir. Məq-səd budur) ki, oruc günlərini təkmilləşdirib sizi islam dininə hidayət etdiyinə görə, Allahı əzəmətlə yad edəsiniz. Bəlkə (böyük nemətlər qarşısında) Ona təşəkkür etmiş olasınız.”
TƏFSİR:
ORUC TƏQVALI OLMAĞA SƏBƏB OLUR

Əvvəlki ayələrdə qeyd olunan bir neçə islami hökmün ardınca, bu ayələrdə ən mühüm və vacib ibadətlərdən sayılan orucun hökmü bəyan edilir və təkidli bir tərzdə buyurulur: "Ey iman gətirənlər, oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib olduğu kimi, sizə də vacib oldu.”

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ

Bundan sonra insanın cismi və mənəvi kamal mənşəyi olan bir ibadətin səbəbini qısa ifadə və dolğun mənalarla belə buyurur: "(Bu hökmdən məqsəd odur ki,) bəlkə pak və pəhrizkar olasınız.”[87] لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

Təqva insanın özünü günahdan saxlaması deməkdir. Ək-sər günahların mənşəyi qəzəb və şəhvət hissidir. Oruc bu hislərin tüğyan edərək ifrat həddinə çatmasının qarşı-sını alır. Şübhə yoxdur ki, bu da bir tərəfdən fitnə-fəsa-dın azalmasına, digər tərəfdən isə təqvanın artmasına sə-bəb olur.

Sonradan şərh olunacağı kimi, insanda təqva və pər-hizkarlıq səciyyəsini yaratmaq üçün oruc ən təsirli amil-lərdən biridir. İnsanın, bu ibadətin yerinə yetirilməsin-də bəzi maddi ləzzətlərdən məhrum olmasına, xüsusilə yay fəslində susuzluq kimi çətinliklərlə qarşılaşmasına baxmayaraq, yuxarıdakı ayədə bəndəyə müxtəlif incə və lətif ifadələrlə xitab olunmuşdur ki, bu da bir növ onun ruhunu hə-min hökmü qəbul etmək üçün hazırlayır və onun çətinli-yini aradan qaldırır.

Birincisi, bu müraciət əvvəlcə "ey iman gətirənlər” xi-tabı ilə başlayır, sonra oruc tutmağın təkcə müsəlmanlara deyil, əvvəlki ümmətlərə də vacib olmasını bəyan edir. Daha sonra onun səbəbini aydınlaşdıraraq bu vacib əməlin fay-dalarını və onun da əsas etibarı ilə insanın özünə aid ol-masını qeyd edir. Bununla da insanlarda ona qarşı rəğbət hissi yaradır.

İmam Sadiq (ə)-dan nəql olunan bir hədisdə buyurulur: "Ya əyyuhəl-ləziynə amənu” xitabı o qədər şirin və ləzzətlidir ki, bu ibadətin məşəqqət və çətinliklərini aradan aparır.”[88]

Sonrakı ayədə oruc tutmağın çətinliklərini azaltmaq üçün bu barədə bir neçə göstəriş də bəyan edir. Əvvəlcə buyu-rur: "Müəyyən olunmuş bir neçə gündə (bütün Ramazan ayını oruc tutmalısınız).” أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ

Siz bütün ili, yaxud onun əksər hissəsini oruc tutmağa məcbur deyilsiniz. Oruc yalnız ilin az bir hissəsinə şa-mildir. İkincisi budur ki, sizlərdən xəstə və ya səfərdə olanlar, oruc tutmaqda çox məşəqqətə düşənlər bu hökmdən istisna olunur və başqa günlərdə orucun sayı qədər onun qəzasını tutmalıdır. فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ

Üçüncüsü budur ki, orucu son dərəcə zəhmətlə tutanlar, o cümlədən, qoca kişilər, qoca arvadlar, sağalmasına zəma-nət verilməyən xəstələr oruc tutmağa məcbur deyillər, onun yerinə kəffarə – yəni hər gün əvəzində bir miskinə təam verməlidirlər. وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ

Allah-taala yolunda bundan da artıq infaq etmək istə-yənlər üçün bu iş daha xeyirlidir. فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ

Nəhayət ayənin axırı bu həqiqəti xatırladır ki, oruc tutmaq sizin üçün çox faydalıdır. Əgər bunu dərk etsəniz!

وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ

Bu cümlə oruc tutmağın fəlsəfəsinə bir daha təkid edir. Bu ibadət də sair ibadətlər kimi Allahın şan-şöh-rətini, cəlalını artırmır, əksinə rəvayətdə qeyd olunduğu kimi, onun bütün fayda və xeyirləri insanın özünə aid olur.

Rəsuli-əkrəm (s) buyurur: "Hər kəs Ramazan ayını Allaha xatir oruc tutsa, bütün günahları bağışlanar.”[89]

Allah-taala hədisi-qüdsidə belə buyurur: "Oruc Mənə məxsusdur və Mən Özüm onun əvəzini verəcəyəm.”[90]

Rəsuli-əkrəm (s) buyurmuşdur: "Hər şeyin zəkatı vardır, bədənin də zəkatı orucdur.”[91]

Beləliklə aydın olur ki, "ən təsumu xəyrun ləkum” cümlə-si oruc tutanların xüsusi bir dəstəsinə deyil, onların ha-mısına şamildir.

Qeyd olunan axırıncı ayə orucun zamanını, onun fəlsə-fə və hökmlərindən bir qismini şərh edir. Əvvəlcə buyu-rur: Oruc Ramazan ayında tutulmalıdır. Ramazan ayı elə bir aydır ki, Quran camaatı hidayət edən, onlara yol göstərən və haqqı batildən ayıran bir kitab kimi o ayda nazil olmuş-dur. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ

Bu Quranda insanların hidayət səbəbi olan, hidayət ni-şanələrini ehtiva edən, haqq ilə batili bir-birindən ayı-ran meyarlar vardır. هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ

Sonra bir daha səfərdə olanların və xəstələrin hökm-lərinə təkid edərək belə təkrar edir: Ramazan ayında öz və-tənlərində olanlar elə həmin günlərdə, xəstə, yaxud səfərdə olanlar isə o günlərin sayı qədər başqa günlərdə oruc tut-malıdırlar.

فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ

Əvvəlki ayədə gətirilmiş xəstə və müsafirlərin hök-mü bu ayədə yenidən təkrarlanmışdır. Onun da səbəbi bəlkə də bu ola bilər ki, bəziləri orucun yeyilməsinin ümumiyyət-lə yaxşı bir iş olmadığını güman edərək, hətta xəstə və səfərdə olan vaxtlarda da oruc tutmağa israr edirlər. Buna görə də Quran onu təkrar edərək müsəlmanlara başa salmaq istəyir ki, sağlam insanlara oruc tutmaq vacib olduğu kimi, xəstə və səfərdə olanlar üçün də orucu açmaq ilahi bir hökmdür və onunla müxalifət etmək böyük günahdır.

Ayənin axır hissələri orucun qanuni şəklə salınma fəlsəfəsini belə buyurur: "Allah sizin çətinliyə düşməyinizi deyil, (hökmün) asan olmasını istəmişdir (və şəri vəzifəni çə-tinləşdirməmişdir.).” يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ

Oruc tutmaq zahirdə bir sıra çətinliklərə səbəb olma-sına baxmayaraq, onun axırı insan üçün mənəvi və maddi ra-hatlıqdan ibarətdir. (Bunların fəlsəfəsi gələcəkdə qeyd olunacaqdır.)

Bu cümlə bunu da göstərə bilər ki, ilahi göstərişlər zalım hakimlərin fərmanları kimi deyildir. Bəzi hal-larda müəyyən hökm ağır məşəqqətə səbəb olarsa, bəndə üçün daha asan vəzifə təyin olunur. Buna görə də vacibi oruc, özü-nün bütün əhəmiyyəti ilə yanaşı, xəstə, müsafir və zəif in-sanlardan götürülmüşdür.

Sonra əlavə edib buyurur: Məqsəd budur ki, oruc günlə-rini tamamlayasınız. وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ

Yəni hər bir sağlam insan ildə bir ay oruc tutmalıdır. Çünki bu hökm insanın bədən və ruhunun sağlamlaşması, paklaşması üçün lazımdır. Buna görə də əgər bir kəs Rama-zan ayında xəstə, yaxud səfərdə olsa, bu günlərin sayı qədər qəza orucu tutmalıdır ki, qeyd olunan say (bir ay) təkmil ol-sun. Hətta qadınlarda aybaşı zamanı namazın qəzası güzəştə gedildiyi halda, orucun qəzası tutulmalıdır.

Axırıncı cümlədə buyurur: Allah sizi hidayət etdiyinə görə Onu böyük sayıb əzəmətlə yad edin və Onun nemətlərinin şükrünü yerinə yetirin: وَلِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

Bəli, siz bütün bu nemətlər qarşısında Pərvərdigara təzim və şükür etməlisiniz.

Burada şükür etmək məsələsini "ləəllə” (bəlkə) sözü ilə, amma Pərvərdigarın təzimlə yad edilməsini isə qəti şə-kildə buyurmuşdur. Bu təfavüt bəlkə də orucun tutulması-nın hər bir halda Pərvərdigarın məqamını təzimlə yad etmək olduğunu çatdırmasına görədir. Amma nemətlərin öz yerində sərf olunması, habelə orucun əməli fəlsəfəsi və nəticələrindən bəhrələnmək və s. kimi nemətlərin şük-rünün müxtəlif şərtləri vardır ki, onlar hasil olmayın-ca şükür yerinə yetirilmir. Şükrün ən mühüm şərtlərin-dən biri onun tam ixlasla tutulması, həqiqət və fəlsəfə-sinin dərk olunmasından ibarətdir.
İNCƏ NÖQTƏLƏR
1- ORUCUN TƏBİYƏVİ, İCTİMAİ VƏ SAĞLAMLIĞIN QORUNMASINDAKI ROLU;

Oruc tutmağın insanın vücudunda maddi və mənəvi yön-lərdə müxtəlif təsirləri vardır. Onlardan ən mühümü onun əxlaqi və tərbiyəvi cəhətidir.

Orucun mənəvi faydalarından biri budur ki, o, insa-nın ruhunu saflaşdıraraq iradəsini gücləndirir və qəri-zələrini (instinktləri) mötədil hala salır.

Oruc tutan şəxs oruc olduğu halda aclıq və susuzluqla, cinsi ləzzətlərə göz yummaqla əməli olaraq heyvanlar kimi yemək və cinsi ləzzətlərin əlində əsir olmadığını isbat edir, öz inadkar nəfsini cilovlayaraq, şəhvət və nəfsani istəklərinə qələbə çalır.

Həqiqətdə orucun ən böyük fəlsəfəsi məhz onun mənəvi və ruhi təsirləridir. Özünü bir növ ilahi ziyafətdə hiss edən insan ixtiyarında müxtəlif növ yemək-içmək olduğu halda onlara əl uzatmır, ac-susuz qalıb öz Rəbbinin əmrinə itaət etməkdən mənəvi zövq alır. Bununla da o, öz bəndəçi-lik vəzifəsini yerinə yetirməklə yanaşı, əzm və iradəsini qüvvətləndirir, Pərvərdigarının bəxş etdiyi saysız-hesab-sız nemətlərin əhəmiyyətini dərk edir, ac-yalavacların dö-zülməz halını gözəl şəkildə anlaya bilir.

Dörd tərəfdən divarla hasarlanmış, kənarından isə çay axan bir bağ təsəvvür edin. Bu bağın ağacları çox dözüm-süz və müqavimətsiz olur, bir neçə gün onlara su verilməsə, quruyar. Amma dağların-daşların arasında və ya susuz səhra-larda bitən, gövdəsi və qol-budağı güclü tufanlara, günə-şin yandırıcı şüalarına, qışın kəskin soyuğuna, müx-təlif çətinliklərə sinə gərən bu ağaclar həddindən artıq möhkəm və davamlı olur.

Oruc da insanın iradə və ruhunu gücləndirir, çətin-liklər qarşısında müqavimətli edir, inadkar və tüğyançı qərizələri normal hala salaraq insanın qəlbinə nur və səfa bağışlayır.

Oruc insanı heyvaniyyət aləmindən mələkut aləminə – ruhani bir aləmə yüksəldir. "Ləəlləkum təttəqun” (bəlkə təq-valı olasınız) cümləsi məhz bu həqiqətlərə işarə edir.

Məsumlardan nəql olunan "əssovmu cunnətun minən-nar” (oruc cəhənnəm odunun qalxanıdır) hədisi də bu məsələni gös-tərir. [92]

Başqa bir hədisdə imam Əli (ə) buyurur: Peyğəmbər (s)-dən soruşdular: "Şeytanı özümüzdən uzaqlaşdırmaq üçün nə edək? Buyurdu: "Oruc tutmaq şeytanın üzünü qaraldır, Allah yo-lunda infaq etmək onun belini sındırır, Allaha görə bir şeyi sevmək və həmişə saleh əməlləri yerinə yetirmək onun quyruğunu kəsir və istiğfar etmək qəlbinin damarını qırır.”[93]

Əli (ə) "Nəhcül-bəlağə”də ibadətlərin səbəbini sada-layarkən oruc barəsində belə buyurur: "Allah-taala orucu ona görə qanun (hökm) etmişdir ki, insanlarda ixlas ruhiyyəsini çi-çəkləndirsin.”[94]

Başqa bir hədisdə Peyğəmbərdən belə nəql olunmuşdur: "Həqiqətən cənnət üçün müxtəlif qapılar vardır. Onlardan bi-rinə Rəyyan (susuzluqdan doydurulmuş) adı verilmişdir. Bu qapı-dan yalnız oruc tutanlar daxil olar.”

Mərhum Səduq "Məanil-əxbar” kitabında bu hədisin şərhində yazır: Bu qapının Rəyyan adlandırılmasının səbə-bi oruc tutan şəxsin ən çox susuzluqdan əziyyət çəkməsidir. Oruc tutan şəxslər bu qapıdan daxil olanda elə bir şəkil-də sirab olacaqlar ki, ondan sonra bir daha susuz olmayacaq-lar.”[95]

Oruc cəmiyyət fərdləri arasında bərabərlik dərsini verir. Bu ilahi göstərişin yerinə yetirilməsi ilə imkan-lı şəxslər, acların və cəmiyyətin məhrum təbəqəsinin vəziy-yətini əyani şəkildə hiss edir, öz gündəlik məişətlərində qənaət etməklə onlara kömək edə bilir.

Əlbəttə, aclıq və məhrumiyyəti vəsf etməklə də imkanlı şəxsləri ac-yalavacların halı ilə tanış etmək olar. Amma əgər bu məsələ həmin hisləri yaşamaqla dərk edilsə, təbi-idir ki, tamamilə başqa təsirlərə də malik olacaqdır. Be-ləliklə, oruc bu mühüm ictimai məsələyə hissi və təcrübi rəng verir.

Məşhur bir hədisdə Hişam ibni Həkəm orucun nə üçün qanuni olması barədə soruşduqda imam Sadiq (ə) buyur-du: "Oruc buna görə vacib olmuşdur ki, fəqir ilə varlı şəxs ara-sında bərabərlik bərqərar olunsun. Belə ki, imkanlı şəxs aclı-ğın dadını hiss etsin və fəqirlərin haqqını versin. Çünki adə-tən, varlılar istədikləri şeyi çox asanlıqla əldə edə bilirlər. Allah-taala istəyir ki, Öz bəndələri arasında bərabərlik olsun, acların çəkdiyi müsibətləri varlılar da hiss edib zəiflərə və ac-lara rəhm etsinlər.”[96]

Görəsən dünyanın bütün varlıları ildə bir neçə gün oruc tutaraq aclığın ləzzətini dadsalar, yenə də dünyada bu qədər ac insan qalarmı?
2- ORUCUN TİBBİ VƏ MÜALİCƏVİ ƏHƏMİYYƏTİ

Müasir və qədim tibbdə oruc tutmağın müxtəlif növ xəs-təlikləri möcüzəli şəkildə müalicə etməsi tam sübut olunmuşdur və bu, inkar olunası bir şey deyildir. Tibb el-mi haqda az kitab tapmaq olar ki, onda bu haqda müəyyən bir şeyə işarə edilməmiş olsun. Çünki xəstəliklərin əksəriy-yəti müxtəlif yeməklər və yeməkdə ifrata varmaq nəticəsində meydana gəlir.

Oruc, maddələr mübadiləsi zamanı həzm və cəzb olun-mayan artıq maddələri aradan aparır və bədəni bir növ ar-tıq maddələrdən təmizləyir.

Bundan əlavə, bu iş həzm sistemi üçün bir növ isti-rahət sayılır və onların fəaliyyətindəki çatışmamaz-lıqları aradan qaldırmaq üçün münasib şərait yaradır. İl boyu orqanizmin normal fəaliyyətini təmin etmək üçün bir ay həzm sisteminin istirahət etməsi zəruridir.

Aydındır ki, oruc tutan şəxs islamın göstərişlərinə müvafiq olaraq iftar və obaşdanlıq edəndə bu tibbi göstə-rişin lazımi nəticələr verməsi üçün həddən artıq çox ye-məməlidir.

Rus alimi Aleksey Soforen öz kitabında belə yazır:

Oruc tutmaq bir çox xəstəliklərin, o cümlədən, qan az-lığı, bağırsaqlardakı nasazlıq, uzun sürən və bəsit iltihab, daxili və xarici şiş və çibanlar, vərəm, skeleroz, revma-tizm, göz xəstəlikləri, şəkər xəstəliyi, dəri xəstəliyi, böy-rək, cigər habelə sair xəstəliklərin müalicə olunmasında son dərəcə müsbət təsirə malikdir. Oruc vasitəsi ilə müa-licə olunmaq heç də sadalanan xəstəliklərlə bitmir, o həm də insan orqanizminin birinci dərəcəli üzv və toxumaları ilə qarışan xərçəng, siflis, vərəm, taun və bu kimi digər xəstəlikləri də müalicə edir.[97]

Məşhur bir hədisdə islam Peyğəmbəri (s) buyurur: "Sağ-lam olmaq üçün oruc tutun.”[98]

Həzrət başqa bir hədisdə buyurur: "Mədə bütün xəstəlik-lərin mərkəzi, oruc tutmaq isə onların ən yaxşı dərmanıdır.”[99]
3- KEÇMİŞ ÜMMƏTLƏRDƏ ORUC

Tovrat və İncildən məlum olur ki, yəhudi və məsihi-lərin arasında da oruc hökmü olmuşdur. Sair millətlər də qəm-qüssəli hadisələrlə qarşılaşarkən oruc tutarmışlar. Belə ki, "Qamusi-kitabi-müqəddəs”də deyilir: "Oruc tutmaq ümumiyyətlə bütün vaxtlarda hər bir tayfa, millət və dində qəm-qüssəli və ya gözlənilməz hadisələr baş verərkən adi bir qayda idi.”[100]

Tovratdan da məlum olur ki, Həzrəti Musa (ə) qırx gün oruc tutmuşdur. Belə ki, orada yazılır: "Dağa gəldiyim zaman daş lövhələri, yəni Allahın sizinlə bağladığı əhd-peymanın ya-zıldığı lövhələri götürdüm, sonra dağda qırx gecə-gündüz qal-dım, nə çörək yedim, nə də su içdim.”[101]

Yəhudilər tövbə edib Allahın razılığını cəlb etmək istədikdə də oruc tuturdular. Onlar çox vaxt münasib şərait yarananda Allah qarşısında acizlik və təvazökar-lıq izhar etmək üçün oruc tuturdular. Bununla da öz günah-larını etiraf edir və oruc vasitəsi ilə Allahın razılı-ğını əldə etmək istəyirdilər.

Ehtimal üzrə kəffarə kimi tutulan oruc yəhudilərin arasında qayda olan və ildə bir gün tutulan oruca şamil de-yil. Əlbəttə bəzi müvəqqəti oruclar da Yerusəlimin dağı-dılmasını yad etmək və bir sıra digər işlər üçün də var idi.[102]

İncildən məlum olur ki, Həzrəti Məsih də qırx gün oruc tutarmış: "O zaman İsa ruhun qüvvəti ilə biyabana apa-rıldı ki, İblis onu imtahana çəksin. Sonra qırx gecə-gündüz oruc tutdu, axırda isə acdı.”[103]

Luka incilindən Həzrəti Məsihin həvarilərinin oruc tutması məlum olur.[104]

"Qamusi-kitabi-müqəddəs”də yenə deyilir: "Buna əsasən, həvarilərin və keçmiş dövrdəki möminlərin həyatı ləzzətlərin inkar olunması, sonsuz zəhmətlər və oruc tutmaqla dolu idi.”[105]

Beləliklə, Quranın "kəma kutibə ələl-ləzinə min qəbli-kum” (sizdən əvvəlkilərə oruc hökmü yazıldığı kimi) deyə buyur-masının bir çox tarixi şahidləri vardır. Bu mətləb hətta təhrif olunmuş səmavi kitablarda və sair dini mənbələrdə də gözə dəyir.
4- MÜBARƏK RAMAZAN AYININ MƏZİYYƏTLƏRİ

Mübarək Ramazan ayı sair aylardan üstün olduğuna görə, orucun məhz bu ayda tutulması müəyyən olunmuşdur. Bu ayın üstünlüyü belə bəyan olunur: bəşərə düz yol göstərən hidayət kitabı, fürqan – yəni öz mütərəqqi qanun və göstərişləri ilə düz yolu əyri yoldan ayıran, insanların əbədi səadətinə təminat verən bu kitab məhz həmin ayda nazil olmuşdur. Hə-dislərdə də buyurulur ki, bütün səmavi kitablar, o cümlədən Tövrat, İncil, Zəbur, Sühuf və Quran bu ayda nazil olmuş-dur.

İmam Sadiq (ə) buyurur: "Tövrat Ramazan ayının altısın-da, İncil on ikisində, Zəbur on yeddisində, Qurani-məcid isə Qədr gecəsində nazil olmuşdur.”[106]

Beləliklə, böyük səmavi kitabların nazil olduğu müba-rək Ramazan ayı bütün insanlar üçün təlim-tərbiyə ayıdır. Təlim lazımi səviyyədə aparılmazsa, tərbiyə proqramları-nı layiqincə icra etmək mümkün deyildir. Oruc da mümkün qədər elm və agahlıqla tutulmalı və iman təlimləri ilə düzgün şəkildə uyğunlaşdırılmalıdır ki, insan fiziki və ruhi baxımdan bütün günah və çirkinliklərdən paklansın.

Peyğəmbəri-əkrəm (s) Şəban ayının axırıncı cümə-sində mübarək Ramazan ayının pişvazına çıxmaq üçün öz dostlarına bir xütbə oxudu və bu mübarək ayın əhəmiyyətini belə xatırlatdı:

"Ey insanlar! Ayların ən yaxşısı olan Allah ayı xeyir-bərə-kət, bağışlanmaq və rəhmət ilə birlikdə sizə üz gətirmişdir. Onun gündüzləri sair gündüzlərdən, gecələri də sair gecələrdən yaxşıdır. Bu ayın dəqiqə və saatları ən yaxşı saatlar və anlar-dır. Bu elə bir aydır ki, siz onda ilahi ziyafətə dəvət olunmusu-nuz və Allahın əzizlədiyi şəxslərdənsiniz. Bu ayda sizin nəfəsi-niz təsbih, yuxunuz ibadət, əməlləriniz məqbul, dualarınız isə müstəcabdır. Buna əsasən, bu ayda xalis niyyət və pak qəlblə Allah-dan, sizə oruc tutub Quran oxumağa müvəffəqiyyət verməsini is-təyin.

Çünki bədbəxt o kəsdir ki, bu ayda ilahi mərhəmət və məğfi-rətdən məhrum qalsın. Bu aydakı aclıq və susuzluğunuzla Qiyamət səhnəsinin aclıq və susuzluğunu yad edin. Fəqirlərə, yazıqlara bəxşiş edin, qocalarınızı əzizləyib kiçiklərinizə rəhm edin. Öz qohumlarınızla əlaqələrinizi möhkəmlədin, dilinizi günah söz-lər danışmaqdan, gözlərinizi haram şeylərə baxmaqdan, qulaqları-nızı haram sözlər eşitməkdən saxlayın. Yetimlərə şəfqət və mə-həbbət göstərin ki, sizin də (vəfatınızdan sonra) yetimləri-nizlə yaxşı rəftar etsinlər.”
"LA HƏRƏC” QAYDASI

Yuxarıdakı ayələrdə qeyd olunduğu kimi, Allah-taala müsəlmanların ağır zəhmətlərə düşməsini istəmir, bu hökmdə orucun faydalarını, habelə səfərdə olanları və xəstələri nəzərə alır. Buradan da bütün islam hökmlərində mövcud olan ümumi bir qayda – üsul elmində "la hərəc” adı ilə məşhur olan qayda gözəl şəkildə başa düşülür. Həmin qaydada deyilir ki, bəndələrə məşəqqətli və gücü çatmayan işlər əmr olunmur. Ağır və dözülməz işlərdə olan hökm müvəqqəti olaraq götürülür. Fəqihlərin nəzərinə görə, hər vaxt dəstəmaz almaq, namazı ayaq üstə qılmaq və sair kimi şeylər insanı dözülməz və ağır əzab-əziyyətə salırsa, onda dəstəmaz hökmü qüvvədən düşür və onun yerinə təyəmmüm alı-nır, namaz isə ayaq üstə deyil, oturan halda qılınır.

"Həcc” surəsinin 78-ci ayəsində buyurulur:

هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ

"O (Allah) sizi seçmiş və Öz dinində sizin üçün məşəqqət-li bir hökm qərar verməmişdir.”

Peyğəmbəri-əkrəm (s)-dən nəql olunan məşhur bir hə-disdə deyilir: "Mən asan şəriət üçün məbus olmuşam.”[107]