Quranda düşüncə sahiblərinin əhdə vəfa, Allah tərəfindən birləşdirilməsi əmr olunan vəfa ilə bağlı yaxşı və bariz sifətlərin ziddinə malik bir dəstədən danışılır. Yəni onlar əhd-peymanı pozur, birləşdirilməsi əmr olunanı qırırlar. Ona görə də belələri üçün "Suud-dar”, yəni pis mənzil nəzərdə tutulmuşdur.

Quranda dəfələrlə fərdlərin yer üzündə fəsadından danışılır. Fəsadçı kimi tanınanlardan biri də Firondur. Əkin və nəslin məhvi , təfriqə və qətl yer üzündə fəsad nümunələrindəndir. Quranda yer üzündə fəsad törədənlər üçün ölüm, dar, bədən üzvünün kəsilməsi, sürgün kimi cəzalar nəzərdə tutulur. Quran bildirir ki, qəlbində göylə getmək və fəsad törətmək olan insanlar Allahın lütfündən məhrumdurlar.

İmam Səccad (ə) öz övladına belə vəsiyyət edir: "Sileyi-rəhmdən üz çevirənlərlə dostluq və yoldaşlıqdan çəkin. Çünki Quranda onların lənətləndiyini görmüşəm.”

1. Tərbiyə və təbliğ üsullarından biri müqayisədir.

2. Bütün azğınlıqların başlanğıc nöqtəsi insanın öz Rəbbindən ayrılmasıdır.

3. Sileyi-rəhmin tərk olunması kəbirə (böyük) günahlardandır. Çünki bu günaha görə əzab vəd olunmuşdur.

4. İnsanın fəsadı hər yerə sirayət edir.

Ayə 26:

Bu ayədə ruzinin artırılıb-əskildilməsi Allaha aid edilsə də, aydın məsələdir ki, Allah hikmət əsasında iş görür. Bəzi ayə və rəvayətlərdə uyğun rəftarın bəzi səbəbləri açıqlanmışdır. Məsələn, günah insana ayrılmış ruzinin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Kumeyl duasında oxuyuruq: "Pərvərdigara, nemətləri dəyişən günahlarımı bağışla.”

Bəzən imtahan məqsədi ilə insanın ruzi payı dəyişdirilir. Allah-təala buyurur ki, Biz sizi hər vaxt malınızı almaqla imtahana çəkirik. Bəzən insan başqalarının haqqını kəsdiyi üçün məhrum edilir. "Qələm” surəsindəki əhvalatı xatırlayaq. Məhz həmin səbəbdən ayədə işarə olunan bağ yanıb külə dönür. Bəzən yetimlərə diqqətsizlik insanın ruzisini azaldır.

Mühüm odur ki, ruzi artdıqda biz həddimizi aşıb hər şeyi unutmamalıyıq, ruzi azaldıqda hər şeydən ümidimizi üzməməliyik. İlahi nizam şans və bəxt yox, hikmət və sınaq əsasında müəyyənləşdirilmiş nizamdır.

1. Ruzi Allahın əlindədir. İnsanın ruzisi onun zirəkliyindən, ikiüzlülüyündən, vəfasızlığından, rabitələri kəsməsindən yox, infaq və bəxşişindən asılıdır.

2. Az ruzi də hikmət əsasında müəyyənləşdirilir.

3. Dünya kiçik olsa da, öz tərəfdarlarını aldadır.

4. Dünya kiçik, cüzi, ötəridir. Ona könül verməyək.

Hər bir peyğəmbər öz iddiasını isbat etmək üçün Allah tərəfindən möcüzə adlandırılan bir nişanəyə malik olmalıdır. Amma haqqı qəbul etmək fikrində olmayan inadkar insanlar Peyğəmbərdən (s) öz istəklərinə uyğun möcüzə gözləyirdilər. Onlar inadkarlığı bir kənara qoysaydılar, əlbəttə ki, Quran özü böyük bir möcüzə idi.

Bəzən su və qida xəstə insana zərərli olur. Əslində isə su və qida zərərli deyil və həmin şəxslər xəstə olduqları üçün zərər çəkirlər. Ruhi baxımdan xəstələr də fiziki baxımdan xəstələr kimidir. Onlar Allah ayələrinə münasibətdə narahatlıq duyurlar. Həqiqətlə qarşılaşan kimi onlardakı inadkarlıq ruhu oyanır, hidayətə arxa çevirirlər. "Yuzillu”, yəni "azdırar” təbirinin mənası elə budur!

İlahi hidayət iki növdür: ibtidai və təkmili.

İbtidai hidayət bütün xalqa aiddir. Məsələn, müəllim ilk dərslərdə mövzunu bütün şagirdlər üçün eyni səviyyədə izah edir. Bir müddət sonra ciddi və çalışqan şagirdlərə daha çox diqqət göstərilir.

Amma Quran bəzilərinin haqqında belə buyurur: "İlahi ayələrdən elə bir ayə nazil olmadı ki, onlar həmin ayədən üz döndərməyələr” ; "Əgər Biz kitabı səmadan kağız üzərində göndərsək, onlar öz əlləri ilə ona toxunsalar, yenə deyərlər ki, bu sehrdir” ; "İstənilən bir möcüzəni görsələr iman gətirməyəcəklər.”

Lütf əlini götürməkdən, qəlblərinə zəlalət möhürü vurmaqdan başqa nə çarə var? Hər halda Allah hikmət və ədalət sahibidir. Onun bütün işləri və istəkləri ədalət, hikmət, lütf və diqqət əsasında təfsir olunur.

Əgər Allah buyurursa ki, "istədiyimi hidayət edərəm”, bu istəyi əsassız saymamalıyıq. Məsələn, bir ayədə hidayət üçün iman şərt sayılır. Başqa bir ayədə doğru yol getməklə Allahın razılığını qazanmaq hidayət zəminəsi kimi tanıtdırılır.

Allahın bir insanı azdırmasının səbəbi isə həmin şəxsin israf və şəkk-şübhəyə uğramasıdır.

Əgər bir qabın ağzı yuxarı olsa ona yağış yığılar. Əgər qabı ağzı aşağı qoysaq, nə qədər yağış yağsa da, bu qaba dolası deyil. Beləcə, ruhunun qapısı maddiyyata açılmış insan ilahi mənəviyyat yağışından məhrum qalır.

1. İnadkar kafirlər addımbaşı yeni bir möcüzə istəyirlər. Möcüzəyə münasibətdə tərəddüdün səbəbi möcüzənin özü yox, həmin şəxslərin daxilindəki inadkarlıqdır.

2. İlahi sünnə, qanun bütün insanların hidayətini nəzərdə tutur. Amma bir insan əyri yolu tutduqda Allah həmin azğınlığı ona cəza qərar verir.

3. Haqq qarşısında mütilik hidayət açarıdır.

4. Xalqın hidayəti Allahın əlində olsa da, Allah yalnız özünü hazırlamış, ləyaqət əldə etmiş insanları hidayət edir.

Ayə 28:

Allahın zikri dedikdə, bunun yalnız dildə xatırlanması nəzərdə tutulmur. Əlbəttə ki, Allah zikrinin bariz nümunələrindən biri dil zikridir. Mühüm məsələ bütün hallarda , xüsusi ilə günah məqamında Allahı yada salmaqdır.

Allah zikrinin (Allahı yada salmağın) bir sıra bərəkətləri var. O cümlədən: Allahın nemətini yada salmaq şükür amilidir, Allahın qüdrətini yada salmaq təvəkkül səbəbidir, Allahın lütflərini yada salmaq Ona məhəbbət səbəbidir, Onun qəhr-qəzəbini yada salmaq Ondan qorxu amilidir. Onun əzəmət və böyüklüyünü yada salmaq Onun qarşısında mütilik səbəbidir, Onun aşkar və gizlindən xəbərdar olduğunu yada salmaq həya və paklıq səbəbidir, Onun əfv və kərəmini yada salmaq ümid və tövbə səbəbidir, Onun ədalətini yada salmaq təqva və pəhrizkarlıq amilidir.

İnsanın istəkləri sona çatmır və o, mütləq kamal istəyindədir. Amma Allahdan savay hər şey məhdud olduğundan, insan Allahdan qeyrilərinə üz tutduqda aramlıq tapmır. Allah zikri ilə aramlıq tapanlar isə cüzi dünya nemətləri ilə kifayətlənirlər.

Namaz Allahın zikri və aramlıq səbəbidir.

Allah zikrinin aramlıq vasitəsi olması belə izah edilə bilər ki, özünü Allah hüzurunda görən insanın qəlbi rahatlaşır. Necə ki, həzrət Nuh ilahi kəlam vasitəsi ilə aramlıq tapmışdı. İmam Hüseyn (ə) kiçik oğlu Əli-Əsğərin (ə) şəhadəti zamanı Allahı zikr etməklə sakitləşdi. "Ərəfə” duasında isə belə deyilir: "Ey zikr edənləri zikr edən!”

Sual: Quranın bir ayəsində Allah zikri aramlıq vasitəsi sayılmışsa da, başqa bir ayədə Allahı zikr edən möminin qəlbinin lərzəyə gəldiyi bildirilir. Aramlıq və lərzə bir araya sığırmı?

Cavab: Aramlıq və lərzənin eyni zamanda mövcudluğunu təsəvvür etmək üçün bəzi misallar çəksək faydalı olar:

a) Bəzən insan müəyyən hazırlıqlar səbəbindən bir işin baş verəcəyindən əmin olur. Amma eyni zamanda nəticəyə görə nigaran qalır. Peşəkar cərrah üçün sadə cərrahiyyə əməliyyatı aparmaq sadə bir işdir. O öz işinə arxayındır. Amma tanınmış bir şəxsiyyət üzərində əməliyyat aparmalı olduqda, o narahatlıq hissi keçirir.

b) Valideynlərin vücudu övladlara həm rahatlıq verir, həm də onlarda müəyyən qədər qorxu yaradır.

v) Bəzən insan qarşısındakı maneənin onun üçün yalnız imtahan olduğunu bildikdə rahatlaşır. Amma bu imtahandan çıxıb-çıxmayacağını bilmədiyindən nigarançılıq hissi keçirir.

q) Mömin insanlar Quran ayələrini oxuyarkən əzab, cəhənnəm və Allahın qəzəbindən danışan ayələrə çatdıqda bədənləri lərzəyə gəlir. Mərhəmət və behişt ayələrini oxuduqda isə şirindil rahatlıq onların qəlbini bürüyür. İmam Səccad (ə) "Əbu-Həmzə” duasında belə ərz edir: "Nə vaxt öz günahlarımı və Sənin ədalətini və qəhr-qəzəbini yadıma salıramsa, nalə çəkirəm. Amma elə ki, Sənin lütf və əfvin yadıma düşür, ümidvar oluram.” "Əl-Mizan” müəllifi Quranın "Zumər” surəsinin 23-cü ayəsini deyilənlərə dəlil göstərir. Yəni insan öncə nigaran olur, tədricən aramlığa çatır.

Allah zikrindən uzaq insan üçün aramlıq yoxdur. Aram olmayan həyat isə iztirablıdır.